Bo'sh o'zlashtiruvchi o'quvchilar bilan ishlash metodikasi

Darsning birinchi topshirig'i e’lon qilinadi.
1-topshiriq. Kartochkalardagi so'zlarni ma'no jihatdan bir-biriga bog'lab, she'r hosil qilish. Bunda davlatimiz madhiyasi uchun yaratilgan she'rdan foydalanish mumkin. Madhiyaning birinchi to'rtligini naqorati bilan 1-, 2-, 3-guruhlarga, ikkinchi to'rtiigini naqorati bilan 4-, 5-, 6- guruhlarga tarqoq holda kartochkalarda beriladi. Guruhlar topshiriqni bajarib bo'lgach, chapak chalib, ishni tugatganlarini bildiradilar.
Shundan so'ng quyidagi savollar orqali o'quvchilarga murojaat qilinadi:
- Topshiriq berilganda o'zingizni qanday his qildingiz?
- Topshiriqni bajarayotganingizda qanday qiyinchiliklarga duch keldingiz?
- Bajarib bo'lganingizdan so'ng o'zingizni qanday his qildingiz?
- Ish taqsimotini qanday yo'lga qo'ydingiz?
- Madhiya matnini nimalar orqali hosil qildingiz?
2-topshiriq. Berilgan so'zlar ishtirokida matn tuzish. Guruhlarga aralash so'zlar yozilgan konvertlar tarqatiladi. Bu so'zlar bilan qiziqarli hikoya tuziladi.
1-guruhga: fil, sichqon, mazali non, qush, qochdi.
2-guruhga: olma, mallasoch, qayiq, tush, afsus.
3-guruhga: taksi, teatr, pul, sahna, xolam, uyalib qoldik.
4-guruhga: hayvonot bog'i, muzqaymoq, onam.
5-guruhga: kino, qor odam, bolakay, bo'ri.
6-guruhga: akam, tufli, koptok, oyna, xoda.
Guruhlar chapak chalish orqali ish yakunlanganligini bildiradilar va navbat bilan tuzgan matnlarini o'qib eshittiradilar. Topshiriqni bajarganlariga qarab guruhlar rag'batlantirib boriladi.
3-topshiriq.Test bilan ishlash. (Hamma guruhga bir xildagi 4 ta test topshiriladi).
1. Nutq nima?
a) gap;
b) tugallangan fikrning yozma shakli;
d) tugallangan fikrning og'zaki shakli.
2. Qaysi qatordagi gapda so'zlar tarkibi to'g'ri berilgan?
a) non yopiladi tandirda;
b) tandirda non yopiladi;
d) non - tandirda yopiladi.
3. So'z nimalardan tashkil topadi?
a) harflardan;
b) bo'g'inlardan;
d) gaplardan.
4. Qaysi qatordagi so'zlar xatosiz yozilgan?
a) paroxod, yalpiz;
b) paroxot, yalpiz;
d) paraxod, yalpiz.
4-topshiriq.Sovg'alar topshirish.
Guruhlar bir-birlarini baholaydilar va esdalik uchun sovg'a beradilar. Har bir guruh qanday ishlagani, ish davomida o'zlarini qanday tutganligi, dars qoidasiga qanday rioya qilganliklari haqida fikrlar bildiradi.
Darsni yakunlash (baholash).
Har bir guruh o'zining eng faol qatnashgan, bilimdon va zukko a'zolarini baholaydi.
Darsni yakunlash, mustahkamlash:
1.Guruhingiz a'zolaridan mamnunmisiz?
2.Topshiriq bajarayotganda qanday xatoliklarga yo'l qo'yganingizni bilasizmi?
3.Bugungi darsdan nimalar oldingiz?
4.Qanday tushuncha hosil qildingiz?
5.Bugungi interfaol usuldagi darsni qanday baholaysiz? (a'lo, qoniqarli).
Xulosa shuki, boshlang'ich sinfda ona tili darslarida va darsdan tashqari mashg'ulotlarda mustaqil ta'limdan foydalanish ta'lim samaradorligini oshirishda asosiy omildir.
6- 11 yoshli bolalar o’zlarning individual xususiyatlarini anglay boshlaydilar. Bolaning o’z-o’zini anglashi ham jadal rivojlana boradi va musgahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar o’zlarining ismlariga yanada ko’proq ahamiyat bera boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani o’zining tashqi ko’rinishi va gavda tuzilshiga beradigan bahosi ham o’z-o’zini anglashida ahamiyati juda kata. Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar o’zlarining yuz-tuzilishlariga alohida e’tibor bera boshlaydilar. Kichik maktab yoshidagi o’quvchining o’quv faoliyati jarayonida o’zidagi xulq-atvorni va faoliyatni o’zi tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli ravishda bir fikrga kela olish qobiliyati rivojlanadi, o’z faoliyatini o’zi uyushtirishga, hamda bilim olish jarayoniga bo’lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi. O’quvchi xulq atvorining motivlashtirishi ham o’zgaradi. Bunda do’stlari va jamoaning fikrlari asosiy motivlar bo’lib qoladi. Axloqiy his tuyg’ular va shaxsning irodaviy xususiyatlari shakllanadi.
5-6 yoshlarda ko’zga tashlangan bolalarning xususiyatlari yillar davomida rivojlanadi va mustahkamlanadi, o’smirlik davrining boshlariga kelib. juda ko’pgina ngaxsiy fazilatlar shakllanib bo’ladi. Bolalarning individualliklari ularning bilish jarayonida ham ko’rinadi, Bu davrda bolalarning bilimlari kesh’ayadi va chuqurlashadi, ko’nikma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib, aksariyat bola.\arda umumiy va maxsus layoqatlar ko’zga tashlanadi. Kichik maktab davrida hayot uchun nihoyatda ahamiyatli bo’lgan muvaffaqiyatga erishish motivi mustahkamlanadi, bu esa o’z- o’zidan boshqa layoqatlarni jadal rivojlanishiga olib keladi.
Bu yoshdagi bolalarda idrok, diqqat, xotira, tafakkur va nutq to’liq shakllanib bo’L1’ani uchun ham ularga ta’lim berishda kattalarga qo’llaniladigan uslublardan foydalanish mumkin, Kichik maktab yoshidash bolalar psixik rivojlanigpiga ularning atrofidagi odamlar, ota-onasi va ayniqsa o’qituvchi bilan bo’ladigan munosabati orqali erishish mumkin 3-4 sinflarga borib bola uchun uning o’rtoqlari bilan munosabatining ham ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan kattalar ta’lim-tarbiya maqsadlarida foydalanishlari mumkin. Bu yoshdagi bolalar soatlab yolg’iz holda sevimli maxshulotlari bilan shug’ullanishlari mumkin va shu asosda ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari shakllanadi.
Umuman ta`limga, xususan, boshlangich ta`limga e’tibor yurtimizda mustaqillikdan so`ng jiddiy ijobiy tomonga o’zgaradi.
Prezidentimiz boshlang`ich sinflarda yituk, eng tajribali murabbiylar ishlashi lozimligini alohida uqtiradi va qator savollarni o`rtaga tashlagan edi: Zamonaviy boshlang`ich ta`limning o`zi nima? Bola 1-4 sinflarda qanday bilimlarga ega bo`lishi kerak? Bu muoammolar shubhasiz ilmiy –pedagogik tadqiqotlar asosida o`z yechimi topadi. Chunki, boshlang`ich ta`limda ilmiy bilim asoslaridan yetarli ma`lumotlar berilmasa, uning keyingi rivojlanishi davrida buning o`rnini to`ldirib bo`lmaydi. Kichik maktab boshlang`ich ta`lim kamolot bosqichi yoki pedagogik psixologiya fan sohalari nuqtai nazardan shaxs rivojida eng ma`suliyatli va muhim rivojlanishi davrlaridan birini tashkil etadi.
Tafakkur psixalogiyasining nuqtai-nazaridan kichik maktab yoshidan boshlab o`quvchilarning aqliy faoliyati turli bilim jarayonlarning sinovlaridan o`ta boshlaydi. Chunki ta`lim aqliy taraqqiyotini kompelks ravishda, ya’ni har tamonlama rivojlanishiga ma`naviy negiz, asos hozirlaydi.
Maqsadga muvofiq o`qish faoliyati kichik maktab yoshdagi o`quvchilarning aql-idrok, sezgirligi kuzatuvchanligi,uquvliligi, esda olib qolish, esga tushurish imkoniyatlarini rivojlantirish uchun muhim shart-sharoitlar yaratadi,bolalarda o`qish yozish, hisoblash malakalarini shakllantiradi.
Bundan tashqari, mazkur ta`lim jarayonida ularning bilimlari qo’llash kengayadi, bilishga qiziqishlari ortadi.Ijodiy izlanish qobiliyati rivojlanadi,ularda tafakkurning faolligi mustaqilligi, mahsuldorligi ortadi, aqliy imkoniyatni ishga solish vujudga keladi.
O`quv fanlariga ijobiy munosabat, qattiq shug`ullanishi niyati, jamoatchilik oldiga ma`suliyati his qilishi, bilim olishning ijtimoiy ahamiyatini anglash tuyg`ulari tarkib topadi.
Endi o`z xohish irodasi bilan zarur ma`lumotlar to’plashga, o`z oldiga aniq maqsad va vazifa qo’yishga harakat qiladi. Bolaning ana shu faolligi xotirasining muayyan darajada rivojlanganligini bildiradi.Oqilona tashkil etilgan ta`lim jarayoni mazkur yoshdagi bolaning aqliy rivojlanishiga katta ta`sir ko`rsatadi.
Maktab ta`limi o`quvchining turmush tarzini, ijtimoiy mavqieni , sinf jamoasi va oila muhitidagi o`rnini o`zgartiradi.
Uning vazifasi o`qishdan, bilim, olish ko`nikma va malakalarini egallash, o`zlashtirishdan iborat bo’ladi.Kichik maktab yoshdagi bolaning muhim xususiyatlaridan biri, unda o`ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir.Bu ehtiyojlar o`z mohiyatiga ko`ra muayyan bilim ko`nikma va malakalarini egallashga harakat qiladi.
Kichik maktab yoshdagi bola o`zining tub mohiyati va vazifasini tushunib yetmaydi, balki hamma maktabga borishi kerak deb tushunadi.Kattalarning ko`rsatmalariga amal qilib, tirishqoqlik bilan mashg`ulotlarga kirishib ketadi .Oradan ma`lum vaqt o`tgach, shodiyona lahzalarining tassuroti kamayishi bilan maktabning tashqi belgilari o`z ahamiyatining yo’qota boradi va bola o`qishning kundalik aqliy mehnat ekanligini angladi. Shunda bola aqliy mehnat ko`nikmasiga ega bo`lmasa, uning o`qishdan ko`ngli soviydi.
Ta`limning mazmuni o`quvchining bilimlarini egallashga qiziqishi o`z aqliy mehnat natijasidan qanoatlanish hissi bilan uzviy bog`liqdir .Bu his o`qituvchining rag`batlantirish bilan amalga oshiriladi va o`quvchida samaraliroq ishlash moyili istagini shakllantiradi. Bolada paydo bo`lgan faxrlanish o`z kuchiga ishonch hisslari bilimlarni o`zlashtirish va malakalarini rivojlanishiga xizmat qiladi. Kichik maktab yoshidagi bolalarni o`qitish jarayoni, o`quv faoliyatining asosiy kamponetlari: O`quv vaziyatlari, o`quv harakatlari, nazorat etishi va baholash bilan tanishtirishdan boshlanadi.Bu borada barcha predmetli harakatlar aqliy rivojlantirishga qulay bo’lgan sharoitda amalga oshirilishi juda muhim.
Agar bola o`quv xarakatlarini noto’g`ri bajarsa, bu uning o`quv harakatlarini nazorat va baholash bilan bog`liq harakatlarini xususiyatlarini ma`lum darajada shakllantirishdan dalolat beradi. O`quv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni yechish yo’llari bilan tanishadilar, ularni egallagan zahoti aniq bir masalalarni yechishda amaliy foydalanadilar .
Ta’lim asosida jamiyat rivojlanishining obektiv ehtiyojlari turadi. Ta’lim insonning mehnat olamiga samaraliroq kirishini, jamiyat hayotiga qo’shilishini ta’minlaydi. Mustaqillikka erishib, erkin bozor munosabatlari asosida demokratik huquqiy davlat sifatida shakllanish yo’liga o’tgan O’zbekistonda hozirgi bosqichda Xalq ta’limi tizimiga, yosh avlodda mustaqillik va faollikni, ishbilarmonlik va tadbirkorlikni shakllantirishga jiddiy e’tibor berilmoqda.
Ta’lim - jarayon bo’lib, u natija va tizimdir. Ta’lim jarayon sifatida bilimlar, ko’nikma va malakalarning ma’lum yig’indisini, faoliyat va munosabatlarning tegishli tajribasini o’zlashtirishga qaratilgan maxsus ishlarning tashkil qilinishidir. Ta’lim natija sifatida bilimlarni, faoliyat va munosabatlar tajribasini o’zlashtirishda erishilgan darajadir. Ta’lim tizim sifatida davlat muassasalari va boshqarish organlarining majmuasi bo’lib, ular doirasida insonni tarbiyalash jarayoni amalga oshiriladi. Shu tariqa, ta’lim doimo bir yo’la tarbiyalash jarayonini ham, o’qitish jarayonini ham ifodalaydi.
Yosh avlod haqida gap borar ekan, shaxsning kamol topishi, o’z mavqeyini anglash va o’zini ko’rsatish masalalari birinchi o’rinda turadi. Bu masalalar butun jamiyat va maxsus yaratilgan ijtimoiy institutlar va insonning o’zi tomonidan tasodifiy ravishda ham, maqsadga muvofiq yo’sinda ham hal qilinishi mumkin. Ta’lim tizimida shaxsning ijtimoiylashuvi, kasbni egallashi va moslashuvi jarayonlarini maqsadga muvofiq tarzda boshqarishga ham da’vat etilgan.
Boshlang’ich maktab har qanday holda ham o’quvchilarda bilimlarni shakllantirishda va ularning qobiliyatlarini aniqlashda asosiy rol o’ynaydi va undan keyin ham shunday bo’lishi kerak. Ammo boshlang’ich maktabdagi barcha o’qituvchilar bolalarning qobiliyatlarini aniqlash va rivojlantirish uchun tegishli ishlarni amalga oshirayotirmi?. Masalan, nima uchun yuqori sinflarda a’lo bahoga o’zlashtiradigan bolalar soni kamayib bormoqda?
Maktabni bitta yoki ikkita o’quvchi a’lo baholar bilan bitirishini qanday tushunish kerak? Iste’dodli, qobiliyatli bolalar yo’qmi, yoki o’qitish jarayoni shunchalik samarasiz bo’lib qolganmi?. Bularning sababi nima?. Sababi ko’p. Birinchidan, boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolalar bilan induvidual ish olib borish imkoniyati cheklangan. Sinflarda bo’sh o’zlashtiradigan o’quvchilarga alohida e’tibor berish zarur. Ikkinchidan, mazkur o’qituvchilarning metodik saviyasi yetarli emas. Sinfdagi umumiy ishlar jarayonida qobiliyatli bolalarning ijodiy imkoniyatlari cheklanib qolmoqda.Ular o’z qobiliyatlarini ko’rsata olmayotir. O’qituvchi kuchi va e’tibori butun sinfga qaratilib, qobiliyatli bolalar ko’zga tashlanmayotir. Umumiy aytganda, xususan, bolalarni saralash va o’qitishga boshqacha yondashish bilan ularning ijodiy qobiliyatlarini ro’yobga chiqarish kerak».
Ana’anaviy dars o’tish jarayonida ko’proq ma’ruza, savol-javob, amaliy mashq kabi metodlardan foydalaniladi. Shu sababli bu hollarda an’anaviy dars samaradorligi ancha past bo’lib, o’quvchilar ta’lim jarayoning passiv ishtirokchisiga aylanib qoladilar. Bolalarda betinim jiddiy dars beraverish, ustma-ust nazariy bilimlar, qoidalar bilan qurollantiraverish ularni o’qishdan bezdirib qo’yadi. Kichik maktab yoshidagi bolalarida bunday hol ko’p uchraydi. Buning oldini olish uchun nima qilish kerak?. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda dars jarayoni oqilona tashkil etilishi, o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan qiziqishlarini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rivojlantirib turilishi, o’quv mavzuni kichik-kichik bo’laklarga bo’lib ularning mazmunini ochishda bahs-munozara, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, rolli o’yinlar metodlarini qo’llash, rang-barang qiziqtiruvchi misollar keltirish, o’quvchilarni amaliy mashg’ulotlarni mustaqil bajarishga undash, har xil baholash usullari va ta’lim vositalaridan joyida va o’z vaqtida foydalanish talab etiladi.
Pedagogik texnologiyaning keng miqyosda ta’lim jarayoniga tadbiq etilayotganligining boisi shundaki, unda o’quv maqsadlariga garovli erishiladi. Texnologik yondashuvning eng avvalo yuzakichilikka emas, balki rejalashtirilgan natijani amalga oshirish imkonini beruvchi samarali yondashuv ekanligini anglagan o’qituvchilar uni o’z faoliyatlariga tadbiq etmoqdalar.Jumladan, II-darajali «Sog’lom avlod uchun» ordeni nishondori, oliy toifali o’qituvchi H.Rahmatullaeva innavatsion pedagogik texnologiyalarning afzalligi haqida shunday deydi: «O’qitishning innavatsion pedagogik texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tadbiq etayotganligi bois o’quvchilarning dars o’zlashtirishi sifati oshib bormoqda. Bolalarda erkin fikrlash, o’z fikrini mustaqil bayon etib berish, ko’proq bilishga intilish ortmoqda, ular xotirasida o’tilgan mavzular ko’proq saqlanib qolishga erishmoqdaman».
An’anaviy o’quv jarayonida asosiy omil-pedagog (va uning faoliyati) hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o’rinda o’qish jarayonidagi o’quvchilar faoliyati qo’yiladi. Bu esa o’quvchining nafaqat ta’lim jarayoni ob’ekti, balki uni ta’lim jarayonining faol sub’ekti sifatida namoyon bo’lishiga imkon beradi.
Prezidentimiz I.A Karimov milliy mafkura masalalariga to’xtalar ekan, «fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi ma’rifat» zarurligini uqtiradi va o’qitish erkin fikrli kishilarni tarbiyalashga qaratilgan bo’lishi, bu islohatlarni amalga oshirishda innavatsion pedagogik texnologiyalardan samarali foydalanish lozimligini ta’kidlab o’tadi.
O’sib kelayotgan yosh avlodda mustaqil fikrlash qobiliyatini shakllantirish, sog’lom va barkamol naslni tarbiyalab yetishtirish murabbiylarning muhim burchidir. Chunki mustaqil fikrlovchi o’quvchilargina kelajakda har tomonlama yetuk, barkamol insonlar bo’lib yetishib, mustaqil respublikamizni ilg’or jahon davlatlari qatoriga olib chiqadilar.Shu o’rinda Z.Nishonovaning «Mustaqil fikrlashga o’rgatish» nomli maqolasidagi quyidagi fikrlarni keltirib o’tish o’rinlidir: «Hozirgi davr o’qitish tizimi ham ko’proq xotirani rivojlantirishga qaratilgan. Biroq ayrim o’qituvchilarda bugun bir mavzuni tushuntirib, tayyor holda o’quvchilarga yetkazib berib, ertasiga shu mavzuning mazmunini so’rashi yoki she’rni yod olishga berish hollari ko’proq uchraydi. Bunday darsda hech qanday muammoli vaziyat yaratilmaydi va buning natijasida o’quvchilarning mustaqil fikrlashiga imkon berilmaydi. O’qituvchilarning o’zlari o’quvchilarning mustaqil fikr yurita olmasligini bilishadi. Lekin qanday qilib o’quvchida mustaqil fikr yuritish qobiliyatini shakllantirish mumkin? - deb berilgan savolga javob berishga qiynaladilar».
J.Tolipovaning fikricha: «Fikr-bu insonning faoliyati, iqtidor, qudrati va bilimini namoyon etadigan ma’naviy, ahloqiy, insoniy sifatidir. Fikr rivoji jamiyat ijtimoiy- iqtisodiy taraqqiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo’lganligi uchun, o’quvchilarning kelgusida jamiyatda o’z o’rnini to’g’ri topishi, ijodiy va ijtimoiy faol bo’lishini nazarda tutgan holda o’qitish jarayonida ularning mustaqil va ijodiy fikr yuritish ko’nikmalarini rivojlantirish zarur»dir.
Ayni kunda respublikamiz ta’lim fidoiylari dars berishning o’quvchilarni mustaqil fikrlashga undovchi usul va uslublarini joriy qilishmoqda. «Aqliy hujum», «Muzyorar», «Intervyu», «Debat», «Bahs-munozara», «Guruhlarga bo’lib ishlash», «B, B, B», «Klaster»,«Chigil yozdi», «Konferentsiya» kabi ko’plab dars berish usullari bugungi kunda o’qituvchilarimiz tomonidan samarali qo’llanib kelinmoqda.
O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan xalq ta’limi xodimi S.Turg’unov boshlang’ich ta’lim muammolarini tahlil qilib, bu borada o’z fikrini bayon qiladi: «Mamlakatimiz mustaqil bo’lguncha o’qituvchining ishi ham, ijodkorligi ham chegaralangan edi. O’qituvchi dars o’tish metodikasida berilgan dars etaplariga qat’iy rioya qilgan holda konspekt tuzib, shu rejaga asoslangan holda dars o’tmog’i lozim edi.
Yurtimiz mustaqillikka erishgach, barcha sohalardagi kabi maorifda ham islohotlar keng ko’lamda olib borilmoqda. Ta’limning uzluksizligini ta’minlash maqsadida bolalar bog’chasidan boshlab oliy maktabgacha e’tibor kuchaytirilib, dastur va darsliklar yangilanmoqda, yangi-yangi dars o’tish usullari vujudga kelmoqda. O’qituvchi ijodkorligi oshirildi, bu esa ta’lim-tarbiya borasida anchagina siljishni vujudga keltirdi. Noan’anaviy darslar: ertak,sayohat, musobaqa, bozor, sport, o’yin turlaridan foydalanib yaratilgan darslar durust samara bermoqda. Bu o’quvchilarning darsga bo’lgan qiziqishlarini oshirmoqda, o’qituvchining ijodkorligini charxlab bormoqda».
Xo’sh, zamonaviy boshlang’ich ta’limning o’zi nimadan iborat bo’lishi kerak?. Bola 1-4 sinflarda qanday bilimlarga ega bo’lishi lozim? Bolalarda qachondan boshlab, qanday qilib, qanday usul va uslubda ta’lim berish kerak? Bu masalalarga javob topishimiz zarur.
Boshlang’ich ta’lim konsepsiyasida boshlang’ich ta’limning maqsad va vazifalari aniq belgilab berilgan. Chunonchi: bolalarning ongi va tafakkurida mavjud bo’lgan yashirin imkoniyatlarni aniqlash va rivojlantirish kichik maktab yoshidagi bolalarda ta’limning dastlabki davridan boshlab yangi imkoniyatlarni o’quv materialini muvaffaqiyatli o’zlashtirishgagina emas, balki hayotiy muammolarni yechishga ham tayyorlaydi, o’quvchilarda o’rganish va ta’lim jarayoniga bo’lgan qiziqishini oshiradi.
Mazkur maqsad va vazifalarni chuqur tahlil qilib, quyidagicha talqin qilish mumkin. Demak, har bir bolada yashirin holda yuragining tubida biror narsaga qiziqish, intilish ya’ni boshqacha qilib aytganda, iqtidor kurtaklari bo’ladi, ularni aniqlash hamda rivojlantirish kerak. Bu jarayon esa juda murakkabdir. Ana shu murakkabligi bilan boshlang’ich ta’lim boshqa ta’lim bosqichlaridan ajralib turadi. Chunki boshlang’ich ta’limda fanlarning asosi–alifbo o’rgatiladi. Boshlang’ich ta’limda o’rgatiladigan fanlar alifbosi DTSda belgilab berilgan, shu asosida darslarda har bir o’quvchi o’zlashtirishi zarur bo’lgan bilimlar doirasi o’rgatiladi. Agar o’quvchi 4 yil mobaynida shu fanlar alifbosini o’zlashtira olmasa, u ta’limning keyingi bosqichida o’qishni davom ettira olmaydi. Demak, biz o’quvchilarning turli o’quv faoliyatlarini, usullarini o’zlashtirishlariga imkoniyat va shart-sharoit yaratib berishimiz lozim.
Pedagogik psixologiyaning asosiy talablarida boshlang`ich sinf ta`limi dasturlardagi ko`pgina mavzu va bo`limlarni o`rgatish bolalarni ma`lum bir sinfga taaluqli namunalarini o`zlashtirishga yo’naltirishi orqali tashkil etishi kerak deb ta’kidlanadi.Tadqiqotlarning ko`rsatishicha boshlahg`ich sinf o`quvchilarning masalalarini echishdagi ayrim yo’l va tumanlarni yetarlicha egallanmaganligi bu tushuncha va yo’llarini shakllantirishda bolalar barcha kerakli o`quv xarajatlarini bajarishga o`rgatilmaganligining natijasidir .
O`quv jarayonida foydalanishning ahamiyati katta.Ovoz chiqarib mulohaza yuritish, asoslanib berish aqliy sifatlarini o`stirishga xizmat qilib, kishi o`z mulohazalari va hatti-harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi.
Kichik maktab yoshidagi o`quvchilarda aqliy o`quv materiallarini o`zlashtirishi imkoniyatlarini ancha yuqori hisoblanadi.To’g`ri tashkil etilgan ta`limda bu yoshdagi o`rta maktab dasturida ko’rsatilgan bilimlarga nisbatan ko`proq bilimlarni tushunishlari va o`zlashtirishlari mumkin.Kichik maktab yoshdagi bolalarning o`ziga xos xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab o`quv materiallarini o`zlashtirmaslikning dastlabki belgilari ko`zga tashlanadi.
N . S. Leytes o`quvchilikning birmuncha o`zgarishi yosh bilan bog`liq holda bo`ladi. Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o`zini anglashi va o`z hati harakatlarini aniq bilishi qiyin .Faqat o`qituvchigina bolaga me’yorlar qo’yishi ularning hamisha xatti-harakatlarini baholashi mumkin.
Boshlang`ich sinfda o`quvchilar o`qituvchi tamonidan qo’yiladigan shartlarni qabul qiladilar va ularning qoidalariga to`la amal qilishiga harakat qiladilar. Bola uchun o`qituvchi uning psixologik holatini belgilab beruvchi asosiy figura hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi, balki umumiy tengdoshlari bilan bo`ladigan munosabatiga, bu munosabat esa o`z –o`zidan oilasidagi munosabatlariga ham ta`sir ko`rsatadi. Kichik maktab yoshdagi o`quvchi faolligining asosan uch xil ko`rinishi mavjud bo`lib, bular jismoniy psixik va ijtimoiy faoliyatidir.
Jismoniy faollik sog`lom avlodlarning harakat qilishiga bo`lgan turli mavjud to`siqlarni engishidagi tabiiy ehtiyojidir.Bu yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat bo`ladilar, bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqishi bilan qarayotganligi,ularni o`rgatishga harakat qilayotgani bilan bog`liqdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi o`zaro bog`liqdir. Chunki, psixik sog`lom bola harakatchan bo`ladi, charchagan siqilgan bola esa hech narsa bilan qiziqmaydi.
Psixik faollik-bu normal rivojlanayotgan bolaning atrof –olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilimiga nisbatan qiziqishidir. Psixik faollik deganda, bolani o`zini bilimiga nisbatan ehtiyoji ham tushuniladi. Boshlang`ich sinf o`quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o`tirishdir. O`qituvchilar o`quvchilarning doimo jim o`tirishlariga harakat qilishadi, ammo harakatli passiv, quvvati kam bo’lgan o`quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim o`tira oladi. O`quv jarayonidagi kuzatuvlar shunga olib keladiki, aynan ana shunday passiv, qamquvvat o`quvchilar ham ko`pincha o`zlashtirishdan orqada qoladilar .
Chunki bunday o`quvchilar kamdan kam holatda o`qituvchiga savol beradilar, tushunmagan narsalarni so’rashga tortinadilar, o`qituvchi bilan muomala-munosabatiga kirishishda masofa saqlaydilar.Maxsus psixalogiya va psixadiagnostika fanlari nuqtari nazaridan boshlang`ich ta`lim yoshdagi o`quvchilarni aqliy rivojlanishiga ko`ra muayyan toifalarga saralaydigan maxsus muassasalarga yuboradigan davr bo`lib hisoblanadi. Shu bois, aqliy jihatdan me’yorda bo’lmagan bolalarning 90% idan ortig`i aynan boshlang`ich ta`lim davrida ko`zga tashlanadi.
Statistik ma`lumotlarga qaraganda , yer yuzida 5%ga qadar shaxslarda turli jismoniy va ruhiy nuqsonlar uchraydi .
Ayrim hududlarda bu ko’rsatgich 12%ga qadar ko`tariladi .Jismoniy nuqsonlarga ko`rish ,eshitish, nutq va harakat tizimlardagi mavjud maxsus o`quv rejalar va dasturlar asosida maxsus sharoitlarda, tegishli tayyorgalikdan o`tgan o`qituvchilar tomonidan o`qitiladi. Aqliy nuqsonlari bor bolalarga aqli zaiflar (debil, imbetsil va idiot darajalari) va psixik rivojlanishi suslangan bolalar kiritiladi. Psixik rivojlanishi suslangan bolalar yaqqol ko’zga tashlanmas ekan, boshlang’ich ta’limda ishlayotgan tajribali o’qituvchilar bunday bolalarni darhol ilg’ab oladilar.
Mamlakatimiz va chet-el olimlarining o’tkazgan tadqiqotlari asosida PRS bolalar toifasini shartli ravishda ikki guruhga ajratish mumkin.
1-guruhdagi PRS bolalarga shaxsning hissiy-irodaviy sohalaridagi kamchiliklar, faoliyatni ihtiyoriy boshqarishning qisman izdan chiqishi mavjud bo’lgan o’quvchilar kiritiladi. Bu guruhga kiruvchi bolalarda tafakkur va nutq kamchiliklari kamroq zarazlangan bo’lib, deyarli ko’zga tashlanmaydi. Uning ko’rinishi shaxsn hissiy-irodaviy holatlariga bog’liq kechadi.
Psixik rivojlanishi sustlashgan bolalarning ikkinchi guruhiga kiruvchi bolalarda qisman aqliy yetishmovchiliklar uchraydiki, bu kamchiliklar shaxsning hissiy-irodaviy sohalari va bilim faoliyatini boshqarishidagi yetishmovchiliklar bilan qo’shilib ketadi. Aqli zaiflik qo’pol tafakkur kamchiligi bo’lganligi bois, boshlang’ich sinfda ishlayotgan tajribali o’qituvchilar bunday bolalarni darhol ilg’ab oladilar. Ammo PRS bolalarini o’zining qator, murakkab xususiyatlariga ko’ra ta’lim- tarbiya bilan mashg’ul bo’lgan pedagoglarning barchasi ham farqlay olmaydi.Tibbiy klinik jihatdan PRS bolalarini tasnif qilinganda, bola miyasida minimal- kichik, kam darajada asoratlar qoldirishi bu turga xos asosiy belgidir.Ammo bu asorat aqli zaiflikka olib keluvchi salbiy jarohatlardan bir muncha yuzakidir.Shu bois PRS bolalarining aksariyati aqli zaiflikka kiritilmaydi.
Afsuski, hozirgi kunda ta’lim- tarbiya maskanlarida, xususan, boshlang’ich sinflarda ishlayotgan hamma o’qtuvchi va tarbiyachilar ham PRS bolalar haqida yetarli malumotga ega emaslar. Shu bois, boshlang’ich sinflarda mehnat qilayotgan mutaxasislar aksariyat hollarda barcha bolalarga bir xilda munosabatda bo’ladilar. Buning oqibatida PRS bolalar toifasiga kiruvchi o’quvchi bilim olishda o’zining aqlan va jismonan me’yoridan keyin tengdoshlaridan orqada qoladilar.Buni ruhan sezgan PRS bola ich –ichidan ezilib yuradi.Buning natijasida ular bora- bora sinfdoshlariga qo’shilmaydigan yoki ijtimoiy xulq me’yorlariga xilof ishlar qila boshlaydilar. Sun’iy tarzda sinfda o’zlashtirmaydigan o’quvchilar soni ortadi, bu muommoni o’z vaqtida oldini olish zarur.