Bob Bolalarni predmetlar o'lchami bilan tanishtirish vazifalari

2.2 Ko'rgazmali qurol yasash usullari va ahamiyati
Kattalik. Maktabga tayyorlash go’ruhida o’quv yiliboshida bolalarda buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligini aniklash malakasi mustahkamlanadi. Shundan keyin ular shartli o’lchovlar yordamida buyumlarning uzunliklari, kengliklari va balandliklarini o’lchash hamda taqqoslashga o’rgatiladi.. Bolalarga eng oldin o’lchashning ma’nosi va ahamiyatini tushuntirish, o’lchash usullarini ko’rsatish, o’lchashda amal qilish lozim bo’lgan tsoidalarni aytish kerak. Shundan keyin bola har xil ob’ektlarni o’lchash usullarini amalda egallaydi.Mashg’ulotlarni sochiluvchi jismlarning hajmlarinio’lchashdan boshlash maqsadga muvofiq. Bunday qilishshuning uchun ham maqsadga muvofiqki, sochiluvchi jismlarni o’lchash jarayoni masofalarni o’lchashga nisbatan qiziqarliroqdir. Bundan tashqari, sochiluvchi jismlarhajmini o’lchash suyuqlik hajmini o’lchashga qaragandakam mashaqqatlidir. Birinchi mashg’ulotning ikkinchiqismida bolalarni buyumlarning uzunliklarini o’lchashbilan tanishtirish mumkin.
Bularning hammasi (nimadan boshlash) maktabgachatarbiya yoshidagi bolaning matematikaviy rivojlanish rejasida printsipial emas, ammo mashg’ulot o’tkazishuslubiyati uchun ahamiyatga ega.
Birinchi mashg’ulot. Bolalarning kattaliklarni shartli o’lchov bilan o’lchash haqidagi tasavvurlarinitarkib toptirish. Guruchni o’lchash. Lentaking uzunligini o’lchash.Birinchi mashg’ulot uchun nima muhim? Bolalargashuni ko’rsatish kerakki, sanash uchun o’lchash mumkin vao’lchash kerak, o’lchamay turib, sanash mumkin emas. Buo’rinda mashg’ulotda har xil kattaliklarni (sochiluvchiva masofali) ko’rsatish kerak. Bolalarni o’lchov hamda«o’lchash» atamasining o’zi bilan, bir xil ma’noli harxil so’zlarni, ya’ni «o’lchashda», «o’lchab bo’lishdi», «o’lchov» kabi so’zlarni berish orqali tanishtirish kerak. Mashg’ulotni stolda turgan qandaydir buyumlarni(masalan, kubchalarni) sanashdan boshlash mumkin. Bolalar kubchalar'ni sanab chiqishadi va natijaviy sonni aytishadi: hammasi bo’lib 8 ta kubcha.
SHundan keyin tarbiyachi stolga don (bizning mashg’ulotda guruch)
eolingan kosani qo’yadi. «Bunda qancha guruch borliginiqanday bilish mumkin?» — deb so’raydi tarbiyachi bolalarga murojaat qilib. Bolalar «Qancha» savoligajavob berish uchun sanash kerakligiga odatlanib qolishgan. SHu sababli bunday deyishadi: «Sanash kerak.»«Qanday sanash kerak?» Ana shu yerda sanash yo’llariizlana boshlanadi. Odatdagi usul bilan guruchni sanabchiqish deyarli mumkin emas: bittadan sanab chiqish uzoqvaqt oladi.Bolalar eng yaxshi hol «tortish kerak», deb javob berishadi. «To’g’ri», ammo bizda tarozi yo’qku, — deydi tarbiyachi. Uyda ham har doim tarozi bo’lavermaydi,biz esa shavla pishirishimiz kerak. Buning uchun biznima qilamiz?» Tarbiyachi bitta stakanni olib, unibolalarga ko’rsatadi va so’raydi: «Bunda qancha guruchborligini stakan bilan bilish mumkinmi? Mana ko’rsataman». Stakanni guruchga to’ldiradi va bolalarninge’tiborini stakanning to’laligiga qaratadi, shundankeyin guruchni bo’sh kosaga soladi va uni stol ustiga qo’yadi. «Bolalar, — deydi tarbiyachi, — biz sanoqdanadashib ketmasligimiz uchun, siz o’z patnislaringizgafishkalarni, men esa kubchalarni qo’yaman.. Kosaga nechtastakan guruch solsak, shuncha kubcha va shuncha fishka qo’yamiz. SHundan keyin so’raydi:
—Men necha stakan guruch soldim?
—Bir stakan.
—Men stolga nechta kubchani qo’yishim kerak?
—Bitta.
—Sizlar oldingizga nechta fishka qo’yishingiz kerak?
—Bitta.
Mashg’ulot boshidayoq qilingan bunday aniqlashtirishdan keyin, tarbiyachi bolalarning kosaga har qaysiag’darilgan stakan guruch uchun bittadan fishka qo’yibborishlarini kuzatib borishi kerak. Bu o’rinda mashg’ulotdagi asosiy moment — o’lchashni o’rgatish, Bolalare’tiborini chalgitmaslik uchun «Men necha stakan guruchsoldim?» —deb so’rash shart emas, shu bilan birga, stakanning, ya’ni o’lchovning bir xilda to’la bo’lishinikuzatib borish kerak.
Tarbiyachi bolalar e’tiborini va bajarilayotgan ishlar mazmuni qanday tushunilgakinibunday tekshiradi. Ikkinchi stakan ag’darilib bo’linganidan keyin, tarbiyachi bolalar e’tiborini bu stakanda ham oldingi stakanda qancha guruch bo’^sa, shunchaguruch borligiga, shuning uchun fishkani undagi guruchikkinchi kosaga to’kib bo’linganidan keyingiga qo’yilishi kerakligiga qaratadi. Navbatdagi, ya’ni uchinchistakanga tarbiyachi ataylab, yarmidan oshiribroq guruchsoladi, uni kosaga yaqinlashtiradi, shu vaqggacha stakanlar guruchga to’ldirilib, kosaga to’kilgan edi, bolalar o’lchash natijasini belgilash uchun fnshkaga cho’zilganlarini ko’radi. SHu vaktda tarbiyachi bolalare’tiborini stakanning to’la emasligiga qaratadi, oldingi stakanlarning to’laligi qanday bo’lganliginiko’rsatadi,' tusho’ntiradi, bolalarga shu mashg’ulotdabelgilangan o’lchov bo’yicha stakanni guruch bilan to’lirishni taklif qiladi, shunga amal qilish majburiyligini ta’kidlaydi, shundan keyingina bolalarga guruchni to’kish va navbatdagi fishkani qo’yishga ruxsatberiladi.
To’rtinchi stakanni to’g’ri to’ldirish, beshinchistakanni iloji boricha uyub to’ldirish kerakki, undagiguruch oldingilaridan ko’proq bo’lsii. SHundan keyinsiz bolalarning qancha to’la bo’lsa, shuncha yaxshi, kambo’lgandagina noto’g’ri, deb hisoblab, yana fishkagavaqtidan oldin intilayotganlarini ko’rasiz. Bolalare’tiborini yana oldingi stakanlarning qatsday bo’lganligiga qaratish, ularda guruch ko’p bo’lganini, ammobundagidan kam bo’lganiga, guruch miqdori bir xil, ya’nibaravardan bo’lgan stakanlarnigina sanash kerakligiga qaratish kerak. Shundan keyin ortiqcha guruchni to’king'va aytganingizdek qiling, so’ngra oldin to’rt Stakanguruch solingan tog’arachaga soling, shundan keyinginabolalar fishkani qo’yishlari kerak.
Oxirgi stakannitog’aragacha ag’darayotganda tarbiyachi bolalar e’tiborini, yana stakanning to’laligiga daratadi, oldingi to’kilgan stakanlardagi guruchlar shunday to’la bo’lganinieslatadi (o’lchash uchun 6—8 stakan guruch olish maqsadgamuvofiq. Ba’zi tarbiyachilar bolalarni 10 gacha sanash bo’yicha ko’proq mashq qildirish maqsadida stakan olishni yaxshi ko’radilar. 6—8 stakan guruch! Olinganda bolalar uzoq o’lchashlar va qayta sanashlar bilan charchab qolmaydilar, biz aytgan momentlarning hammasini ko’rsatishga ulgurish mumkin bo’ladi. SHundan keyin bolalar fishkalarni sanab chiqadilar va bizda qancha guruch bo’lganini aytishadi.
Bu mashg’ulot uchun guruch solingan va solinadigan idishlar shaffof bo’lgani yaxshi, shunda bolalar biridishda guruch kamayib, ikkinchisida ko’payib borayotganini ayoniy ko’rib turadilar, ya’ni shunday qilingandabolalar butun o’lchash texnologiyasining guvohi bo’ladilar. SHu mashg’ulot uchun ham shaffof stakanlar olishma’quldir.
Endi, hamma guruch.o’lchanib, bolalar hamma stakanlar sonini aytganlaridan keyin, tarbiyachi istalgannatijaga bolalar qanday usul bilan erishganlariniaytishi kerak. SHu sababli tarbiyachi: «Bolalar bizsizlar bilai nimalar qildik» — deb so’raydi.
—Biz sanadik.
—To’g’ri. Sanash uchun esa biz nimalar qildik?
—Biz stakanlarga guruch soldik va uni to’kdik.
— Biz sizlar bilan guruchni o’lchadik. Biz o’lchadikva tog’arachamizda qancha guruch borligini bildik.
Endi guruch faqat stakanlar bilan o’lchanmasliginibolalarda don (yorma) faqat stakanlarda o’lyaanadi,._ degan noto’g’ri tasavvur shakllanib krlmaslygi uchun] ko’rsatish payti keldi. Bolalarga piyolani ko’rsating va«Guruchni piyola bilan o’lchash mumkinmi?» — deb so’rang.Bolalar javoblariga bog’liqmas holda o’lchash mumkinligini ko’rsating, buning uchun tog’arachadagi guruchdanikkita piyolani to’ldirib, ikkinchi tog’arachaga ag’daring.
Endi taqsimchani ko’rsating.
— Taqsimcha bilan guruch o’lchash mumkinmi?
Odatda, bu savol bolalarda negadir anglashilmovchilik tug’diradi. Ularga taqsimcha bilan o’lchab bo’lmasdek ko’rinadi, albatta. Taqsimcha bilan xam guruchnio’lchash mumkinligini ko’rsating,. ammo biz bu noqulaybo’lgani uchun taqsimchadan o’lchov sifatida deyarli foydalanmaymiz.
SHundan keyin qoshiqni (osh yoki choy qoshiqni, yoki ikkalasini ham ko’rsatish mumkin) ko’rsatib,undan guruchni o’lchashda o’lchov sifatida foydalanishmumkinligini namoyish qilish orqali bolalarga yuqoridagi savollarning o’zini berish kerak, Bunda ko’pmiqdordagi guruchni o’lchashda krshiqdan o’lchov sifatida foydalanish noqulay ekanini ko’rsatish, tushuntirish kerak.SHunday kilib, biz birinchi galda bolalarni guruchni har xil shartli o’lchovlar yordamida o’lchash bilan tanishtirdik. Bolalar nima qilganliklarini so’zlarbilan «o’lchashda», «o’lchab chiqishdi» deyilishini bilishdi.
Endi bu buyumlarning hammasi (guruch, stakan, piyola, taqsimcha, qoshiq) stolda qolsin, siz esa bolalargachiroyli uzun lentani ko’rsating va ulardan «Bu lentaning uzunligi qanday ekanini bilish uchun nima qilish kerak?», «Buni aniklash uchun nima qilish, nimanisanash kerak?» — deb so’rang. Stolda turgan buyumlar va hozirgina bajarilganish bolalarga to’g’ri javobni aytib beradi. Odatda,ular bunday deyishadi: «Ulchab chikish kerak», «Qandayqilib?»—deb so’raydi tarbiyachi va stolda turgan buyumlarni ko’rsatadi. «Stakan bilan o’lchash mumkinmi?».«Yo’q» — deb javob berishadi bolalar. «Bu bilanchi?» — deydi tarbiyachi va lentaiing bir kismiga masalan, sakkizdan bir qismiga teng kartondan qilinganingichka tasmachani ko’rsatadi. (Tarbiyachi guruchni ham, lentani ham o’lchashda qanday kattalikni o’lcham qilibolishni oldindan bolalar ishtirokisiz, belgilab qo’yadi, bunda u o’lcham o’lchanayotgan narsada aniq bir butun sonmarta bo’lishi kerakligini hisobga oladi.)
SHundan keyin lentaning uzunligi bo’yicha doskaga Gorizontal mahkamlab qo’yish maqsadga muvofiq. So’ngra biz guruch bilan qilgan operatsiyani takrorlash kerak, ya’ni bolalarga o’lchovni butunicha qo’yish, bundao’lchash natijasini fishka bilan belgilash kerak ekanini tushuntirish kerak (bu haqda bolalarga tushunarli so’zlarda, masalan, guruch bilan yuqorida tavsiflangandek gapirish kerak). Karton tasmacha uchinchi marta qo’yilganda doskaga bo’r bilan o’lchov tamom bo’lganjoyni emas, balki undan beriroqni, ya’ni taxminan o’lchovning yarmida chiziq bilan belgilab qo’yib, bungabolalarning e’tiborini tortish kerak, vaqtidan oldinfishka, qo’ymoqchi bo’lgan shoshtsaloqlarni to’xtatish kerak.
SHundan keyin to’g’ri bajarish kerak. SHuningdek,o’sha lentani navbatdagi o’lchashlardan birida o’lchovdanancha katta bo’lakni belgilash kerak, bunda yana bolalar e’tiborini shunga qaratish, va shundan keyin qanday qilib to’g’ri bajarishni bolalar bilan aniqlabolish kerak. Natijada bolalarning stollarida bizning o’lchov. lenta uzunligiga necha marta butun joylashgan bo’lsa, shuncha fishka (sizning stolingizda esashuncha kubcha) yotadi. SHundan keyin bolalar bilan lentaning uzunligini topish uchun nima qilganliklarinianiqlashtirish kerak. Biz o’lchadik va bu lenta uzunligida mana bunday karton tasmachalardan shuncha bor.Bolalarga boshqa o’lchovlarni ham ko’rsating: qog’oz tasma, fanertasmasi, qalam, o’lchanayotgan lentadan anchaqisqa lentacha. Bu buyumlar bilan lentani qanday o’lchashni ko’rsating.
SHundan keyin o’z stolingiz chetiga (yaxshi ko’rinibturadiga.n qilib) bolalar bilan bugun o’lchagan buyumlaringizning hammasini qo’ying. Qo’lingizga stakan vakarton tasmachani oling. Bu buyumlar o’xshashmi, debbolalardan so’rang. Bolalar uLarga qarab, «yo’q» deyishlari mumkin, bu tushunarli.
— «SHunday bo’lsa ham,.
— deydi tarbiyachi,
— bu o’xshashmas buyumlar nimasibilandir o’xshash.
Nimasi bilan?» Agar bolalar javob berishmasa, uzingiz javob bering: «Biz ular bilano’lchadik. Biz piyola bilan ham, qalam bilan ham, karton tasmacha Bilan xam ulchadik. Ulchadik. Ulchab chikdik» Gapirganda suzning ildizi –ulchashni ovoz Bilan ajrating. SHundan keyin bolalarga ayting: «Agar men stakan xakida xam , piyola xakida xam, bular ulchovlar desam, tugri buladimi, siz nima deysiz? Tugri bularning xammasi ulchov, biz guruchni piyola, taksimcha, stakan koshik Bilan ulchadik. Biz lentani karton tasma, kogoz tasmasi, faner tasmasi Bilan ulchadik».
Birinchi mashgulotda bolalarga berilishi kerak bulgan asosiy masalalar anna shulardan ibroat. Ularning mustakil roli chegaralangan buladi.
SHunday xollar xam buladiki donni yoki suvni ulchash bolalarda kiyinchiliklar vujudga keltirishi mumkin. Stakan Bilan ulchanib boshka idishga solingan guruchni bolalar guruch uyumi deb tasavvur kilishadi. SHuning uchun ular «Bunda necha stakan guruch bor?» degan savolga javob berishdan kiynalishadi.
Birinchi mashgulotning Ushbu variantini taklif kilish mumkin. Tarbiyachi togorachadagi guruchni stakanlarga soladi. Natijada bolalar oldida guruch Bilan tuldirilgan va bushab kolgan togoracha Bilan bir katorda stakan paydo buladi.
Bu xolda ulchash natijalarini fishka Bilan belgilamaslik kerak, chunki bu xolda sanokdan adashib ketish kiyin, bolalar tugridan tugri guruchli stakanlarni sanaydilar. Bu xil ulchash kursatilganidan keyin biz yukorida aytganimizdek, shartli ulchovbitta stakan Bilan bulmasligi kerak. Yana bita eslatma bolalar ulchovning kanday Tula bulishini kurishlari va mashgulotda adashib kolmasliklari uchun (bunda guruchni oltita stakanga solib emas, balki bita stakanga solib ulchash nazarda tutuilmokda) tarbiyachi ikkita stakan oladi. Guruch Bilan tuldirilgan bita stakan etalon uchunolinadi va butun ulchash davomida stolda turadi.
Biz ulchashga oid birinchi mashgulot xakida gapirib, dasturning mikdor va sanok, shakl, fazo va vakt bulimlariga oid masalalarga tuxtalmadik. Bu dastur masalalarining bittasi yoki bir nechtasi mazkur mashgulot mazmuniga kiradimi? Ulchashga bagishlangan birinchi yoki ikkinchi mashgulotga dasturning boshka masalalarini kiritmaslikni maslaxat beramiz. Bolalarning e’tiborlarini tevarak atrofning mikdoriy tomonini bilishning Yangi usulini – ulchashni urganishga karating.
Vaxolanki, bu urinda mashgulotning tuzilishi xakida bu jarayonning mufassalligiga berilmagan xolda yani biz bita mashgulotga oladigan dastur masalalarining mikdori xaqida , xar bir mashgulotga uyinni kiritish majburiy yoki majburiy emasligi xakida tuxtalmay turib suzlash urinli. Gap boshka yokda yani xar bir matematik mashgulot shunday tuzilishi kerakki unda pedagog stoli yonida ishlash, topshirikni tushuntirish, tarbiyachining kursatishlari Bilan bir katorda albatta bolalarning mustakil ishlashi uz stolida tarkatma materiallar Bilan ishlashi xakida bormokda. Bu ikki kismning (yani tarbiyachining tushuntirishi va bolalarning mustakil ishlashi) solishtirma salmogi xar darsda xar xil buladi. CHunonchi yuqorida tavsiflangan ulchashga doir birinchi mashgulotda asosan tarbiyachi ishladi, bolalar uning ulchash natijalarini fishkalar Bilan kayd kilib bordilar. Bu xoll uzini okladi. Ikkinchi mashgulotda biz eslatib utgan kismlarning solishtirma salmogi keskin uzgaradi. Endi asosan bolalar uz stollarida utirgan xolda ulchashlarni bajarib ishlaydilar. Tarbiyachi ularning ishlarini nazorat kilib Suz Bilan kursatish Bilan yordam beradi.
Ikkinchi mashgulot Navbatdagi (uchinchi, turtinchi ) mashgulotlarni tavsiflashda bunday mufassal tuxtalmaymiz. Ikkinchi mashgulot esa bolalarda ulchash malakalarini tarkib toptirish uchun printsipial jixatdan muxim.
Bolalarning stolda xar kaysi bola uchun yogoch idish (unda don buladi), taksimcha Osh koshik, chu pyoki fishkalar nabori kuyilgan buladi. Tarbiyachi stakanlarga oldindan besh Osh koshikdan don solib kuyadi. Ammo bu xakda bolalarga indamaydi. Tarbiyachining stolida xam usha buyumlar turadi. Mashgulot togorachadagi, kogoz xaltachadagi don mikdorini kanday oydinlashtirishdan boshlanadi. Bolalar ulchash xakida ulchov xakida eslaydilar. Tarbiyachi bir koshik donni kanday tulalikda olishni kursatadi. SHu maksadda uz idishidan ikki Osh koshik don olinadi va chutning ikkita toshi surib kuyiladi. Bolalar xam mustakil o’lchayotganlarida har bir qoshiq olinib,to’kilganidan keyin cho’tning bitta toshini surib qo’yishlari;kerak bo’ladi.
Tushuntirib va ko’rsatib bo’linganidan keyin bolalar ishlashga kirishmoqlari mumkin. Tarbiyachi bolalarning ishlarini kuzatib turadi, ammo harbir bolaga qrshiqni qanday to’ldirishni ko’rsatmaydi.U so’z bilangina eslatib turadi, ya’ni og’zaki eslatibturadi: «Esingizdami, men sizga qoshiqqa qancha donsolishni ko’rsatgan edim, yana esingizdami, hamma qoshiqlarni bir xil to’ldirishkerakligini aytgan edim».
Bolalar dastlab xato qiladilar, yanglishadilar.Ulchash jarayoni ularni o’ziga jalb qiladi, shu sababliular o’lchash mazmo’niga kiradigan hamma komponentgaham alohida e’tibor bermaydilar. Odatda ular qoshiqqa qancha guruch olinganidan qat’i nazar, qoshiqdaqo’l bilan bajarilgan harakatlar miqdorini sanaydilar.
Birinchi mashg’ulot uchun bu qayg’uli hol emas, chunki bu hol tarbiyachiga mashg’ulot natijalarini qarayotganda, ya’ni to’g’ri o’lchashning afzalligi eng ayoniy bo’lgan paytda bolalarning xatolariga e’tibor berishimkonini beradi. Keyingi hamma mashg’ulotlar davomida o’lchovnyng to’la bo’lishini kuzatib borish kerak.Bolalarning birinchi o’lchashlarida xato qilishlariturgan ran bo’lgan holda qiyin ahvoldan qanday chiqishkerak?
Bu xatolarga nisbatan qanday munosabatda bo’lish kerak? Biz o’tkazgan mashg’ulotlardan misol keltiramiz.Donni qanday o’lchash tushuntirilganidan keyin, bo lalar ishlashga kirishadilar. Idishlardagi donni taqsimchaga to’kishadi, har gal natijani cho’tda belgilabborishadi. Mashg’ulot davomida o’lchovning to’la bo’lishikerakligiii bolalarga eslatib turdik, ammo hozirchaeslatish ish boshlash uchun yo’llanma emas edi, shungako’ra bolalar cho’t donalarini surishardi. Natijada
Anvarda 5 donagina surildi, Samadda hatto 26 ta soqqa, bo’ldi, boshqalarda ham anchagina soqqa surildi.Biz Anvardan stakanida qancha don borligini so’radik,ammo u topgan natija boshqalarnikidan shunchalik kamekanidan juda siqilib, javobni eshittirib aytishnixohlamadi va tarbiyachining o’zigagina aytish uchun javob so’radi. Boshqa bolalarning o’lchash natijalarini
oydinlashtirdik: kimda 7, kimda 1.3, kimda 26 chiqqanini so’radik. «Endi esa, — dedi tarbiyachi, — men sizlarga sirni ®chib beraman: har qaysi idishda besh qrshiqdangina don bor edi. Bittagina aniq javob bunday bo’lishi mumkin: «Mening stakanimda 5 qoshiq donbor».
Anvar o’rnidan turib, baland tovush bilan aytdi:
«Men to’g’ri topdim, mening bokalimda 5 qrshiq don bor.Men buni o’lchab bildim. Men qoshiqqa siz ko’rsatgandek, miqdorda don soldim».
Endi, nega shunchali har xil javob chiqqanini bolalarning o’zlari qanchalik tushunganliklarini aniqlashmuhim edi. SHu tufayli tarbiyachi bolalarga tegishlisavollarni berdi. Mana ularning javoblari.Lola. Saidda shuncha ko’p chiqishining sababi, u qoshiqlarni to’ldirmay olabergan va cho’tda, qoshiqlarnidonga to’la, deb hisoblab, donalarni surabergan. Buning ustiga u poldagi guruchlarni ham terib olgan vataqsimchaga solgan, buni to’la qoshiq, deb hisoblabdonalarni surabergan.
Gulnora. Menda 7 qoshiq bo’ldi, chunki men qoshiqnijuda to’ldirib olishga qo’rqdim va menga siz qanchaolgan bo’lsangiz shuncha olgandek bo’lib tuyuldi, aslidaesa men kamroq olgan ekanman, shu sababli mendaolingan guruch miqdori 5 emas, ozgina ko’p — 7 qoshiqbo’ldi.
SHunday qilib, ko’rib turibmizki, bolalar faqato’rtoqlarining ishlarinigina emas, balki o’zlari bajargan ishlarini ham tahlil qila olishar, sabab bog’lanishlarini topa olar ekanlar.
Tarbiyachi mashg’ulot oxirida bolalar e’tiborini yanao’z stoliga qaratadi. Stolda suv solingan grafin turibdi. Suv sezilib turishi uchun unga ozgina rang berish maqsadga muvofiq. Grafin bilan stakan ham turadi. Tarbiyachi bolalarga suvni qanday o’lchashni ko’rsatadi, tushuntiradi. Bu ish bajarilish texnikasigako’ra, sochiluvchi jismlarni o’lchashni eslatadi, shu sababli tarbiyachining o’zi ko’p emas, ikki stakan o’lchaydi,bolalar o’z stollariga tegishli miqdorda fishka qo’yadilar. Tarbiyachi krlgan suvni o’lchash uchun bir qanchabolani bittadan (yoki ikkitadan) chaqiradi, qolganbolalar o’z stollariga fishkalar qo’yish bilan o’lchashnatijalarini belgilaydilar.
SHu bilan ikkinchi mashg’ulot tamomlanishi mumkin.Nechta stakan olindi va aynan nechta yog’och .idish olindi?Stakanlar yog’och bo’lishi shart emas plastmassa bo’lsahyam bo’laveradi, ammo shaffof bo’lmasligi kerak. SHisha stakan to’g’ri kelmaydi, chunki bolalar moddalar mik_dorining bir xil sathda ekanligini ko’radilar va o’lchashni o’z qo’shnilarining «javobiga to’g’rilash»ga ha
rakat qiladilar, aslida esa, hammadan don satxi birxil ekanini oldindan ko’rmasdan, har qaysi bola o’zio’lchashni o’rganishi muhimdir. Nega stakanlar olinadi? Baland idishdan bolalar guruchni qoshiqqa oson oladilar, uncha sermehnat emas, bolalar e’tiborini o’lchashning barcha shartlarini bajargavdagina jarayonning o’zida to’playdilar, ortiqcha qiyinchiliklarga uchramaydilar.
Bolalarning ko’nikmalari mustahkamlanib, avtomatlashgandan keyin suyuq yoki sochiluvchi moddalarnio’lchash mashg’ulotlarga kiritiladi, ana o’shanda yasen idishlar yordamida o’lchashlarni ham qarash mumkin bo’ladiMashg’ulotlarda suyuqliklarni.' yoki sochiluvchi moddalarni o’lchashlarda bolalar e’tiborini shunga tortishkerakki, o’lchashning boshida suyuqlik yoki don ko’pligidastakan yoki qoshyq (umuman, biz nima bilan o’lchamoqchibo’lsak, o’sha) ixtiyorsiz to’la bo’lishiga, o’lchashning oxirida esa, stakan yoki qoshiqni to’ldirish ancha mushkul bo’ladi, shu sababli ular yetarlicha bo’lmasliklariga qaratish kerak.
Bolalar bu qiyinchilikni eslarida tutishlari va o’z ishlarida bir tekislikni, o’lchashningboshida ham, oxirida ham o’lchovlarning bir xilda to’labo’lishlariga amal qilgan holda, saqlashlari muhimdir.Bolalarni o’lchashga o’rgatishga ketmaket 7—9 mashg’ulotni ajratish kerak.
Shundan keyin mashg’ulotga dasturning boshqa masalalari davriy ravishda kiritibturiladi.Bolalarni yana nimaga o’rgatish kerak? Ularni buyumlarning uzunligi va kengligini o’lchashga o’rgatishkerak. Bunda ushbular o’lchanadigan buyumlar bo’lishimumkin: har xil shakldagi va har.xil rangdagi qog’ozvaraqlari; bolalar va kattalar uchun stollar (bundabolalar stolni o’lchaganda nafaqat uning uzunligi vakengligini, balki balandligini ham o’lchaydilar)'; bular har xil uzunlikdagi lenta va arg’amchilar bo’lishimumkin va.h.k.Har bir predmetning uzunligi va kengligi bir o’lchovning o’zi bilan o’lchanishi muhimdir,'. shunday bo’lganda bolalar o’lchash natijasida predmetning'uzuNl'igykengligidan qancha ortiq ekanini ayta oladilar. Buma’lum ot ni aniqlashda ularga fishkalar ham yorDamberadi.
Qog’oz varag’i uzunligini shartli o’lchov yordamidao’lchashda bolalar, masalan, ko’k doirachalarni, varaqning kengligini o’lchaganda qizil doirachalarni qo’yadilar. SHundan keyin ko’k doirachalarni ham, qizildoirachalarni ham sanashadi, qaysi doirachalar ko’pligini aniqlashadi va tarbiyachining ushbu savoliga javobberishadi: «Nima uzun va qancha uzun?»Bolalar' o’lchashni yetarli darajada egallab olgunlaricha va sanoqda yanglishmaydigan bo’lgunlariga qadar o’lchash natijalar'ini belgilovchi fishkalar ishlatila beriladi.
Buyumlarning uzunliklari va kengliklarini o’lchash ni to’g’ri to’rtburchak shaklidagi qog’oz varag’idan boshlash qulay. Bunda tarbiyachi oldindan kenglik va uzunlikni qoldiqsiz,. aniq son marta joylashadigan o’lchovni (masalan, karton tasmachani) tanlab qo’yadi. «Qoldiq» qoladigan o’lchashdan ham qo’rqmaslik kerak, bushunday o’lchashni, masalan, o’lchov.4 marta to’la joyla
shadi va yana ozgina o’lchanmagan joy qoladi. Bolalarbunday holda qancha qolganini qo’llarida yoki o’lchovyordamida ko’rsatishlari kerak. Ammo bu xil o’lchashlarni bajarishga shoshilmaslik kerak.
Bolalarni buyumlarning uzunlik va kengliklarinixdr xil kattalikdagi o’lchovlar bilan o’lchash bo’yichaI mashq qildirish kerak. Bolalar qog’oz varag’i uzunligi va kengligini karton tasmacha bilan o’lchab bo’lganlaridan keyin va o’lchov necha marta to’la joylashganini aniqlab olganlaridan keyin, tarbiyachi bolalarga shartli o’lchov sifatida oldingisidan ancha kattatasmani taklif qilishi kerak. Bolalar o’sha qog’ozvarag’ini o’lchaydilar, o’lchash natijasida mutlaqr boshqa, oldingilaridan ancha kichik sonlar hosil bo’ladi.Nega? Ulchanayotgan kattalik o’zgarmagani holda sonlarning o’lchov kattaligiga bog’liqligiga, bu qonuniyatga bolalar e’tiborini oddiygina qaratish emas, balki shunday tushuntirish muhimki, bu qonuniyatlar ularuchun tushunarli bo’lsin. Bu bolalarni sistematik ravishda mustaqil mashq qilishlari natijasida tushunarli bo’ladi. Bolalar har xil kattalikdagi o’lchovlarbilan nafaqat qog’ozvarag’i, stollar va boshqa narsalarni o’lchashlari, balki, suvni, donlarni o’lchashdari va harqanday holda ham varag’lar o’shao’sha, don miqdori o’zgarmay qolganiga, ammo bir holda o’lchov masalan, besh martajoylashganiga, boshqa bir holda o’n marta joylashganiga, uchinchi holda esa hammasi bo’lib ikki marta joylashganiga va ularning hammasi o’lchovlar har xil bo’lganligi sabab ekaniga, o’lchov qancha katta bo’lsa, shunchamarta kam sonda joylashganiga, va aksincha, o’lchov kricha kichik bo’lsa, shuncha marta kup son qadar joylashganiga ishonch hosil qilishlari kerak.
Yana shuni hamnamoiyish qilish muhimki, idishdagi suyuqlikning ba
landligiga qarab, uning hajmi haqida fikr yuritishmumkin emas. Bizga suv ko’pdek ko’ringanda ham, kamdek ko’ringanda ham, haqiqiy holni bilib olish uchunhar doim bir xil o’lchov bilan o’lchash kerak. Buni bolalarga konkret (aniq) misollarda ko’rsating: tarbiyachining stolida ikkita yarim litrli bankada sutturibdi. Bolalar sutlarni qarab, bankalar ham birxil, ulardagi sut ham teng ekaniga ishonch hosil qiladilar. SHundan keyin tarbiyachi bir bankadagi sutnibaland va ingichka shishaga quyadi, ikkinchi bankadagisutni esa keng kostryulkaga quyadi.Ikkala idishdagi sut miqdori teng bo’lishiga qaramay, suyuqlik sathi tez o’zgardi.SHunday qilib, bolalarni shartli o’lchov yordamida don va suyuqlik hajmini, buyumlarning uzunlik vakengliklarnni o’lchashga o’rgatdik.
Bu mashqlarning hammasini bajarish natijasida bolalar u yoki bu buyumning uzunligi qanday ekanini ko’z bilan chamalabaniqlab olishni o’rganishadi. Bu haqiqatda ham, shunday ekaniga ishonch xrsil qilish uchun, tarbiyachi mashg’ulotlarning birida bolalarga lenta va qog’oz poloskani ko’rsatadi hamda bu qog’oz poloska lenta uz'unligiga necha marta joylashishini ko’z bilan aniqlashnitaklif qiladi. Bolalar u yoki bu sonni ko’rsatishadi.SHundan keyin tarbiyachi lentani o’lchaydi, bolalar esa xato qilganliklari yoki qilmaganliklarini ko’rishadi.Agar mashqlar yetarli bo’lgan bo’lsa, xatolar sodir bo’lmaydi. Bolalarga buyumlarning o’zini har xil kattalikdagi o’lchovlar bilan ko’zda chamalab o’lchashni mashqqildirish ma’qul, bunda har gal xuddi shu o’lchovniko’z bilan chamalashni haqiqiy o’lchash bilan tekshiribturilishi kerak,
Taxminan yettinchi mashg’ulotdan boshlab, buyumlarniteng qismlarga qanday bo’lishni o’lchashdan foydalanib, bolalarga o’rgatish kerak. Uch, besh, yettita teng qismga qanday bo’lish kerak? Juda oson. Bolalarga shartli. o’lchov bilan o’lchashnio’rgatishda o’lchov buyumga (xususiy holda qog’oz varag’iga) uch marta ham, besh marta ham, yetti marta hamjoylashish hollari bo’ldi, albatta.
Bolalar varaqning uzunligi bo’yicha o’lchovni qo’yib borar ekanlar,. har gal o’lchov tugagan joyga qalam bilan nuqta qo’yadilar, so’ngra shu nuqtadan o’lchovni yana qo’yadilar va h.k`Biz qog’oz varag’ini buklab, shu bukilgan chiziq bo’yicha qirqib, uch, besh yoki yetti shuningdek, ikki, to’rt^olti, sakkiz va h.k. qismga ega bo’lamiz.Har xil qismlarning kattaliklarini taqqoslashmuhim. Bolalar ushbu savollarga qiziqqiziq javoblar berishadi: «Sen nima deysan, yettidan bir qismkattami yoki uchdan bir qismmi?». Ko’pincha bunday javob berishadi: «Albatta, yettidan bir katta». Biz bolalarga ko’rsatadigan va bolalarning o’zlari Qog’oz varaqlarini (bunda hamma varaqlar teng) uchta, beshtava yettita teng qismga bo’lishga oid mashg’ulotda biz bolalardan uchdan birni va yettidan birni ko’rsatishni,qaysi varaq katta ekanini taqqoslab aytishni so’raymiz. Bunda farq anchagina bo’lsa ham, bolalar bundaxato qilmaydilar, ular uchdan bir yettidan birdavkatta ekanini to’g’ri aniqlaydilar.

Xulosa
Maktabgacha yoshdagi bolalarning kattaligi haqidagi g'oyalarni shakllantirish muammosini nazariy o'rganish quyidagi xulosalarga olib keldi.Qiymat boshqa ko'rsatkichlar bilan bir qatorda uzunlik, hajm, maydonni o'z ichiga olgan matematik tushunchani bildiradi. Kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda miqdorlar haqidagi g'oyalarni rivojlantirish xususiyatlarini o'rganadigan pedagogika fanlari va amaliyoti maktabgacha yoshdagi bolalarni o'lchashni o'rgatish, bolalarni uzunlik o'lchovi bilan tanishtirish, bolalarning ma'nosini o'rganishini ta'minlash zarurligini asosli ravishda ko'rsatadi. ularning soni va boshqa muhim sohalari haqidagi tushunchalarini shakllantirish maqsadida faoliyatni o'lchash.
Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning o'lcham haqidagi g'oyalarini shakllantirish vazifalari bolalarda shartli standartlar bo'yicha taqqoslanadigan ob'ektlarning o'lchamlarini tushunish va aniqlash, shartli o'lchovlar yordamida o'lchash qoidalari, ob'ektlarni o'lchamlari bo'yicha birlashtirish va farqlash, o'lchash vositalaridan foydalanish va uning o'lchami. natija, topshiriqning bajarilishi to'g'risida og'zaki hisobot berish qobiliyatini rivojlantirish . Bu ish kattalar tomonidan tayyorlangan tayyor bo'lishi mumkin bo'lgan vizual materiallar yoki bolalar tomonidan tayyorlangan buyumlar yordamida amalga oshirilishi kerak.
O'lcham haqidagi g'oyalar bolalar bog'chasida mavjud bilim va ko'nikmalar asosida mashqlar, topshiriqlar, sinflar, bolalarning jamoaviy va individual faoliyati, taqqoslash usullari, ilovalar, qoplamalar yordamida shakllanadi. Shuningdek, mavzuga asoslangan va amaliy mashg'ulotlardan foydalanish, bolalar nutqini faollashtirish va matematik tushunchalarni, fikrlash usullarini, o'zini o'zi nazorat qilish va o'zo'zini tekshirishni o'zlashtirish, o'qituvchining rivojlanish natijalarini kuzatish, o'qituvchining rivojlanishini ta'minlash ustida ishlash kerak. bolalarning o'lchash faoliyatini amaliy yo'naltirish.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalik haqidagi g'oyalarni diagnostika qilish tanlangan usullar bo'yicha amalga oshirildi: katta maktabgacha yoshdagi bolalarning uzunlik haqidagi g'oyalarini rivojlanish darajasini aniqlash uchun "Tayoqlarni solishtiring", darajani aniqlash uchun "Ikki to'p" "Ikki kvadrat" hajmlari va metodologiyasi haqidagi g'oyalar, kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarning hududi haqidagi darajali g'oyalarni tashxislash.
Bolalarda ham nazorat, ham eksperimental guruhlarda qadriyatlar to'g'risidagi g'oyalarni shakllantirishning aniq tashxisi uning rivojlanish darajasi o'rtacha va past darajadan oshmasligini ko'rsatdi. Ikki guruhdagi qiymat haqidagi g'oyalarni shakllantirishning ma'lum darajalariga ega bo'lgan bolalar soni taxminan tengdir.
Shakllantirish bosqichi eksperimental guruh bolalari bilan o'lchash harakatlaridan foydalangan holda uzunlik, hajm va maydon haqida g'oyalarni rivojlantirish uchun turli xil ish shakllarini o'z ichiga oladi. Biz to'g'ridanto'g'ri ta'lim faoliyatini amalga oshirdik, eng oddiy eksperimentlardan foydalandik, bolalar bog'chasidagi bolalarning erkin faoliyati, ular bolalarning o'lchash ko'nikmalarini, massa, hajm va maydonni solishtirish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan.
Aniqlash bosqichi usullari bo'yicha nazorat diagnostikasini o'tkazish eksperimental guruhdagi bolalarning o'lchamlari to'g'risida g'oyalarni shakllantirish darajasining yuqori va o'rtacha qiymatga sezilarli darajada oshganligini ko'rsatdi. Nazorat guruhida bolalarning uzunlik, hajm va maydon haqidagi g'oyalarini shakllantirish darajasida o'zgarishlar kuzatilmadi, ularning ko'rsatkichlari o'rtacha va past darajada qoldi.
O'tkazilgan tadqiqot, tadqiqot natijalarini taqqoslash asosida, tadqiqot gipotezasi tasdiqlangan degan xulosaga keldi: kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarda qadriyatlar to'g'risidagi g'oyalarni shakllantirish maqsadli jarayonda mumkin. o'lchash faoliyati yordamida ishlash.
Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   BikbayevaN.U. SidelnikovaR.I.,Adambekova G.A. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi. ( o‘rta maktab boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun metodik qo‘llanma.) Т., ,,0 ‘qituvchi“ 1996.
   
2. 
   Axmedov М., Ibragimov R., Abduraxmonova N., Jumayev N.M. 1 sinf matem atika darsligi, Т., „У зинкомцентр11, 2003.
   
3. 
   A x m e d o v М . , A b d u r a x m o n o v a N., J u m a y e v М. E., Ibragimov R. ,,0 ‘qituvchi kitobi11. Birinchi sinf matem atika darsligi uchun metodik qoMlanma. Т., „Узинкомцентр11, 2003.
   
4. 
   Bikbayeva N . U. va boshqalar. Ikkinchi sinf matematika darsligi. Т., „O'qituvchi14 2004.
   
5. 
   JumayevM, A x m e d o v E, A b d u r a x m o n o v a N. Birinchi sinf matem atika daftari. Т., 2003.
   
6. 
   Jumayev М. E. va boshqalar. M atematika o ‘qutish metodikasi. Ilm —Ziyo, Т., 2003.
   
7. 
   Jumaуev М. E. Matemetika o‘qitish metodikasidan praktikum. Т., „ 0 ‘qituvchi“, 2004.
   
8. 
   Me 11 i n a L. S. Bolalar bog‘chasida matematika, Т., „ 0 ‘qituvchi“, 1981.
   
9. 
   Stoy1ova L. P., Pishkalo A. M. Boshlang‘ich matematika asoslari, Т., ,,o‘qituvchi“, 1991.
   
10. 
    Munavvarov A. К. Oila pedagogikasi. Т., ,,0 ‘qituvchi“, 1994.
    
11. 
    Inomova M. Oilada bolalarning m a’naviyaxloqiy tarbiyasi, Т., 1999.
    
12. 
    Венгер Л. А., Дьяченко …………..О. М., Г о в о р о в а Р. И., Цеханская Л. И. Игры и упражнения по развитию умственных способностей у детей дошкольного возроста. М., Просвещение, 1989.
    
13. 
    Эрдниев П. М. Укрупление дидактических единиц как технология обучения. Часть 1. М., „Просвещение11, 1992.
    
14. 
    Жикалкина Т. К. Игровые и занимательние задания по математике. М., „П росвещение11, 1989.
    

1. 
   Bola shaxsini rivojlantirishning dolzarb muammolari. 11 - Xalqaro ilmiy-amaliy anjumanining tezis va maqolalar to‘plami. 3-5 aprel. -Toshkent , 2008. 400 bet. 89-90 betlar.
   
2. 
   Erkin Malik. Test bolalarga. - T.: “Sharq”, 2005.
   
3. 
   Maktabgacha ta’lim. Jurnal. - 2006-2012 y.
   
4. 
   Bikbaeva N.U., Ibroximova 3.I., Qosimova X.I. «Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish». T., «O‘qituvchi», 1995 y.
   
5. 
   M.Jumaev Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi. 2007 y.
   
6. 
   Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan Davlat talablari, T.: 2018.
   
7. 
   “Ilk qadam” maktabgacha ta’lim tashkilotining Davlat o‘quv dasturi.T.: 2018.
   
8. 
   “Davlat maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g‘risida Nizom”. T.: 2017
   
9. 
   Аҳмедов М., Шоумаров О. Ватан маҳалладан бошланади. Ҳаёт ва иқтисод. 1992.
   
10. 
    Aslanova N. H. “Maktabga tayyorlov guruhi bolalarida matematik tasavvurlarni rivojlantirishning metodik asoslari” B. 2019.
    
11. 
    Asqarova D.Q “Matematik tasavvurlarni shakllantirish nazariyasi va metodikasi” 2020.
    
12. 
    Bashayeva T. Bolalarda shakl, rang, tovushni qabul qilishning rivojlanishi. T.: 1997
    
13. 
    Bikbaeva N.U. va boshqalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish. T.: 1995.
    
14. 
    Bikbaeva N.U., Ibragimova Z. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matematik o’yinlar. T.: O’zPFITI, 1995
    

Internet resusrlari

1. 
   Arxiv.uz
   
2. 
   fayllar.org
   
3. 
   aim.uz
   
4. 
   ziyouz.com