Boshlang’ich sinf o’qish darslarida tez aytish va topishmoqlar ustida ishlash

II Bob. Badiiy Hikoya matni ustida ishlash
Boshlang’ich sinflarda to’g’ri, tez, ongli va ifodali o’qishga o’rgatish vazifasi o’quvchilarda Hikoyani tahlil qilish ko’nikmasini shakllantirish bilan birga amalga oshiriladi. O’qish malakalarini shakllantirish bilan matn ustida ishlashning o’zaro bog’liqligi Hikoyani tahlil qilishga qanday yondashishni belgilab beradi.
Badiiy Hikoya ustida ishlashning 2-bosqichi Hikoya tahlilidir. Hikoyani tahlil qilishning asosiy yo’nalishi matnning aniq mazmuni (voqealar va uning rivojlanishi)ni, kompozitsiyasini, ishtirok etuvchi shaxslarning axloqi va xarakterli xususiyatlarini, Hikoyaning g’oyasini aniqlash hisoblanadi. Hikoyani tahlil qilishning metodik shartlaridan biri Hikoya mazmunini uning tasviriy-ifodaviy vositalari bilan bog’liq holda qarashdir. Yana bir asosiy qoida Hikoya ustida ishlash jarayonida ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni umumiy ravishda amalga oshirish hisoblanadi. Bu qoidalar Hikoya ustida ishlashning asosiy yo’nalishini belgilaydi, shuningdek, matnni tahlil qilish jarayonida o’quvchilar bajaradigan topshiriqlarni va muhokama qilish uchun ularga beriladigan savollarning xarakterini aniqlab olishga yordam beradi.
Hikoya tahlili jarayonida matn ustida ishlashning quyidagi turlaridan foydalaniladi:
1. Tanlab o’qish.
Bunda o’quvchi matnning berilgan vazifaga mos qismini o’qiydi. Vazifa Hikoyaning mazmunini oydinlashtirish, sabab-natija bog’lanishini belgilash, badiiy xususiyatini ochish, o’qilgan matnga o’z shaxsiy munosabatini ifodalashdan iborat bo’lishi mumkin. Masalan, 4-sinfda “Oltin kuz” matnidan “Tabiatdagi o’zgarishlar berilgan qismlarni topib o’qing”, “Baqa va taqa” ertagidagi “Taqachining nasihati berilgan joyni topish o’qing” kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
Tanlab o’qish matn ustida ishlashning eng samarali usulidir. Tanlab o’qishdan matn ustida ishlashning barcha bosqichlarida turli xil qiyinchilikda, murakkablikda foydalaniladi. U o’quvchilarda yaxshi o’qish sifatlarini o’stirish bilan birga ularning ijodiy tasavvuri, nutqi va zehnini o’stirishga yordam beradi. Eng oddiy tanlab o’qish Hikoya mazmuni yuzasidan bo’ladi.
Tanlab o’qishning yana ham murakkabroq turlari matndan sabab-natija munosabati bilan bog’langan dalillarni taqqoslashni, umumlashtirishni talab qiladigan o’rinlarini topib o’qish hisoblanadi. Masalan, “Xarita” (Normurod Norqobilov) hikoyasi yuzasidan topshiriqlar quyidagicha bo’lishi mumkin:
− Sinf rahbari Rasulni nima uchun Samadga biriktirib qo’ydi? SHu o’rinni topib o’qing. − Samadning Rasuldan arazlash sababi ifodalangan o’rinni topib o’qing.
Bunda o’quvchi biror qatnashuvchi shaxs o’zini qanday tutishini, nima uchun u shundayligini tasdiqlash uchun matndan material tanlab o’qiydi.
Tanlab o’qish ongli va ifodali o’qish malakasini shakllantirishni matn ustida ishlash ko’nikmasini shakllantirish bilan birga qo’shib olib borishga, bolalarning ijodiy tasavvurini, nutqi va zehnini o’stirishga imkon beradi. SHuning uchun undan o’qish darslarida keng foydalaniladi.
Tanlab o’qish matn rejasini tuzishda (matn qismiga uning mazmunini ifodalaydigan gapni, ya’ni reja qismini topishda) qahramonga tavsif berish (matndan qahramonning muayyan bir xususiyatini, harakatini tavsiflovchi materiallar tanlash)da, Hikoya g’oyasini aniqlash ( g’oyani anglatgan o’rinni topib o’qish)da tatbiq etiladi.