Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich
Yüklə 16,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kambarova Sh. M.
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Sirtqi fаkulteti "Menejment va marketing" kafedrasi i.f.b.f.d. PhD Annotatsiya: Maqolada mamlakatimiz iqtisodiyotida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning inno- vatsion shart-sharoitlari va chet el omillari bilan bog‘liq jarayonlar tadqiq etilgan. Tadbirkorlik faoliyatini innovatsion rivojlanishga doir islohotlardan biri raqamlashtirish texnologiyalarni joriy qilish bo‘lib, raqamlashtirish va innovatsiyaning kichik tadbirkorlik faoliyatida ahamiyati ko‘rsatib berilgan. Kalit so‘zlar: innovatsion tadbirkorlik, raqamlashtirish, autsorsing, subkontrakt, elektron tijorat, raqamlashtirish, venchur, lizing, innovatsiya OESD-iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti. Аннотация: В статье исследуются инновационные условия развития малого бизнеса и частного предпринима- тельства в экономике нашей страны и процессы, связанные с внешними факторами. Одной из реформ, связанных с инновационным развитием предпринимательской деятельности, является внедре- ние технологий цифровизации, показано значение цифровизации и инноваций в деятельности малого бизнеса. Ключевые слова: инновационное предпринимательство, цифровизация, аутсорсинг, субподряд, электронная ком- мерция, цифровизация, венчурный бизнес, лизинг, инновации ОЭСР-Организация экономического сотрудниче- ства и развития. Abstract: In the article, the innovative conditions for the development of small business and private entrepreneurship in the economy of our country and the processes related to foreign factors are researched. One of the reforms related to the innovative development of business activity is the introduction of digitization technolo- gies, and the importance of digitization and innovation in small business activity has been shown. Key words: innovative entrepreneurship, digitalization, outsourcing, subcontracting, e-commerce, digitalization, venture, leasing, innovation OESD-Organization for Economic Cooperation and Development. K I R I S H Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirishda va qo‘llab-quvvatlash amaliyotini rivojlan- gan davlatlarning ilg‘or tajribalaridan foydalangan holda boyitish va ijobiy samara beruvchi usullarni mentalitet xususiyatidan kelib chiqib amaliyotga joriy etish shu kun talablaridan kelib chiqadi. Ushbu yo‘nalishlarda ish faoliyatini olib borishda chet el tajribasi muhim ahamiyatga ega deb bilamiz. Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, rivojlangan mamlakatlar ishlab chiqarishi- da kichik biznesning ulushi keyingi 30 yil ichida deyarli 70 % ga yetgan. Jumladan, bu ko‘rsatkich AQSh da 38 foizdan 52 foizga, Yaponiyada 47 foizdan 55 foizga, Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida umumiy holda 58 foizdan 67 foizga yetgan. 1 Jahon Savdo Tashkilotining ma’lumotlariga ko‘ra, rivojlangan mamlakatlarda kichik va o‘rta korxonalar ishbilarmon aholining 90 % dan ortig‘ini, ish bilan ta’minlanganlarning 60–70% ini va YaIMning 55% ini tashkil etadi. Bu o‘z navbatida, kichik biznesning, ayniqsa hozirgi raqamli iqtisodiyot sharoitida o‘ta muhim soha ekan- ligini va uning xususiyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan o‘rganishni taqozo etadi. 1 Kuliyev N. “Kichik va xususiy biznesni rivojlantirishda jahon tajribasidan foydalanish. “Iqtisod va ta’lim” ilmiy jurnal.- 2012. №4 T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 130 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. “2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi qabul qilin- gan strategiyasida, respublikaning eksport salohiyatini oshirish orqali 2026-yilda respublika eksport hajmlarini 30 mlrd. AQSh dollariga yetkazish, xususiy sektorning YaIM dagi ulushini 80 % ga, eksportdagi ulushini 60 % ga yetkazish mo‘ljallangan. Tashqi bozor va xalqaro talablarga javob beradigan standartlarni joriy etish va mashhur brendlarni jalb qilish, iqtisodiyotga innovatsiyalarni keng joriy qilish, sanoat korxonalari va ilm fan muassasalarining kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish masalalari o‘rganildi. 2 Kichik biznes subyektlarining davlat tomonidan bunday qo‘llab-quvvatlanishi xorijiy tadbirkorlar xalqaro bozorlarda katta raqobat ustunligiga ega bo‘lishiga xizmat qilmoqda. Bugungi kunda kichik biznes subyektlari mahsulotlarining 25.0 % dan ko‘prog‘i xalqaro bozorlarda raqobatbardosh hisoblanadi va bu salmoq yil sayin muttasil ortib bormoqda. Rivojlangan davlatlarda jahondagi eksport hajmining deyarli uchdan bir qismi kichik biznes subyektlari ulushiga to‘g‘ri kelmoqda. Jumladan, AQShda kichik biznes subyektlarini davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash tizimida eksportga yo‘naltirilgan kichik firmalarga alohida e’tibor beriladi. Ushbu davlatda 231 mingtaga yaqin kichik firma o‘z mahsulotlarini tashqi bozorlarda realizatsiya qiladi. Kichik biznes subyekt- lari hissasiga mamlakat eksportining 30.0 % dan ko‘prog‘i to‘g‘ri keladi. Eksportni kengaytirishni davlat strategiyasi AQShning Savdoni rivojlantirishni muvofiqlashtiruvchi qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqiladi va unda yuqori texnologiya va fan sig‘imiga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan kichik firmalarni qo‘llab-quvvatlash markaziy o‘rinni egallaydi. Ushbu qo‘mita tomonidan 2035 yilga borib kichik biznes subyektlarining mamlakat eksporti hajmidagi ulushini hozirgi 30,0 % dan 50% ga yetkazish strategik rejalari ishlab chiqilgan. Eksportga yo‘naltirilgan kichik firmalarni qo‘llab-quvvatlash uchun, ayniqsa, Kichik biznes ma’muriyati katta imkoniyatlarga ega. Ushbu ma’muriyatning kichik korxonalarning eksport imkoniyatlarini kengaytirishga uslu- biy, texnikaviy, moliyaviy va tashkiliy yordam ko‘rsatishga da’vat etilgan Xalqaro savdo departamenti tashkil etilgan. Departament tomonidan “Xalqaro savdo uchun kreditlar” dasturi ishlab chiqilgan. 3 Kichik biznes rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida, ayniqsa innovatsion rivojlanishda muhim o‘rin tutadi. Kichik biznesning ko‘plab vazifalari qatorida uning innovatsiyalarni amaliyotga joriy etishga moyilligini alohida ko‘rsatish mumkin. Ma’lumki, innovatsiya (ingl. “innovation” – yangilik) – faoliyatda yangi texnologiya, mahsulot va turli xizmatlar, ishlab chiqarish, mehnat, xizmat ko‘rsatish va boshqaruv ko‘rinishidagi yangiliklarning qo‘llan- ilishini anglatadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda innovatsiyalarning nisbatan oson joriy etilishini, birinchidan, kichik biznesda iqtisodiy faoliyat ko‘lamining ixchamligi unda innovatsion yondashuvlarni amalga oshirishning nis- batan qulayligi va kam xarajat talab etishiga imkon yaratadi. Kichik biznes korxonalari tashkiliy va boshqaruv tuzilmasining soddaligi innovatsiyalarni joriy etish bilan bog‘liq qarorlarni qabul qilish jarayonlarining nisbatan qisqaligini ta’minlaydi. Uchinchidan, sohada mulkchilik yakka shakllarining ustuvorligi innovatsiyalarni joriy etishdan manfaatdorlikning kuchli bo‘lishiga olib keladi. Masalan, ishlovchilar soni 1000 kishidan kam bo‘lgan AQSh kompaniyalarida 10 ming kishi band bo‘lgan firmalarga qaraganda yirik texnik yangiliklarni 17-marta ko‘proq ishlab chiqiladi. 4 Kichik innovatsion biznesga ahamiyat bersak, AQSh kichik innovatsion firmalarida ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlariga xarajatlarning samaradorligi yirik korporatsiyalarga nisbatan 4 baravar yuqori. Bundan tashqari, kichik innovatsion biznes 1 nafar ishchiga to‘g‘ri keluvchi innovatsiyani yirik biznesga nisbatan 2.5 baravar ko‘proq yaratib, bir yil muddatga tezroq amalga oshiradi. Ayni paytda buning uchun mablag‘larni 75 % ga kamroq sarflaydi. 5 TA D Q I Q O T M E T O D O L O G I YA S I Kichik biznes subyektlari eksport salohiyatini oshirishda innovatsiya va raqamlashtirish uchun xorij tajri- basidan foydalanishni tadqiq qilishda tizimli tahlil, mantiqiy fikrlash, iqtisodiy-statistik umumlashtirish, tahlil va sintez, qiyosiy va omilli tahlil, jadval kabi usullardan foydalanilgan. A D A B I Y O T L A R TA H L I L I Kichik biznes subyektlarini eksport salohiyatini oshirish va ushbu soha uchun innovatsiya va raqamlash- tirishning ahamiyati va zururligi har bir korxonada muhim hisoblanadi. Shu munosabat bilan mavzu doirasida eksport salohiyati tushunchasiga ko‘plab iqtisodchi olimlarning nazariy qarashlari va fikrlari ko‘rsatib o‘tilgan. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risidagi 28.01.2022-yildagi PF–60 farmoni https://lex.uz/docs/5841063 3 Abduraxmanova G. Q. Kichik biznesda aholini ish bilan ta’minlash. –T. : “Iqtisodiyot”–2014. 114-b. 4 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. 22.12.2017. https://president.uz/uz/lists/ view/1371 5 Yusupov B. O‘zbekistonda innovatsiya faoliyatini rivojlantirishda kichik tadbirkorlik imkoniyatlaridan foydalanish. TDIU mustaqil tad- qiqotchi “Xalqaro moliya va hisob” ilmiy elektron jurnal. №2-aprel, 2018-yil. www.interfinance.uz 131 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 1. Eksport salohiyatini ko‘p bosqichli o‘rganishga qaratilgan yondashuvlar, ular eksport faoliyatining bar- cha darajadagi subyektlari – mamlakat iqtisodiyoti, alohida tarmoqlar, korxonalar, tovar va xizmatlarni o‘rganishda qo‘llanilishi mumkin. Ushbu yondashuv A. I. Volkova va I. A. Karachevning nuqtayi nazarini o‘z ichiga olib, unga ko‘ra “eksport salohiyatini tahlil etishda uchta daraja makrodaraja, mezodaraja va mikrodarajadagi salohiyatni ko‘rib chiqishni taklif etadi”. Shuningdek, ushbu yondashuvlar doirasida ichki omillar (eksport qilinadigan tovarlarning raqobatbardoshligini belgilovchi mikrodarajaviy omillar) va tashqi (makro va mezodarajaviy omillar) ajratiladi. Ular birgalikda iqtisodiy subyekt potensialining raqobatbardoshligini tavsiflaydi. 6 2. Eksport salohiyati resurslar va imkoniyatlar yig‘indisi sifatida ifodalanadigan yondashuvlar. Ushbu yon- dashuvlar sanoat tarmog‘i yoki korxona darajasiga ko‘proq mos keladi. Masalan, M. S. Sichev tomoni- dan eksport salohiyati quyidagicha bayon etilgan: “eksport tovarlarini ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi turli xil resurslarni (tabiiy, mehnat, moddiy, moliyaviy, axborot va ulardan samarali foydalanishni (asosiy omil sifatida) ifodalovchi ichki salohiyat; tashqi salohiyat – subyektning marketing, logistika, xizmat ko‘rsatish faoliyatida, tovarni sotish jarayonida namoyon bo‘luvchi imkoniyatlari va qobiliyatlaridir”. 7 TA H L I L VA N A T I J A L A R . Eksportga yo‘naltirilgan kichik firmalarni axborotlar bilan ta’minlash, maslahatlar berish, uslubiy qo‘llab-quv- vatlash uchun AQShda ko‘p miqdorda elektron tarmoqlar amal qiladi. Shu jumladan: ● eksport tavakkalchiliklarini baholash va tahlil etish tizimi; ● eksportni texnikaviy qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha sheriklik; ● eksportchilarni huquqiy qo‘llab-quvvatlash axborot tarmog‘i; ● eksportchilarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha sayt; ● savdo vositachiligi sayti; ● amaliy maslahatlar federal sayti; ● eksportni qo‘llab-quvvatlash markazi va boshqalar. Eksportga yo‘naltirilgan kichik korxonalar davlat tomonidan har taraflama qo‘llab-quvvatlanayotganliklari uchun ham AQShda bunday firmalar soni yiliga 10,0–12,0 %ga ularning eksport hajmi esa, 18,0% ga ortib bormoqda. 8 Kichik biznes xizmati tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanayotgan tadbirkorlarga moliyaviy yordam ko‘rsatadi. Uning kafolatlari asosida mamlakat barcha banklari tomonidan eksportga yo‘naltirilgan kichik firma- larga 2 yildan 10 yilgacha muddatga 5,0 ming funt sterlingdan 100,0 ming funt sterlinggacha (ikki yil davomida muvaffaqiyatli tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirayotganlar uchun esa 250,0 ming funt sterlinggacha kredit ajratiladi. Ushbu ko‘rsatkichni rivojlangan mamlakatlar bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, kichik biznesning YaIMda- gi ulushi Fransiyada 62 foizni, Italiyada 60 %ni, Yaponiyada 55 foizni, Germaniyada 54 foizni, Buyuk Britaniya- da 53 foizni, AQShda 52 foizni, Qozog‘istonda 25,6 foizni, Rossiyada 20,0 foizni tashkil etadi. 9 Bu ko‘p jihatdan yirik korporatsiyalar uchun xamma narsani o‘z kuchi bilan ishlab chiqarish manfaatli bo‘lmay qolganligi bilan izohlanadi. Ular o‘zlari uchun butlovchi qismlar ishlab chiqarishga ixtisoslashayotgan kichik biznes tuzilmalari bilan autsorsing va subkontrakting shartnomaviy aloqalar asosida hamkorlik qilmoqda- lar. Ayni paytda yirik kompaniyalar kichik firmalarni mashina-uskunalar, xom ashyo, materiallar bilan ta’minlash- da yordam ko‘rsatadilar, yangi texnologiyalarni joriy qilishga ham yordam beradi. Mamlakatda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlaydigan maxsus tashkilotlar tuzilgan. Ularning eng yetakchisi Fransiya tadbirkorlarining xarakati hisoblanadi. Bu xarakatga 400 nafar tarmoq federatsiyasini birlashtirgan kichik biznes konferensiyasi ham kirgan. 2017-yilda Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkilotining ustuvor yo‘nalishlaridan biri raqamli asrda kichik korxonalarning raqobatbardoshligi va innovatsion salohiyatini oshirish bo‘ldi. 1-jadvalda ushbu yo‘nalish- da ko‘rib chiqilgan asosiy ustuvorliklar keltirilgan. 2017-yilda Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkilotining ustuvor yo‘nalishlaridan biri raqamli asrda kichik korxonalarning raqobatbardoshligi va innovatsion salohiyatini oshirish bo‘ldi. 1-jadvalda ushbu yo‘nalish- da ko‘rib chiqilgan asosiy ustuvorliklar keltirilgan. 6 Волкова А. И., Карачев И. А. Факторы роста экспортного потенциала малого инновационного предприятия // Вестник Финансового университета. – 2016. – № 6. – С. 31–38. 7 Сичев М. С. Развитие методического обеспечения анализа и оценки экспортного потенциала предприятия: дис. … канд. экон. наук. – Йошкар-Ола, 2012. – 156 с. 8 Abduraxmanova G. Q. Kichik biznesda aholini ish bilan ta’minlash. – T. : “Iqtisodiyot” –2014. 114-b. 9 Internet ma’lumotlari. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 132 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. 1-jadval: Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik tashkilotining raqamli asrda kichik korxonalarning raqobatbardoshligi va innovatsion salohiyatini oshirishning kichik ustuvorliklari 10 Yüklə 16,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|