Book · January 005 citations reads 1,187 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 

Misal.  Toplananlardan    birincisi    müsbət,    ikincisi    isə  

mənfidir:    27-18=27+(-18).  

-18

10

=>



00010010

2



düz

=>[11101101]

əks

=>



11101110

2



tam.

. 

 

Onluq say sistemində 

 

 

 

Ikilik say sistemində 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

00011011

2 

00010010

2 

00101101

2

 

 

+ 

   +27

10 

+18

10 

 +45

10

 

+ 

   +27

10 

-18

10 

 +9

10

 

+ 

00011011

2 

11101110

2 

1  00001001

2

 

+ 

Nəzərə alınmır 

---

 

34 

Misal.  Toplananlardan  birincisi  müsbət,  ikincisi  isə 

mənfidir, lakin ikinci toplanan birincidən böyükdür: 25-47=25+(-

47). 

-47

10

=>



00101111

2



düz

=>[11010000]

əks

=>



11010001

2



tam.

. 

 

Onluq say sistemində 

 

 

 

Ikilik say sistemində 

 

 

 

 

 

 

 

Nəticə  mənfi  işarəli  (ən  böyük  mərtəbə  1  olduğuna  görə) 

olduğundan  o,  tamamlayıcı  koddadır.  Ona  görə  də  onu  düz  koda 

çevirmək lazımdır: 



11101010

2



tam.

=> 



00010101

2



əks

 =>



00010110

2



düz

= -22

10

 

 

Misal. Toplananların hər ikisi mənfidir.  

-45-18=(-45)+(-18). 

-45

10

=>



00101101

2



düz

=>[11010010]

əks

=>



11010011

2



tam.

. 

-18

10

=>



00010010

2



düz

=>[11101101]

əks

=>



11101110

2



tam.

. 

 

Onluq say sistemində 

 

 

 

Ikilik say sistemində 

 

 

 

 

 

 

   +25

10 

- 47

10 

 -22

10

 

+ 

00011001

2 

11010001

2 

11101010

2

 

+ 

Mənfi işarəsini göstərir 

   -45

10 

-18

10 

 -63

10

 

+ 

11010011

2 

11101110

2 

111000001

2

 

+ 

   Nəzərdən atılır 

---

 

35 

Köçürmə  vahidi  nəzərdən  atıldıqda  11000001

2

  ikilik  ədədi 

alınır. Böyük mərtəbə 1 olduğundan ədəd mənfidir, ona görə də o, 

tamamlayıcı  koddur.  Deməli,  ədədi  müəyyən  etmək  üçün  onun 

düz kodunu tapmaq lazımdır: 

 



11000001

2



tam.

 => 



00111110

2



əks

 => 



00111111

2



düz

=-63

10

. 

2.9.2. Ikilik say sistemində vurma və bölmə əməlləri 

Ikilik  say  sistemində  vurma  əməli  onluq  say  sistemində 

ədədlərin  vurulması  əməlinə  tamamilə  analoji  aparılır  və  4  sadə 

hesablama qaydasına əsaslanır: 

1. 1



0=0  

2. 0



1=0 

3. 1



1=1 

4. 0



0=0 

 

Misal. Onluq və ikilik say sistemlərində 13 və 24 ədədlərinin 

hasilini tapın. 

 

Onluq say sistemdə:  

    

     Ikilik say sistemində: 

 

  

  

13



24=312    

  

13

10

=1101

2

   

  

24

10

=11000

2

  

                                                     

                                                    

 

 

 

 

1101

2 

11000

2

 

            0000 

          0000 

        0000 

      1101 

    1101 

  100111000 

 

x 

+ 

---

 

36 

Beləliklə, 1101

2



11000

2

=100111000

2

. 

Ikilik  say  sistemində  bölmə  əməli  də  onluq  say  sistemində 

ədədlərin vurulmasına tamamilə analoji qaydada yerinə yetirilir.  

Misal. Ikilik say sistemində 15 ədədini 5-ə bölmək lazımdır. 

 

  

15:5=3 

 

15=1111

2

                           

         5=101

2

                               

                                                   

 

 

Beləliklə, 1111

2

:101

2

=11

2

=>3

10

. 

2.9.3. Ikilik say sistemində kəsrlər üzərində əməllər 

Ikilik  say  sistemində  kəsr  ədədlər  üzərində  hesab  əməlləri 

də  onluq  say  sisteminə  və  yuxarıda  verilmiş  qaydalara  uyğun 

aparılır. 

Misal.  Tutaq  ki,  onluq  sistemdə  verilmiş  25,3  və  37,8 

ədədlərini  nöqtədən  sonra  5  rəqəm  dəqiqliyi  ilə  ikilik  sistemə 

çevirib toplamaq tələb olunur.  

Əvvəlcə bu ədədlərin kəsr və tam hissələrini ayrılıqda ikilik 

sistemə çevirmək lazımdır: 

 

25,3  

:      25

10

=> 11001

2

     və     0,3=0,01001

2 

 

37,8 

: 

37

10

=>100101

2

 

və  0,8=0,11001

2

   

 

 

    

1111    101

 

   101      11 

     101 

     101 

         0 

      - 

      - 

---

 

37 

Onluq sistemdə 

Ikilik sistemdə 

 

Ədədlər ikilik sistemə beş rəqəm dəqiqliyi ilə çevrildiyindən 

onluq və ikilik hesablamaların nəticələrində cüzi fərq yaranmışdır: 

63,1 və 63,06=>1000001,00010

2

. 

Kəsrlər  üzərində  digər  hesab  əməlləri  də  analoji  qaydada 

aparılır. 

11001,01001

2 

100101,11001

2 

111111,00010

2 

+ 

25,3

 

37,8

 

63,1

 

+ 

---

 

38 

III  fəsil.   

MÜASIR  FƏRDI  KOMPÜTERLƏR 

3.1. Fərdi kompüterlər haqqında ümumi məlumatlar 

Fərdi  kompüterlər  cəmiyyətin  informasiyalaşdırılması 

prosesində ən vacib və əhəmiyyətli amildir. Müasir kompüterlərin 

əcdadları  XX  əsrin  birinci  yarısında  meydana  gəlmişdir.  Hələ  o 

dövrlərdə  ilk  kompüter  hesab  olunan  Türinq  maşınlarından 

başlayaraq  informasiyanı,  o  cümlədən  proqramları  yaddaşında 

saxlaya  biləcək  hesablayıcı  maşınların  yaradılması  istiqamətində 

elmi  axtarışlar  aparılırdı.  Aparılan  tədqiqat  işlərinin  nəticəsində 

keçən  əsrin  40-cı  illərində  məşhur  ingilis  riyaziyyatçısı  Con  fon 

Neyman  müasir  kompüterlərin  əsasını  təşkil  edən  baza  sxemini 

təklif  etmiş  və  müvafiq  hesablayıcı  maşının  yaradılması 

prinsiplərini irəli sürmüşdür. 

O  dövrdə  hesablayıcı  maşınların  qarşısında  qoyulmuş  əsas 

vəzifələr aşağıdakılar idi: 

-  müxtəlif  hesablamalar  aparmaq  üçün  hesab  və  məntiqi 

əməllərin yerinə yetirilməsi; 

-  təkrar 

hesablamaların  aparılmasını  və  ya  müxtəlif 

məsələlərdə  eyni  verilənlərin  təkrar  istifadəsini  təmin  etmək 

məqsədilə  proqramların  və  verilənlərin  yaddaşa  yazılıb 

saxlanılması, lazım olduqda oradan oxunması; 

-  verilənlərin və müxtəlif məlumatların yaddaşa daxil edilməsi, 

hesablamaların nəticələrinin xaric edilməsi; 

-  proqramların  yerinə  yetirilməsi,  sxemə  daxil    olan    müxtəlif  

qurğular    arasında  əlaqələrin    yaradılması  və    iş    prosesinin  

idarə edilməsi. 

Bu  vəzifələrin  yerinə  yetirilməsi  üçün  təklif  olunmuş 

struktur  sxemə  əsasən  hesablayıcı  maşınların  tərkibinə  aşağıdakı 

qurğuların  daxil  olması  nəzərdə  tutulmuşdur:  hesab-məntiq 

qurğusu,  yaddaş  qurğusu  (əməli  yaddaş  və  daimi  yaddaş),  xarici 

---

 

39 

qurğular  və  idarəedici  qurğular.  Hazırda  bu  qurğular  müasir 

kompüter  texnikasının  texnoloji  bazasını  təşkil  edir.  Belə  ki, 

hesab-məntiq  və  idarəedici  qurğular  ana  platanın  tərkibində 

reallaşdırılır.  

Yaddaş  qurğularına  aşağıdakılar  daxildir:  əməli  yaddaşlar 

(RAM, DRAM, SDRAM və s.), maqnit diskləri və disketlər, lazer 

diskləri və s. Xarici qurğuların spektri isə çox genişdir: klaviatura, 

siçan,  coystik,  skaner,  printer,  modem,  mikrofon,  dinamiklər, 

qulaqcıqlar və s. 

Əlbəttə, 

müasir 

kompüterlər 

quruluşu, 

imkanları, 

funksiyaları,  ona  qoşulan  qurğular,  tətbiq  olunduğu  sahələr 

baxımından XX əsrin ortalarında yaradılmış hesablayıcı maşınları 

qat-qat üstələyir. Belə ki, kompüter istehsalı sahəsində keçən dövr 

ərzində  təsəvvürə  gəlməz  yeniliklər  həyata  keçirilmiş,  bir  sözlə, 

hesablama  texnikası  sahəsində  əsl  elmi-texniki  inqilab  baş 

vermişdir. 

Kompüter  texnikası  ilə  yanaşı  kompüter  şəbəkələrindən,  o 

cümlədən Internet şəbəkəsindən, multimediya texnologiyalarından 

geniş istifadə edilməsi insan fəaliyyətinin bütün sahələrinə sözün 

həqiqi  mənasında  böyük  yeniliklər  gətirmiş  və  cəmiyyətin 

informasiyalaşdırılması 

prosesini 

tamamilə 

yeni 

fazaya 

keçirmişdir. 

Bu  baxımdan  müasir  informasiyalaşma  prosesinin  əsasını 

təşkil  edən  kompüter  texnikasının  və  Internet  xidmətlərinin  iş 

prinsiplərini  bilmədən  mütəxəssislərin  öz  iş  yerlərində  səmərəli 

fəaliyyət  göstərmələri  qeyri-mümkündür.  Ona  görə  də  növbəti 

paraqraf  və  fəsillərdə  kompüterlərin  proqram-texniki  təminatı, 

Windows əməliyyat sistemi, onun əlavə proqramları öyrənilir.