Bosh muharrir: Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich Bosh muharrir o‘rinbosari: Karimov Norboy G‘aniyevich
Yüklə 16,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nazarov Qilich Xolmuradovich
TDIU Samarqand filiali Buxgalteriya hisobi, soliq va moliya kafedrasi assistenti Annotatsiya: Maqolada tijorat banklarining investitsion faoliyatini takomillashtirishning xorijiy davlatlar tajribalari ko‘rib chiqilgan. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining investitsion faoliyatini takomillashtirish yuzasidan amaliy taklif va tavsiyalar keltirilgan. Kalit so‘zlar: tijorat bank, investitsion faoliyat, investitsion loyiha, yalpi ichki mahsulot, daromad, xorijiy amaliyot. Аннотация: В статье рассматривается опыт зарубежных стран по совершенствованию инвестиционной деятель- ности коммерческих банков. Даны практические предложения и рекомендации по совершенствованию инвести- ционной деятельности коммерческих банков Республики Узбекистан. Ключевые слова: коммерческий банкинг, инвестиционная деятельность, инвестиционный проект, валовой вну- тренний продукт, доход, зарубежная практика. Abstract: The article examines the experiences of foreign countries in improving the investment activities of commercial banks. Practical suggestions and recommendations are given for improving the investment activity of commercial banks of the Republic of Uzbekistan. Key words: commercial banking, investment activity, investment project, gross domestic product, income, foreign practice. K I R I S H Bugungi kunda dunyo mamlakatlari iqtisodiyoti rivoji va xalqaro integratsiyasida investitsion kreditlar muhim o‘rin egallamoqda. Zero, investitsion kreditlar tijorat banklarining milliy va jahon moliya bozoridagi uzoq muddatli strategiyasini amalga oshirishda va uning vositasida xalqaro munosabat va tajribalarni rivojlantirishda eng muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Olib borilgan tadqiqotlar investitsion kreditlar bir qancha an’anaviy va zamonaviy kreditlash shakllarini o‘zida mujassam etgan holda ulardan foydalanishda milliy, xorijiy va xalqaro moliya-kredit institutlari bilan hamkorliklarning o‘rnatilishi va rivojlanishiga erishilayotganligi buni yaqqol tas- diqlamoqda. O‘z navbatida, jahon amaliyotida rivojlangan davlatlarda investitsion kreditlash borasida yuksak rivojlanish va boy tajribalarga erishilib, xususan, “Germaniya davlatida jami asosiy kapitalga investitsiyalar tarkibida investitsion kreditlarning ulushi 49,5 foizni, AQShda 62 foizni, Buyuk Britaniyada 76,5 foizni tashkil et- moqda” [1] . Investitsion kreditlarga bo‘lgan talab kundan-kunga oshib borayotgan bugungi kunda tijorat banklari tomonidan investitsion kreditlash tizimini takomillashtirish zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda investitsion kreditlash amaliyoti sezilarli tarzda yuksalib bormoqda. Jum- ladan, “asosiy kapitalga qilingan investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarining umumiy hajmida tijorat bankla- rining investitsion kreditlarini ulushi so‘nggi besh yilda (2017–2022 yy.) ikki barobardan oshib, 46,7 foizni” [2] tashkil etdi. Bu esa, asosan, respublikamiz tijorat banklarining investitsion faolligini oshayotganligi va jalb qilinayotgan xalqaro kreditlar miqdorining oshayotganligi bilan izohlanadi. Biroq, aksariyat tijorat banklarida investitsion kredit va uning zamonaviy shakllarini qo‘llash tajribalari yetarlicha shakllanmagan. Shuningdek, tijorat banklarida uzoq muddatli resurslarning yetishmasligi kuzatilmoqda. Banklarning investitsion kreditlash tizimidagi muammolarni ilg‘or xorij tajribasi asosida hal qilishning zarurligi investitsion kreditlash tizimini tako- millashtirish masalasini ilmiy asosda tadqiq qilish zaruriyatini tug‘ilmoqda. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonuni (2019), O‘zbekiston Respub- likasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF–5992-son “2020–2025-yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Res- publikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonlari, 2020-yil 9-yanvardagi PQ–4563-son 249 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS “O‘zbekiston Respublikasining 2020–2022-yillarga mo‘ljallangan investitsiya dasturini amalga oshirish cho- ra-tadbirlari to‘g‘risida”gi [3] va barqarorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari va mazkur soha- ga tegishli boshqa huquqiy-me’yoriy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda hamda yuqoridagi keltirilgan muammolarni hal qilish yo‘llarini va tijorat banklarida investitsion kreditlash tizimini ilmiy-nazariy va uslubiy jihatdan chuqur tadqiq etish muhim vazifa hisoblanadi. M A V Z U G A O I D A D A B I Y O T L A R S H A R H I Tijorat banklarida investitsiyaviy faoliyatning samaradorligi va ularni rivojlantirish hamda baholash mas- alalari bilan ko‘plab xorijiy hamda mahalliy iqtisodchi olimlari shug‘ullanishgan. Mazkur masala bo‘yicha ilmiy tadqiqot olib borgan xorijlik iqtisodchi olimlardan: Rossiyalik iqtisodchi-olimlar M. V. Alikayeva, L. O. Aslanova va boshqalar fikrlariga ko‘ra, “Investitsion bank krediti, odatda, loyihaning qoplash muddatidan oshib ketmaydigan muddatga, qoidaga ko‘ra, bir yildan kam bo‘lmagan muddatga beriladi, tasdiqlangan loyiha-smeta hujjatlari doirasida tuzilgan shartnomalar bo‘yicha to‘lovlar bilan hujjatli tasdiqlanishi lozim bo‘lgan maqsadli xarakterga ega bo‘ladi” [4] degan xulosaga kelishgan. F. V. Mayk va V. Rong (2006) Investitsion loyihalardan samarali foydalanishda tashqi moliyaviy cheklovlarni o‘rnatish kerakligini va shu asosda ichki investitsion loyihalarni rag‘batlantirishni taklif qilishgan. Bunda olimlar tashqi moliyalashtirish xarajatlari oshgan sari, naqd pul qiymati sezilarli darajada oshadi degan xulosaga keladi [5] . H. Uang, P. Liang, H. Li, R. Yanglar (2016) esa texnologiyali ishlanmalariga yo‘naltiriladigan investitsion loyihalar va ularning moliyalashtirish manbalarini, shuningdek ilmiy ishlanmalarni moliyalashtirish manbalari, ilmiy-tadqiqot, investitsiya riski o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganishgan [6] . Bundan tashqari Rossiyalik taniqli iqtisodchi olim T. Mazurina (2013) investitsion loyihalarni tijorat banklari kreditlari hisobidan kreditlashni rivojlantirish uchun quyidagi sharoitlarning mavjud bo‘lishini asoslab bergan: ● davlatning samarali investitsiya va sanoat siyosatining mavjudligi (moliyaviy resurslarni aniq joylashtirish yo‘nalishlari ko‘rsatilgan holda); ● investitsion loyihalarini amalga oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan risklarni qisqartirish asosiy yo‘nalishi bo‘lgan investitsiyalar infratuzilmasini rivojlantirish; ● korxonalarning investitsion jozibadorligini oshirish [7] . I. Yudinaning (2013) ilmiy tadqiqotlari natijalariga ko‘ra, rivojlanayotgan mamlakatlarda tijorat banklarining investitsion kreditlash amaliyotini rivojlantirishning zaruriy sharti – bu risklarni diversifikatsiya qilish deb his- oblaydi [8] . O‘zbek olimlaridan professor N. Karimovning ilmiy ishida investitsion loyihalarni tijorat banklari orqali moli- yalashtirish mexanizmini takomillashtirishdagi asosiy muammolar sifatida tijorat banklarining investitsion kredit berish salohiyatini oshirish muammosi, tijorat banklarida investitsion faoliyatni moliyalashtirish risklarini bosh- qarish samaradorligining pastligi, tijorat banklariga investitsion loyihalar bo‘yicha mijozlar tomonidan taqdim etilayotgan biznes rejalarning texnik-iqtisodiy jihatdan yetarli darajada asoslanmaganligi va ularning banklar tomonidan talab darajasida tahlil etilmayotganligi hamda kredit shartnomalari tuzishdagi kamchiliklarning mav- judligi, hukumatning kafolati asosida olingan investitsion kreditlardan foydalanish samaradorligining past ekan- ligi kabi omillarni keltirib o‘tgan [9] . Bugungi kunda mamlakatda tijorat banklarining investitsiyaviy faoliyatini institutsional asoslarini takomil- lashtirish jarayonlarida bir qancha kamchiliklar mavjud. Shu sababli, tijorat banklarining investitsion loyihalarni kreditlash amaliyotidagi mavjud muammolarini aniqlash, xorijiy banklar kreditlash amaliyotining ustuvor tomon- larini amaliy tahlillar asosida o‘rganish, ularning bu sohadagi ilg‘or tajribalarini, O‘zbekistondagi tijorat banklari kreditlash amaliyotida joriy qilish yuzasidan aniq asoslanagan ilmiy takliflar taqdim etish, ushbu ilmiy maqolan- ing asosiy maqsadi hisobladi. TA D Q I Q O T M E T O D O L O G I YA S I Tadqiqotni olib borishda analiz va sintez, induksiya va deduksiya, statistika va taqqoslash kabi tadqiqot usullaridan foydalanildi. Tadqiqot jarayonida olingan natijalarning qisqacha tavsifi: ● investitsion muhit jozibadorligini oshirishda banklarning rolini oshirishning ahamiyati, hamda banklarining investitsion faoliyatda ishtirokining ahamiyati va rolini institutsional jihatdan asoslab berish; ● investitsion muhit jozibadorligini oshirishda banklarning banklarining roli va ularning institutsional huquqiy asoslarini o‘rganish; ● O‘zbekistonda tijorat banklarining investitsion faoliyatining zamonaviy holati, asosiy iqtisodiy ko‘rsat- kichlari va samaradorlik darajasini tahlil qilish; ● tijorat banklarining investitsiya faoliyatiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; ● investitsiya faoliyatida tijorat banklarini rivojlantirishning xorij tajribasini o‘rganish; ● investitsion faoliyatda tijorat banklarining ishtirokini faollashtirish yo‘nalishlari bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdan iborat. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 250 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. TA H L I L VA A S O S I Y N A T I J A L A R Jahon moliya bozorini xalqaro miqyosda globallashgan bozor deb tavsiflash mumkin. Jahon moliya bozori moliyaviy globallashuv jarayoni mahsuli bo‘lib, industrial mamlakatlarni umumjahon miqyosda iqtisodiy samara- dorligini keskin oshirdi. Lekin bu jarayon rivojlanayotgan mamlakatlar rivojiga ijobiy ta’sirdan ko‘ra ko‘proq sal- biy ta’sir ko‘rsatishi hozirda barchaga ayon bo‘lib qoldi. Buning sababi rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti industrial davlatlar iqtisodiyotiga ko‘pdan bog‘liqligida deb bilish mumkin. Hozirda jahon moliya bozorlaridagi qimmatli qog‘ozlarning oboroti xalqaro tovar aylanmasi (oboroti) hajmi- dan 60–70 barobar ko‘p, bu ko‘rsatkichning borgan sari ortib borishi tendensiyasini kuzatish mumkin. Bunda xalqaro portfel investitsiyalarining salmog‘i bevosita investitsiyalar va xalqaro kreditlar hajmidan sezilarli katta bo‘lib, bunga moliya bozorlarining iqtisodiyotdagi rolini oshib borishi sekyuritizatsiya jarayonlari va moliya in- jiniringini tez sur’atlar bilan rivojlanishi sabab bo‘lmoqda. Banklar faoliyatining mexanizmi, hossa va xususiyatlari evaziga moliya bozori tarkibida alohida segment – bank kapitali va xizmatlari bozori faoliyat yuritadi va rivojlanadi. Bunda ular kredit, pul vositalari bilan bog‘liq operatsiyalar institutlari, moliyaviy resurslar va instrumentlar akkumulyatori va mos ravishda yirik investitsiyalar manbai, institutsional investor, professional emitent va vositachi sifatida namoyon bo‘ladi. Bashqacha qilib aytilganda, banklar moliya bozorining pul, valyuta va kredit (bank kapitali) segmentida tegishli operatsiyalarini bajaradi, fond instrumentlari segmentida esa qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq moliyaviy xizmat, emission va investitsion operatsiyalarni amalga oshiradi. Bundan tashqari banklar o‘z faoliyatlari doirasida ko‘chmas mulk bozorida va ipotekaviy xizmatlarni ham ko‘rsatadi. Hozirda rivojlangan mamlakatlardagi banklar operatsiyalari va daromadining 80 foiziga yaqin miqdori qim- matli qog‘ozlar bozorida shakllanmoqda. Daromadining qolgan qismi esa traditsion bank operatsiyalaridan ho- sil bo‘lmoqda. Bu holatni investitsiya banklari faoliyati misolida ko‘rish mumkin. Investitsiya banki – bu asosan qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarga ixtisoslashgan kredit-moliya instituti. Uning maqsadi, moliya bozorlari orqali qo‘shimcha pul mablag‘larini jalb qilish, o‘z mijozlarini (jumladan davlatni) uzoq muddatli kreditlash. Investitsiya banklari mumtoz ma’nodagi banklardan farqlanib, oddiy banklarga o‘xshash ko‘p turdagi bank operatsiyalarini bajarmaydilar. Odatda, zamonaviy investitsiya banki hozirda na faqat fond bozorlarida qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalarni bajaradi, balki kompaniyalarni birlashtirilishi (yutib borilishi) va o‘zaro birlashishini tashkillashtirish, ipotekani va venchur kapitalini boshqarish bilan ham shug‘ullanadi. Aytish joizki, G‘arb mamlakatlari qonunlari va statistikasida barcha moliyaviy institutlarni ularning aso- siy funksiyalari bo‘yicha farqlanadi. Lekin amaliyotda esa borgan sari tijorat va investitsiya banklari orasidagi farq yo‘qolib bormoqda. Bunga misol qilib ko‘rsatish mumkinki, masalan, AQShdagi tijorat banklari qonun- chilik (1933 yildagi Glass-Stigal va qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonunlar) bilan o‘rnatilgan to‘siqlarni chetlab o‘tib, o‘z faoliyatlarini universallashtirish yo‘lida bank xoldinglarini, investitsiya korporatsiyalarini tuzganlar va fond bozorida bilvosita faol qatnashganlar. Ko‘p yillik bunday samarasiz cheklovchi tajribadan keyin hozirda (2001-yildan boshlab) AQSh banklariga fond bozoridagi qo‘yilgan to‘siqlar olib tashlangan [2] . Buning aksi sifatida qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarda banklarning faol qat- nashishiga Germaniya misol bo‘la oladi, bu yerda faqat tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlar bilan barcha turda- gi operatsiyalarni amalga oshirish uchun ruxsat berilgan. Germaniyada sof ko‘rinishdagi brokerlik firmalari yo‘q. Odatda, investitsiya institutlari amalga oshiradigan barcha vazifalarni Germaniyada banklar bajaradi. Bu yerda banklar eng ko‘p miqdorda obligatsiyalar chiqaradi, ular eng yirik sarmoyadorlar hisoblanadi, davlat qimmatli qog‘ozlarining anderrayterlari sifatida chiqadi. Banklar, shuningdek, mijozlarning hisobidan va ularning topshiri- ni bo‘yicha hamda o‘z shaxsiy hisobidan bitimlarni amalga oshirar ekan, fond bozorida vositachilik operatsiyala- rini ham bajaradi. Ko‘pgina hollarda ayni shu banklar fond birjalari a’zolarining umumiy tarkibini shakllantiradi [2] . Dunyoning bir qator rivojlangan davlatlari (Buyuk Britaniya, Kanada, Fransiya, Yaponiya va boshqalar)ning qonunchiligida esa so‘nggi vaqtlargacha tijorat banklariga fond birjalari faoliyatida bevosita qatnashish man etilgan edi. Lekin Hozirgi vaqtda ushbu davlatlarning qonunchiligida tijorat banklarining fond birjalarida bevosita ishtirok etishi uchun imkoniyat yaratish bo‘yicha jiddiy o‘zgarishlar kuzatilmoqda [2] . Investitsiya banklari turli mamlakatlarda ma’lum xususiyatlarga ega. Masalan, Buyuk Britaniyada–turli in- vestitsiya kompaniyalari, savdo banklari. Bunda savdo banklari oddiy bank operatsiyalaridan tashqari, aksi- yadorlik kompaniyalari, pensiya fondari, sug‘urta kompaniyalari qimmatli qog‘ozlarini boshqarish bilan ham shug‘ullanadi. Hozirda dunyoning eng yirik investitsiya banklari quyidagilar hisoblanadi: HSBC Holdings (Buyuk Britani- ya), Chase Manhattan Corp. (AQSh), Credit Agricole Group (Fransiya), Citicorp. (AQSh), Deutsche Bank (Ger- maniya), Bank America Corp. (AQSh), ABN AMRO Bank (Gollandiya), Sumitamo Bank (Yaponiya), Dai-Ichi Konquo Bank (Yaponiya) va h.k. Rossiya Federatsiyasida banklar qimmatli qog‘ozlar bilan o‘z operatsiyalarini amalga oshirishda qisman chek- lab qo‘yilgan. Masalan, Rossiya banklari xususiylashtiriladigan korxonalar aksiyalarini sotib oluvchi sifatida qat- 251 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS nashish huquqiga ega emas, aksiyadorlik jamiyatlari aksiyalarida o‘z sof aktivlarining 5 foizdan ortig‘ini qo‘ya ol- maydilar, o‘z mulkida biror aksiyadorlik jamiyati aksiyalarining 10 foizdan ortiq qismiga ega bo‘lishi mumkin emas. Bugunga kelib jahon qimmatli qog‘ozlar bozorida so‘ngi 100 yillik ichida dunyo mamlakatlari ishtirokida keskin o‘zgarishlarni ko‘rish mumkin buning asosiy sababi shu mamlakatlarning iqtisodiy hamda siyosiy tomon- dan dunyo mamlakatlari orasida yaqqol ustunlik qilish hisobiga bu natijalarga erishmoqda desak xato qilmagan bo‘lamiz. Mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar davlatlar o‘rtasida kapitalni oqilona taqsimlanishini ta’minlayapdi. Bugungi kundagi jahon amalyoiga bir nazar tashlasak har bir yirik fond birjalarda qisqa vaqt mo- baynida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘layotganiga guvoh bo‘lamiz buni bir nechta iqtisodiy va ijtimoiy sabablari mavjud. Fond birjalaridagi bu o‘zgarishlar orqali qaysidir mamlakat iqtisodiyoti haqida baho berish va bashorat qilish mumkin. Masalan, qaysidir bir instrumentning bozordagi bahosini keskin tushib ketishi bu instrument emitenti qaysi mamlakatda faoliyat ko‘rsatsa bu o‘zgarish shu mamlakat iqtisodiyotidagi muammolardan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin va albatta umumiy iqtisodiyotga ham ta’sir qilish extimoli mavjud. Bugungi iqtisodiy globallashgan jamiyatda dunyo moliya bozori, shu jumladan, qimmatli qog‘ozlar bozo- ri bir nechta afzalliklari mavjud bo‘lib, ulardan asosiysi shuki kapitalni mamlakatlar o‘rtasida taqsimlanishini taminlaydi. Bu esa nafaqat mamlakatlar o‘rtasida iqtisodiy shu bilan birga siyosiy munosabatlarni ham mus- tahkamlanishiga olib keladi. Agar dunyo amalyotiga nazar tashlasak bugungi kunda qimmmatli qog‘ozlar bo- zorini rivojlanishi judayam tezlik bilan rivojlanayotganiga guvoh bo‘lamiz buning asosiy sabablaridan biri ishlab chiqarish korxonalarini ham iqtisodiy va texnik tomondan rivojlantirish va dunyo bozorida raqobatlasha oladigan mahsulot ishlab chiqarishni taqozo qilmoqda va bu jarayoni bartaraf etish uchun albatta resurs manbasini qim- matli qog‘ozlar bozori orqali jalb qilinmoqda. Ikkinchi tomondan yirik dunyo korparatsiyalarini daromadlik darajasini keskin oshishi va investorlar uchun investitsion jozibadorlikni yuqori bo‘lishi va aholi extiyojlaridan ortiq jamg‘armalarni ko‘payishi ham dunyo qim- matli qog‘ozlar bozorini rivojlanish uchun asosiy dastak bo‘lib xizmat qilmoqda. Qimmatli qog‘ozlar bozorini dunyo amalyotida rivojlanishi bu nafaqat shu mamlakat iqtisodiyoti uchun shu bilan birga uni xarid qilgan investorni mamlakati uchun ham samara keltiradi chunki qimmatli qog‘ozdan olin- gan daromad xarajat sifatida iqtisodiyotda qo‘shimcha talabni keltirib chiqaradi yoki jamg‘arma sifatida bank omonat lariga jalb qilinadi va iqtisodiyotdagi pul aylanmasiga qo‘shimcha kapital qo‘shiladi. Hozirgi vaqtda Xalkaro hisob-kitoblar Bankining rasmiy ma’lumotiga ko‘ra, yetakchi industrial davlatlar bozorlaridagi moliyaviy operatsiyalarning 50 foizga yaqini o‘nta yirik tijorat bankining hissasiga to‘g‘ri keladi. Mazkur banklar o‘zlarining ko‘p sonli filiallari orqali dunyoning barcha qit’alarida faoliyat yuritadilar va birinchi navbatda, qimmatli qog‘ozlar bozorining shakllanishi va rivojlanishiga kuchli va bevosita ta’sir ko‘rsatadilar. Hozirgi vaqtda qimmatli qog‘ozlar bozorida likvidli mablag‘larning sezilarli qismi to‘plangan. Xususan, London, Nyu-York, Tokio fond birjalarida moliyaviy aktivlar bilan amalga oshiriladigan xalqaro operatsiyalarning 56 foizi to‘plangan. AQSh Germaniya Buyuk Britaniya Fransiya Kanada Xitoy Kichik ulushli mamlakatlar 1-rasm: Investitsiyaviy faoliyat samaradorligini oshirishda fond bozorining turli mamlakatlardagi kapitalizattsiyasi (%) [10] . T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 252 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. Turli mamlakatlarning investitsiyaviy faoliyat samaradorligini oshirishda fond bozorida kapitalizatsiyasi dinamikasi turlicha ko‘rsatkichlari tasvirlangan. 2020-yilda Investitsiyaviy faoliyat samaradorligini oshirishda fond bozori kapitalizatsiyasi bo‘yicha eng yirik ulushga ega bo‘lgan mamlakat bu AQSh tashkil qilgan bo‘lib, uning ko‘rsatkichi 52 % foiz ko‘rsatilgan. Kapitallashuv darajasi bo‘yicha keyingi o‘rinlarda bu Buyuk Britaniya, Fransiya va Kanada tashkil qilib, ularning hissasi mos ravishda 7,2, 3,1 va 3,3 ni tashkil qilganganini kuzatish mumkin. Bundan tashqari, Xitoy ham keyingi yillarda qimmatli qog‘ozlar bozori rivojlanish darajasi asta sekin rivojlanayotganini ko‘rish mumkin. 50 yil oldin Xitoy dunyo fond bozorida deyarli ishtirok etmagan va kapital- lashuv darajasi ham juda past ko‘rsatkichni tashkil qilgan. 2020-yilda Xitoy fond bozori kapitallashuv darajasi anchaga o‘sib uning ko‘rsatkichi 4,8 tashkil qilgan (1-rasm). Shunday qilib, banklarning jahon moliya bozoridagi faoliyat turlarini quyidagicha tizimlashtirish mumkin. 1. Banklar moliya bozorining quyidagi segmentlarida faoliyat yuritadilar: valyuta, qimmatli qog‘ozlar, pul-kredit (jumladan ipoteka kreditlari), qimmatbaho metallar va toshlar (jumladan san’at asarlari). Ko‘chmas mulk bozorida vositachi, ishonchli boshqaruvchi (trast), ipotekaviy investor sifati faoliyat ko‘rsa- tadi. 1. Valyuta bozorida: diler va broker (treyder, jumladan valyuta operatori). Bunda spot va muddatli bozor- larda ishtirok etadi. 2. Pul-kredit bozorida: pul hisob raqamlari va pul vositalari (cheklar, kartochkalar va h.k.) bo‘yicha mijozlar- ga operatsion xizmat ko‘rsatish; kredit berish va olish; bo‘lak kreditorlarning kredit transhlari bo‘yicha operator bo‘lish va h.k. 3. Qimmatli qog‘ozlar bozorida: ● emitent (emissiyalanuvchi va emissiyalanmaydigan turlari bo‘yicha); ● institutsional investor (o‘zining investitsiyalarini boshqarish bo‘yicha) va kollektiv investor (mijozlarining investitsiyalarini boshqarish bo‘yicha); ● professional institut (broker, trayder, diler, anderrayter, trast, konsalting, depozitariy, transfer-agent va h.k.). AQSh Yaponiya Buyuk Britaniya Fransiya Kanada Xitoy Gankong Germaniya Avstraliya Hindiston 2-rasm: Dunyo mamlakatlari jahon qimmatli qog‘ozlar bozoridagi ulushi 1 (% da) [2] . Dunyo qimmatli qog‘ozlar bozorida eng katta ulushga ega bo‘lgan mamlakatlar tasvirlangan. Jadvaldan shuni ko‘rish mumkinki, Eng yuqori ulushga ega bo‘lgan davlat bu Amerika Qo‘shma Shtatlari bo‘lib, uning hissasi 2020-yilda 34,17 % ni tashkil qilgan. Keyingi katta ulushga ega bo‘lgan mamlakatlar safiga Yaponiya, Buyuk Britaniya, Gongkong va Xitoy mamlakatlari bo‘lib mos ravishda 7,90, 6,25, 5,94 va 5,78 % tashkil qilgan. Dunyo qimmatli qog‘ozlar bozorida eng kichik ulushlarni tashkil qilgan mamlakatlar bular Kanada 3,39 % bilan, Fransiya 3,16 % bilan, Germaniya 2,91 % bilan, Avstraliya 2,37 % bilan va Hindiston 2,12 % bilan shu ko‘rsat- kichlarga erishgan (2-rasm). Jahon moliya bozorini rivojlanishi yuqori tendensiyaga ega bo‘lgan paytda turli mamlakatlarni Fond bozori kapitalizatsiyasidagi ham keskin o‘zgarishlarga ega bo‘lganini ko‘rish mumkin. Bu tendensiyalarni keskin o‘zga- rishi, albatta, shu mamlakatlarni iqtisodiy hamda ijtimoiy rivojlanish darajasi bilan ham bog‘liqdir. 1 Birja ma’lumotlari asosida mualliflar tomonidan tuzildi . 253 YA S H I L I Q T I S O D I Y O T VA TA R A Q Q I Y O T https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz 2023-yil, iyul. № 7-son. T ARA QQIY O T ПР ОГРЕС С PR OGRESS 1-jadval: Dunyo moliya bozorida yirik ulushli Top 10 investitsiya banklari ro‘yxati [11] Yüklə 16,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|