Boshlashich sinflarda matematika u

Vak,ti	Familiy- si ismi	...gacha sanay oladi	predmet sanogi	kancha bulsa shuncha	s 5 5 ^ a X	3 ss X ss o ss n >s &	3 ya o o si h-	ungdan chapga	ga S£ S Q. O Q
pastga
1.	25.08	Axmedov A.	9	+	+	sh	+	+	+	+	-
2.	25.08	Valiva S.	15	-	+	+	+	-	+	+	-

Tayyorgarlik davrining (6-7 mashgulot) asosiy vazifasi nomerlashni urganishga utish uchun zarur buladigan bilimlar, malakalar va kunikmalarni aniklash.

1. 
   sinfning 1-mavzusi 1- unlik sonlarni nomerlashdan iborat. Bunda bolapar sanok, malakasini *osil kilish, 1-10 ta son *ak,ida tasavvurni shakllantirish, sonlar katorini xosil silish kabi ishlarni bajarish kerak. 10 ichida nomerlashda ukituvchining vazifasi bolalarda sanash malakalarini shakllantirish va 1-10 sonlar kesmasida natural k,atorning tuzilishini ochib berishi va bu asosda natural ketma-ketlikning x,adi sifatida ta’riflashdan iborat. Nomerlashni bilish natijasida ukuvchilar kuyidagilarga erishadilar:
   

1. 
   1 dan 10 gacha sonlar ketma-ketligini yaxshi uzlashtirish.
   
2. 
   Narsaparni sanashni va sanash tartibi kursatilganda *ar bir narsaning tartib nomerini aytib bera olishi.
   
3. 
   Sonlarning 1 dan 10 gacha *ar bir son kanday xrsil bulishini (1 ni kushish yoki 1 ni ayirish bilan).
   
4. 
   Rakamlarni ukiy olishlari va x,ar bir rak,amga mos keladigan narsalar tuplamini mos keltirish.Sonlarning katta, kichik, tengliklarini bilish.
   

6.2,3,4,5,6,7, 8,9,10 sonlarini bir necha kushiluvchilardan iborat kilib yoza olishni.

7. 
   2+1, 4-1, 1+3 kabi yozuvlarni uk,iy olishi va natijasini *isoblay olishi.
   
8. 
   Doyra, kvadrat, uchburchaklarni bir-biridan farklab, nomlarini aytish va ularni chiza olishni.
   

Natijada kuyidagi savollarga kiynalmasdan javob bera oladigan bulsin:

1. 
   U yoki bu son kanday *osil k,ilinishi mumkin? 4+1=5, 6­1+5 kabi.
   
2. 
   Son k,anday ataladi va u bosma va yozma rak,amlar bilan kanday yoziladi?
   
3. 
   Berilgan son bilan kushni sonlar orasida kanday munosabatlar mavjud (<,>,+)?
   

9. 
   ichida sonlarni nomerlashda kuyidagi bilim, malaka va kunikmalarni egallab olishi kerak.
   

1. 
   1-10 nomerlashni va ketma - ketligini.
   
2. 
   Xar kdnday soning sonlar katoridagi urnini.
   
3. 
   Sonlarni takkoslashni (<,>,=) belgilarni kuya olishi.
   

2. 
   “YUzlik” mavzusida sonlarni nomerlash
   

100 ichida sonlarni nomerlashda kuyidagilar bajariladi:

1. 
   Predmetlarni bittalab va gruppalab sanashga urgatish.
   
2. 
   100 ichida sonlarni ukish va yozish.
   

3. 
   Ungdan chapga xisoblaganda birliklar va unliklar kaysi urinda yozilishini urgatish.
   
4. 
   Birliklari yuk, xona kanday kursatmlishini.
   
5. 
   1 - va 2-xona birliklari, xona soni, xona *ushiluvchilari, yigindisi, 1 xonali va 2 xonali son tushunchalarini berish mumkin.
   

Ogzaki nomerlashni urganishda, sungra yozma nomerlashni urganishda sonlari xona kushiluvchilariga ajratishga keltiriladigan kushish va ayirish xollari karaladi. Masalan, 10+7,18+10, 15-5 ni eching.

100 ichidagi sonlarni nomerlash darsida sonlarning natural katori bilan sistemali ish bajarib turilishi kerak. Predmetlarni bittalab kushib sanash va ajratib sanashga doyr

14. 
    1, 17+1 kabi misollarni echish, takkoslashga doyr 16<17,17+1 kabi misollarni echish, takkoslashga doyr 16< 17 18> 15 misollarni kursatish lozim.
    

Tushuntirishda chuplar boglami, doirachalar, abak, ... kurgazmasidan foydalaniladi. 1 xonali va 2 xonali son tushunchalari kiritiladi. Kuyidagi kurinishdagi mashklarni berish mumkin.

1. 
   Oldin 1 xonali, keyin 2 xonali sonlarni tartib bilan yozing. 2, 13, 15, 12, 8, 11, 17, 14.
   
2. 
   4 ta ixtiyoriy bir xonali son yozing va xar birini 10 ta orttiring.
   
3. 
   1 va 2 rakami bilan oldin 1 xonali, keyin 2 xonali son yozing. Bundan keyin 21-100 ichida sonlarni nomerlashga utiladi.
   

1. 
   Unliklar caHOFH, 10, 20, 30,... xosil bulishi vaatapishi.
   
2. 
   Sonlarning unliklardan va birliklardan xosil bulishi.
   
3. 
   Ikki xonali sonlarni yozma nomerlash, yozish vaukish, 1­va 2-xona birliklari.
   

3. 
   “Minglik” mavzusida sonlarni nomerlash
   

Bu mavzuda ukituvchining vazifasi kuyidagilardan iborat.

a) predmetlarni bittalab, untalab, yuztalab, gruppalarga birlashtirib sanash;

b) 1000 ichida sonlarni ukish va yozish xamda ularni natural katorda kelish tartibini bilish;

v) Sonlarni yuzlik, unlik va birliklardan xosil kilish;

g) Ungdan chapgan xisoblaganda, birliklar, unliklar, yuzliklar kaysi urinda turishini;

d) Sonni xona kushiluvchilari yigindisi kurinishida yoza olish va xona birliklarini bilish.
1000 ichida sonlarni nomerlashni urganish natijasida Ukuvchilar kuyidagi bilimlar, malakalar va kunikmalar egallab olishlari kerak.

1.10OO ichida sonlarni nomerlashni bilish, sonning xosil bulishini, uzidan oldingi va keyingi sonlar bilan alok,adorligini bilish.

2. 
   Xar bir sonni sonlar k,atoridagi urnini.
   
3. 
   Sonlarning Urni siymatlarini bilgan xolda u^iy va yoza
   

olish.

4. 
   Takkrslash.
   
5. 
   Sonni xona yijnidisi kurinishida yoza olish.
   
6. 
   Sonlarning natural ketma-ketligini bilgan >^olda kushish va ayirishni bajarish.
   
7. 
   Uch xonali son va uchinchi xona birliklari tushunchasini bilish.
   

8.100 200,..., 300 400 500 600 700 800

900 1000 sonlari orasini tuldira bilish. SHu asosda 100­1000 gacha sonlarni nomerlab chikdsilar.

9. 
   Ishning navbatdagi bosk,ichida uch xonali sonlarning unli tartiblarini ya’ni ularning yuzliklardan va unliklardan, birliklardan xosil bulganini tushuntirish kerak. Buning uchun yu^oridagi chuplar yoki kvadrat shakllardan foydalanish mumkin. Abak, chup kabi kurgazmalar xam foydalidir.
   

Yirik birliklarda ifodalangan sonlarni maydarok, sonlar bilan almashtirish va aksincha almashtirishga mashklar bajarilishi kerak. Masalan, 2m, Zm, 5m ni sm ga aylantiring 600sm necha metrga teng va ^.k.

юзлик	Унлик	бирлик
000	00	00000

00000

00

000
YOzma nomerlash. Bu erda xam oldin ikki xonali sonlarni yozma nomerlashni takrorlash zarur: 1) “Son” va “Rak,am” terminlarining ma’nolarini va bular orasidagi farklar. 2) Sonlarning yozilishida rakdmlarning urin k,iymati. 3) Ikki xonali sonlarning xona tarkibi tax;liliga oid mashk,lar bajarilishi kerak. Oldindan tayyorlangan chuplar, kvadratlardan foydalanish zarur.
Kuyidagi mashklarni bajarish yozma nomerlashga oid bilimlarini mu stavkam layd i.

1. 
   Sonlarni daftaringizga tartib bilan yozing: 196, 169, 700, 1000, 86,...
   
2. 
   Uch yuz bir soni va uch yuz un yozing.
   
3. 
   696 bilan 703 soni orasidagi sonlarni yozing.
   
4. 
   5, 7, 9 rakamlari bilan yoziladigan barcha sonlarni
   

yozing.

5. 
   635, 67, 306, 666 sonlardagi 6 rakami nimalarni bildiradi. j
   
6. 
   6 yuzlik va 3 birlik, 5 unlik va 2 birlik, 10 ta yuzlik, 4 ta unlikdan iborat sonlarni yozing.
   
7. 
   71 va 701, 333 va 33, 500 va 501,600, 601 va 160 sonlarini yozish uchun nechta rakam va nechta son kerak.
   

4. 
   Kup xonali sonlarni nomerlash
   

Bu mavzuda asosiy vazifa minglik tushunchasini tarkib topdirish, sinf tushunchasi moxiyatini echish va shu asosda kup xonali sonlarni ukish va yozishga urgatish, bolalarning unlik sanok sistemasiga oid bilimlarini, natural ketma-ketlikni, sonlarni yozishning pozitsion prinsiplariga oid bilimlarni umumlashtirishden iborat.

Kup xonali sonlarni ogzaki va yozma nomerlashni urgatish bir necha boskichlarga bulinadi:

1. 
   Tayyorgarlik ishi.
   
2. 
   Nomerlashni urganish.
   

Mingliklar sinfi			Birliklar sinfi
YUz minglar	Un minglar	Bir minglar	YUzlar	Unlar	Birlar

3. 
   2-sinf sonlarining xosil bulishi, ukipishi va yozilishi bilan tanishtirish.
   
4. 
   6 xonali sonlarning xosil bulishi, Ukilishi va yozilishi bilan tanishtirish.
   
5. 
   Ukuvchilarning bilim va malakalarini mustaxkamlash.
   
6. 
   Millionlar sinfining xosil bulishini tushuntirish. Kup xonali sonlarni nomerlashni urganiщ natijasida
   

ukuvchilar:

1. 
   Milliongacha sonlarning nomlarini uzlashtirib olishlari, ularning kanday xosil bulishlarini tushunishlari, ularning unli tarkiblarini bilib olishlari kerak.
   

2. 
   Sinflarning nomerlarini va *ar bir sinf ichida xonaparni bilish kerak.
   
3. 
   Millionlar sinfi ichida *ar kanday sonni uk;iy olish va yoza olishlari kerak.
   
4. 
   Sonlarni takkoslay olishlari kerak.
   
5. 
   Sonni xona kushiluvchilarining yigindisi shaklida tasvirlay olishlari, 10, 100, 1000 marta orttirish va kamaytirishlarni bilish kerak.
   

3-mavzu

Asosiy mikdorlar ustida ishlash metodikasi

Reja:

1. 
   Asosiy mikdorlar *ak,ida tushuncha.
   
2. 
   Uzunlik va uning birliklari bilan tanishtirish metodikasi.
   
3. 
   Massa va *ajm, ularning birliklari bilan tanishtirish metodikasi.
   

1. 
   Asosiy mikdorlar va ular x&krda tushunchalar
   

Boshlangich sinflarning dasturida matematik material bilan uzviy bogliklikda turli mikdorlarni *am urganish nazarda tutilgan. Mikdorlarsiz tabiatni, borlik, olamni Urganish mumkin emas. CHunki mikdorlarda turli narsalarning, borlik dunyoning xossapari aks etgan. Mikdor tushunchasi narsa yoki xodisaning xossasi bulib, bu tushunchalar ukuvchilarning butun u^ishi davrida shakllannadi.

Viz ukuvchilarga uzunlik, jismning massasi (ogirlik), xajmi, vakt, figuraning yuzi kabi mikdorlar tugrisida tushuncha berishimiz kerak. Bu tushunchalarni urganish arifmetik material bilan kushib u kuti l ad i.

Masalan: ulchashni urganish, sanashni urganish bilan, ulchov birliklari sanok; sistemasi bilan, ismli sonlar abstrakt sonlarni nomerlash bilan mikdorlar ustida amallar arifmetik amallar bilan paralel ukitiladi. Mikdorlarni uk,itish matematikani jdyot, sharoit bilan botik; x;olda uk^tib, politexnik bilimlar berish demakdir.

Xisoblash va yasash ishlarini bajarilishini, mexnat tarbiyasini, estetik ta’lim berishni kuchaytiradi. Aynik,sa mikdorlarni kurgazmali, aynan uzini va laboratoriyalarda tushuntirish imkoni mavjud. Atrof muxitdagi mavjud mikdorlar va ularni ulchashni amaliyotda kuradilar, kuzatadilar, xdk,ik,atligiga ishonadilar. Xisoblash ishlarini individual bajaradilar. Mikdorlarni tushuntirishda figuralar modellar, chizmachilik va ulchash asboblaridan keng foydalanish kerak.

2. 
   Uzunlik va uning birliklari bilan
   

tanishtirish metodikasi ,

Kesma uzunligini eng avvalo takkoslash bilan kesmalarning “tang”, “katta”, “uzun”, “k^ske”, “kalta” kabi tushunchaparini beramiz. Amaliy ishlar bilan bir-biriningustiga kuyib takkoslaydigan uzunliklarni tayok,cha yoki metallar yordamida solishtiradilar. Turli xil ulchov birliklarini tanlash mumkin.

Masalan: sanok chupini uzunlik birligi kilib, u bilan boshka uzunliklarni ulchab takkoslaydilar. Bularga daftarning uzunligi, karich, kadam kabi birliklarni xam tushuntirish kerak. SHundan keyin sanok chupining uzunligini sm bilan ulchash va u bilan boshka uzunliklarni sm bilan aniklash imkoni tugiladi. Sm moduli yordamida ukuvchilar:

1. 
   Berilgan kesmani ulchash.
   
2. 
   Berilgan uzunlikdagi kesmani yasash masapasini xal kiladi.
   

1 smli kesmani ketma-ket 10 marta kuyish bilan 1 dm ni ulchab kesib oladi l ar. Tayokchalardan 1 sm, 1 dm ulchov birlik­larini namuna sifatida yasab ular bilan atrofdagi turli xil narsalarning uzunligini ulchaydilar. Ulchashda kesmada ulchash necha marta joylashish mapakasi berilgandan keyin sm yoki dm li bulinmalarni rakdmlar bilan belgilashga ugiladi. SHu asosda sm li, dm li ulchov birliklari xosil kilinadi. CHizgich kanday yasapgani xamda chizgich bilan ulchash malakalari beriladi. CHizgich bilan kokozda kesmalar chizish va ulchash, turli xil uzunliklarni ulchashga doyr amaliy mashklar bajartiriladi. Dm bilan 2- unlikni utishda tanishtirish amalga oshiriladi. Metr bilan tanishtirish 100 likni utishda tanishtiriladi.

Navbatdagi boskich unliklarni xisoblashda dm va sm ni birgalikda ishlatishdir. Ulchatishlar asosida 5 dm 4 sm kabi uzunliklar xosil kilinadi va aksincha chizdiriladi. Eng kichik uzunliklarni ulchashda va 1000 liklar mavzusida km tushunchalari beriladi.

Ukuvchilar chamalash yordamida uzunliklarni ulchash, kdsamlarni metrga aylantirib, uylarigacha yoki boshka ob’ektlarigacha bulgan masofalarni m va km lar bilan anikdaydilar. 4-sinfda uzunlik birliklari vaular orasidagi botanishii biladilar vadaftar orkasidagi jadvalni bilib olish topshirik kilib beriladi. Bunda kuyidagi topshirikdar bajariladi:

a) 1 m 1 sm dan kancha katta,

b) 1 dm 1 m dan necha marta kichik,

v) 1 mm 1 sm ning kdnday kismini, 1 dm 1 m ning kanday kismini tashkil kiladi.

g) 36647 m, 3807 m kabilarni km va m larda ifodalang.

Kesmalarni ulchashning puxta kunikmalarini shakllantirish

maksadida bolaparni fakdt kogozga chizilgan kesmalarni ulchash buyicha mashk kildirib kolmay, balki bu maksadda boshka ob’ektlarni masalan, kalam, daftar va boshka uncha katta bulmagan ob’ektlarni Ulchash buyicha xam mashk kildirish kerak.

Kupincha chizish ishlarini bajarishda santimetr modelidan foydalaniladi. CHizgich urniga katakli daftarning bir necha vararini buklab kar ikki katak 1 sm ekanligidan foydalaniladi. 20 katak yoki 10 sm 1 dm ga tengligini kogozda rakamlar bilan xam belgilab chizgich yasash mumkin. Bunda ulchov boshini 0 bilan xam belgilamasdan 1 bilan belgilab xato ulchashga yul kuyishi mumkin. SHuning uchun kogozda sm larni rakamlar bilan belgilashda shoshmasdan nol soni utilganidan keyin rakamli uzunlikni kosil kilish mumkin. SHuning uchun kogozda sm larni shoshmasdan 0 soni Utilgandan keyin rakamli uzunlikni kosil kilishi foydalidir.

Dm modeli yordamida ulchashlarga doyr ba’zi mashklarni keltiramiz.

1. 
   Dm ning uchta modelini ketma-ket kuying, kanday uzunlikdagi yulakcha kosil buladi.
   
2. 
   K.OF03 lenta yoki ip uzunligi 3 dm bulgan bir bulak ulcham va yulakchaning yoki ipning shu kismini kirkib oling.
   
3. 
   TyFpn chizikda berilgan nuktadan boshlab ikki marta dm kuying va boshkd bir nukta kuying. Xosil bulgan kesmauzunligini ayting.
   
4. 
   Partaning, doskaning, stolninguzunlingini toping.
   

Agarda ulchashda dm butun son marta joylashmasa, ulchash

natijasi takriban ifodalanadi.

Masalan, 3 dm ga 5 sm dan ozgina ortik yoki kam va kokazo.

Uzunlik ulchovining yangi birligi km bilan tanishtirila- yotganda bu birlik xakidagi tasavvurlarni shakllantirish maksadida er ustida amaliy ishlar utkazish tavsiya kilinadi. 1 km masofany kadamlab utib, necha kadam km bulgannini, bir kadam uzunligi k,ancha uzunlikka egaligini keltirib chikaradilar. Bir kadamning uzunligi chizgich, ruletka, ulchov lentasi bilan taxminan xisoblangandan keyin turli masofalarni k,adamlab, keyin m yoki km ga aylantiradilar.

1 km=1000 m, 1 m=10dm, 1 dm=10sm, 1 sm=10mm, 1 m=100sm=1000mm.

3. 
   Massa, xdjm va ularning birliklari bilan tanishtirish metodikasi -— »
   

Massani jismning erga tortilish xossasidan kelib chikdsi, deb urgatish osondir. Boshlangich sinflarda fakat jismning massasi urganiladi, shu sababli, “ogirlik”, “ogirlikni tortish”, “Ogirlik toshlari”, “ogirlikni tenglashtirish” suzlarini iloji boricha ishlatmay, “massa”, “jismlarning massasini ulchash”, “massani ulchash asboblari” kabi suzlardan foydalanish kerak.

Narsalarni massasiga kura “ogir”, “engil” suzlari bilan farklaymiz. Massa birliklari kilib, kg, g, s, t lar kabul kilingan.

SHulardan keyin massa ulchovlari jadvapi kiritiladi, daftar orkasidan massa jadvalini tushuntiredi, uni bilish va yodda saklash tavsiya kilinadi.

1 t = 10 s, 1 s= 100 kg, 1 kg = 1000 g.

Maktabgacha bulgan yoshdayok bolalar, “engil”, “ogir”, “bir xil ogirlikda” kabi suzlarni eshitib, shugullanib massa xakida boshlangich tushunchalarni egallaganlar. 1 -sinfda massa birligi 1 kg bilan tanishadilar. Tarozilar yordamida tortish bilan turli xil predmetlardan 1 kg xekida tushunchani amaliy kussatish mumkin. Navbatdagi darsda xajm (sigim) ulchov birligi litr bilan tanishadilar. Bunda litrning xar xil namunaparda bulishi, ya’ni 1 litrli banka, krujka, shuningdek ular yordamida chelak, kastryulka, bidon kabilarni ulchab tuldirish ishlari amalga oshiriladi.

Ukituvchi amapiyotdan misollar keltiradi. Masalan, suvni, yogni, kerosinni nima bilan ulchab, nimaga solib olib kelamiz, degan suxbatni tashkil kiladi.

“Idishlarning sigimi” va “litr” tushunchalarining kiritilishi narsalarning xossalari xakida fazoviy tasavur- larning rivojlanishiga yordam beradi.

“Litr” darsiga ukuvchilarni tayyorlash uchun xajmga ega bulgan jismlar xakida tushuncha berish maksadida kuyidagi mashklarni berish mumkin.

1. 
   Kaysisi, ya’ni shar yoki kub kattami?
   
2. 
   Risht kuyadigan krliplardan kaysi biri katta?
   
3. 
   CHoy krshik, va osh koshiklar bilan suvni ulchab stakanni tuldir, kaysi koshik; bilan kup mikdordagi suv kuyiladi?
   

Ukituvchi 1 litr yozuvli metall krujkani kursatadi va umum kabul k,ilingan ulchovning nomini aytadi. Suyukliklar yoki sochiluvchan jismlar chfhmhhh ulchash zarur bulgan xolatlar sigimlarni ulchash yoki xajmlarni ulchash deb ataladi. Sungra 1 l li krujka bilan suvni bankaga kuyamiz. Banka tuladi. Nima uchun banka 1 l li deb atalishini endi tushunadilar, keyin ukuvchilarga topshirik; beradi: 1 l li krujka va 1 l li banka bilan pakir va bedon kabi boshka idishlarningsigimini anik^ash topshiriladi.

Ukituvchi amaliy ish sifatida kuyidagilarni uyushtirishi mumkin.

1. 
   magazin uyini. Sotuvchi va oluvchi sifatida sut, kerosin, yog kabilarni ulchashni bilib olishadi;
   
2. 
   banka, kostryulka, chelakka suyukliklarni litrlab ulchab solish;
   
3. 
   bir chelakda 5 l, 2-chelakda 3 l suv bulsa, ularni tenglashtirish uchun nima kilish kerak,degan masalalar berish.
   

2. 
   sikfdaukuvchilari gramm bilan tanishadilar. Bolalarga bir tiyinning massasi 1 g, 2 tiyinniki 2 g, 3 tiyinniki 3 g deb tangalarni ulchab, ularning kanday ogirlikka ega ekanligini amaliy kursatadi.
   

SHulardan keyin savdo tarozisi va katta tarozi bilan tanishtiriladi. Buning uchun yakin oraga ekskursiya utkazish maksadga muvofikdir.

3. 
   sinfda “sentner”, “tonna” kabi massa ulchovlari tushunchalari bilan tanishadilar.
   

4-mavzu