Boshlashich sinflarda matematika u

Xar xil mashkdarni kullash yordamida yangi bilim, malaka va kunikmalarni mustaxkamlash darsi

YUkorida aytganimizdek xar bir darsda Ukuvchilar olga karab siljiydilar, lekin darslar orasida shundayi xam borki, bunday darsning asosiy kismi oldindan olgan bilimlarni mustaxkamlashga karatilgan buladi.

Darslar sistemasida mustaxkamlash darsning xar xil boskichlarida va xar xil darajaparida utkaziladi. Agar darsning oldiga kunikma ishlab chikish va birinchi malakalarni xosil kilishdek didaktik maksad kuyilgan bulsa, uning natijasida avtomatlashtirishlgan malakalar ishlab chikiladi.

Bu esa darsning strukturasida, mazmunida va uning ustida ishlash metodlarida aks ettirilishi lozim. Mustaxkamlash va olingan bilim, kunikma va malakalarni xosil kilish darsning strukturasi xar xil bulishi mumkin. Bunday darsning strukturasiga kuyidagilar kiradi: uy vazifasini tekshirish, mavzuni va darsning maksadini e’lon kilish, ogzaki xisoblash, ifodalarning kiymatlarini xisoblash va masalalar echish mashklari natijasini mustakil tekshirish va materialni mustakil umumlashtirish, ukuvchilarning uzlari mustakil ravishda

ifodalar va masalalar tuzish, ulchash va grafik ishlarni bajarish va x-k.

Bunday darsga 3-sinfdan misol keltiramiz.

Darsning mavzusi. 1000 ichida yozma ayirish.

Darsning maksadi. YOzma ayirish amallarini mustaxkamlash.

Darsning rejasi. 1) uy vazifasini tekshirish; ukuvchilar sinf doskasida yozilgan uy vazifasining javobi bilan daftarda ishlangan javobni solishtiradilar. CHakirilgan ukuvchilar masalani echish yullarini aytib beradi;

2. 
   ogzaki xisoblash;
   
3. 
   ukituvchining bevosita raxbarligida 960-156, 741 -237 va boshkd misollarni yozma echadilar;
   
4. 
   ayirishga doyr misollar va masalalarni ukuvchilar mustakil echadilar;
   
5. 
   mustakil ishlarni tekshirish;
   
6. 
   uyga vazifa berish;
   
7. 
   darsni yakunlash.
   

3. 
   Utilgan materialni takrorlash darsi
   

Boshlanginch sinflarda matematikadan kar kanday darsda kandaydir darajada utilgan materiallar takrorlanadi va mustaxkamlanadi. Takrorlash vazifasi fakatgina bilim, kunikma va malakalarni mustaxkamlash bilangina chegaralanmay, balki bu bilim, kunikma va malakalarni tuldirish, chukurlashtirish va sistemapashtirishni xam uz ichiga olishi kerak.

Takrorlash Ukitishning xar xil boskichlarida olib boriladi: Ukuv yili boshidagi takrorlash darsi, kundalik takrorlash mavzu yuzasidan umumlashtiruvchi takrorlash darsi va yakuniy takrorlash darslarini bir-biridan fark kilish kerak.

Barcha sinflarda taxminan birinchi ikki xafta davomida ukuvchilar olgan bilim, kunikma va malakalarni tiklash maksad,ida takrorlash utkaziladi.

Mavzu buyicha umumlashtiruvchi va yakunlovchi takrorlash darslari ukuvchilar olgan bilimlarini mustaxkamlash va sistemalashtirish maksadini amalga oshiradi. Umumlashtiruvchi va sistemalashtiruvchi takrorlash darsning strukturasiga xar xil mashklar, savol-javoblar, suxbatlar kiradi, ular bilimlarni sistemaga solish va umumlashtirish maksadini amalga oshiradi.

Umumlashtiruvchi va sistemalashtiruvchi takrorlash darsining strukturasi kuyidagicha bulishi mumkin:

1. 
   Uy vazifasini tekshirish.
   
2. 
   Doskada yozilgan takrorlash rejasi bilan Ukuvchilarni tanishtirish.
   
3. 
   Utilgan materialni ogzaki xisoblash yordamida takrorlash.
   
4. 
   Xar xil vazifalarni bajarish yordamida takrorlash: misol va masalalarni echish, oldin echilgan misol va masalalarni karash va oldingI va keyingi misol va masalalarni echish usullarini takkoslash, darslikdan matn uk,ish, ulchash grafik va sxemalar chizish, koida va xulosalarni kayta esga olish va ularga taallukli misol va masalalar tuzish vax-k. Darsda takrorlangan mavzu materiali buyicha umumlashtirish beriladi.
   
5. 
   Uyga vazifa berish.
   

4. 
   Keyingi ishlardagi xatolarning oldini olish mak,sadida bilim, kunikma va malakalarni tekshirish darsi
   

Ukuvchilarning bilim, malaka va kunikmaparini tekshirish uchun aloxida dare bagishlanadi. Bunday darega mavzu va bulimni tugatgandan keyin utkaziladigan yozma nazorat ishi darsi misol buladi, bir xil strukturaga yakin struktura bilan olib boriladi. Masalan, 1) darsning maksadini e’lon kilish, nazorat xakida kiekdcha tushuncha berish;

2. 
   nazorat ishini ukuvchilarning xar biri mustakil bajarishi;
   
3. 
   ukuvchilar ishini yigish;
   

Ukituvchi dare tugashiga 3-5 minut kolganda ukuvchilarga ishni tugatish zarurligini ogoxlantiradi, ya’ni ular xamma yozuvlarni va xamma ishni tekshirishni erkin bajarib ulgursin. Kuyilgan anik vaktda barcha ukuvchilar ishni topshirishlari zarur.

Ukuvchilar ishini tekshirib bulgandan keyin, ikkinchi kun ukituvchi nazorat ishiningtaxlilini utkazadi, u ishning natijasi xakida suzlab beradi, yaxshi ishlarni ajratadi, kupol xatolarni aytib utadi.

YUkorida kurib chikkan matematika darsining turlarida darsning mazmuniga boglik bulgan ba’zi bir xususiyatlar kelib chikadi. YA’ni matematika darsi ukuvchilarning amaliy ishlariga >;am karatilishi mumkin: ulchashga doyr, geometrik figura chizish, predmetlarni tortish, ukituvchi tomonidan kursatmalar (instrukturlashni) kiritish, ukuvchilarni zvenolar buyicha ishlarini tashkil kilish, bajarilgan ishlarni ukituvchi kabul kilish va boshka ishlarni amalga oshirishi mumkin.

Bunday dasturning xususiyati shundan iboratki, bu erda ukuvchilar fak,atgina darslik va daftar ustida ishlash bilan shugullanmay, balki ulchash, chizish va boshka kurollar bilan ishlashga urganadilar.

Bunday amaliy ishga boglik bulgan darslar kuyidagi bulimlarni uz ichiga olishi mumkin: ulchash vaktida kullaniladigan pribor va kurollarni kursatish, uning guzilishini kiskacha bayon kilishi, uni kullash koidasini aytib berish; kesma, ogirlik va boshkaparni ulchash usullarini tasavvur kilish asosida ukuvchilarga aloxida ulchatish; laboratoriya xarakteridagi mustakil ishlar, bu ishni tekshirish va uz-uzini tekshirish, xulosa.

Amaliy ish darslarida taallukdi ishni kar bir ukuvchi bajarilishini nazorat kilib borish kerak. Ba’zan ishni bajarishda Ukuvchilar zvenolarga bulinadi. bunday xolda zvenoning oldiga vazifani shunday kuyish kerakki, ishda zvenoning kar bir a’zosi aktiv katnashsin.

5. 
   Ukuvchilarning individual va gruppaviy ishlari
   

Individual va gruppaviy ishlarni tashkil kilishdan maksad ukuvchilarning Uzlashtirgan bilimlaridagi kamchiliklarni bartaraf kilish uchun kurash, ukuvchilarning uzlashtirmaslik sabablarining oldini olish va uni bartaraf kilishdan iborat. Gruppaviy mashgulotlar butun sinf Ukuvchilari bilimdagi kamchiliklar bir xil bulgandagina utkaziladi. Ba’zan bunday mashgulotlar individual xarakterda bulishi mumkin. Bunday mashgulotlarning tafsilotini M.I.Moro bilan A.M.Pishkapo shunday deydi: “Bunday muvaffakiyatga erishmok uchun u yoki bu ukuvchining uzlashtirmaslik sabablarini anik bilish, ular yul uyadigan xatolarni anik kisobga olish kerak.. bu ukuvchi kaysi boskichda “kokilishini”, nimani etarlicha uzlashtirmaganini anikpashga yordam beradi”.

11. 
    -mavzu
    

Kuyi sinflarda matematikadan sinfda tashkeri ishlar

Reja:

1. 
   Matematikadan sinfdan tashkari ishlarning mokiyati va uningturlari.
   
2. 
   Matematika tugaragi.
   
3. 
   Matematik konkurslar.
   
4. 
   Matematik olimpiadalar.
   
5. 
   Matematik gazeta va viktorinalar.
   

1. 
   Matematikadan sinfdan tashkari ishlarning mox,iyati va uning turlari
   

Sinfda tashkari ishlar Ukuvchilarning matematik bilimlarini chukurlashtirish va kengaytirish, murakkab misol va masalalarni echishni mashk kilish, matematikaning xayot bilan botik bulgan tomonlarini ochadigan va dasturga kirmagan bazi savollar bilan tanishtirishni maksad kilib oladi.

Maktabda sinfdan tashkari ishlarning kuyidagi turlari uchraydi: Matematik tutaraklar, olimpiadalar, kizikarli matematik kechalar, matematik ekskursiyalar. SHuningdek matematik gazetani chikarish, matematik viktorina va burchaklarni tashkil kilish xam kiradi. Matematikadan sinfdan tashkeri ishlar deganda ukuvchilar darsdan tashkari vaktda tashkil kilingan dastur bilan botik bulgan material asosida ixtiyoriylik prinsipiga asolangan mashgulotlar tushuniladi.

Sinfdan tashkari ishlar orkali kuyidagilar omalga oshiriladi: bilimlarni va amaliy kunikmalarni chukurlashtirish x;amda kengaytirish; Ukuvchilarning mantikiy tafakkurlarini, topkirliklarini, matematik ziyrakliklarini rivojlantirish; matematikaga kizikishlarini ortgirish, kobiliyatli va layokatli bolalarni topish, talabchanlik, irodani tarbiyalash, mexnatga muxabbat, mustatsillik, uyushkokpik va insoniylikni tarbiyalash.

Sinfdan tashkari ishlar darslarga nisbatan ba’zi fark kiluvchi xususiyatlarga ega:

1. 
   9z mazmuni buyicha matematika dasturiga taallukli emas. Ammo beriladigan bilimlar Ukuvchilarning kuchiga mos bulishi kerak.
   
2. 
   Sinfdan tashkari ishlar imkoni boricha barcha ukuvchilarni jalb kilish ya’ni kiziktirishi zarur. Past uzlashtiruvchi ukuvchilar xam kizikish yordamida aktiv ukuvchilarga aylanishi mumkin.
   
3. 
   Sinfdan tashsari ishlar ixtiyoriylik prinsipiga asosan kuriladi. Lekin kizikishni ta’minlash lozim. Bu mashgulotlarga baxo kuyilmaydi, ammo faol ishtirok etgan ukuvchilar ragbatlantiriladi.
   
4. 
   Mashrulot mazmuni va formalariga karab, 10-12 minutdan I soatgacha muljallangan bulishi mumkin.
   
5. 
   Sinfdan tashkeri ishlarning mazmuni va formaparining turli-tumanligi.
   

Sinfdan tashkari ishlarga k,izikarli matnli masalalar, utkir zexnlilikka oid masalalar, xazil berilgan ma’lumotlarni etishmaydigan yoki berilgan ma’lumotlarni ortik,cha masalalar, logik masalalar, kizikarli matematik vok,eapar, arifmetik rebuslar, uyinlar, fokuslar, boshk;otirmalar va boshkdlar kiradi. Maktab amaliyotida xrzir kuyidagilar uchraydi: matematik 10 minutliklar, soatliklar, matematika kechalari, matematika tugaraklari, ertaliklar, viktorinalar, konkurslar, olimpiadalar.

Sinfdan tashkari ishlarni tashkil kilish va utkazish metodikasi kuyidagilarga asoslanishi kerak:

1. 
   Darsda Ukuvchilar olgan bilim, malaka va kunikmalarni ^isobga olgan xolda utkaziladi.
   
2. 
   Sinfdan tashk,ari ishlar ukuvchilarning xoxishi, ^avaskorligi, ijodkorligi prinsiplariga asoslanishi va ularning individual fikrlarini krnniktirish mak,sadida tashkil kilinadi.
   
3. 
   Sinfdan tashk,ari ishlarni utkazish formalari darslardan farkk^lib kizikarli tomoni kuchli buladi. Buning uchun bunda bir zaruriy shart shuki, utkaziladigan ishning rejapashtirilishi va sistemaliligining murakkabligidadir.
   

2. 
   Matematika tugaragi
   

Matematika tugaragini 1-sinfning ikkinchi choragidan boshlab tashkil k,ilish mumkin. Undan kuzda tutilgan maksad matematikaga bulgan k,izikishni orttirish, fikrlashni aktivlashtirish, matematik fbilyatni rivojpantirish, mustakil ishlash mapakasini xosil kilish, uz kuchiga ishonchni va oldindan turiladigan kiyinchilikni engishga urgatib borishdan iborat.

Tugarak ishi mazmuniga mexnat kobilyatini ustiruvchi masala va misollar echish, ukuvchilarning fikrlashini ustiruvchi savollarni kiritish, konkretlikdan abstraktlikka utish kobilyatini xosil kilish va zaruriy umumlashtirishlarga olib kelish kiradi.

Kizikarli xarakterdagi mashklarni bajarish asosiy rol uynaydi. Unga arifmetik fokuslar, ^izikarli, kvadratlar, topishmoklar, matematik uyinlar va boshkalar kiradi.

Tugaraklar mashguloti xar xaftadautkazilishi va 2-sinfda 30-40, 3-sinfda 40-45 minut davom etishi makradga muvofikdir. Matematika tugaragida kuyidagi ishlar olib borilishi kup uchraydi:

1. 
   Mustakil misol va masalalar echish.
   
2. 
   Misol va masalalarni kar xil metodpar bilan echish. Masalan, 1 rakamidan boshlab, sonlar yordamida arifmetik
   

amallar bajarib, 1 sonini kosil kilish.

1 +2+3+4+5-b-7+8*9=1 1 *2*(3+4)+5+6-7-8-9=1 (12-3+4-5+b):7+8-9= 1 1 +2+3+4-5+6+7»8-9*1

3. 
   Kurgazmalilikni mustakil kullash.
   

Misol. Nonning ogirligi 1/4 kismigacha 900 g keladi, Nonning ojrligi kancha?

900 gr

Tugarak davomida matematik fokus, uyin, topishmoklar mashrulotning kizikarli utishiga yordam beradi.

Misol, natural sonlar tuplamining tartiblanganlik xossasiga doyr fokuslar.

Maksadi: Sanash malakasini mustaxkamlash, mantikiy fikrlashni rivojlantirish, kizikarli kvadrat (1-2-sinflarda),

9. 
   katakka 9 ta ketma-ket sonni yozadi.
   

Misol, 4 dan 12 gacha 20 sonini xosil kilish uchun 4 dan boshlab son kushiladi.

3. 
   Matematik konkurslar
   

Konkurslar xar xildagi kiyin masalalarni echish, kizikarli fikrlaydigan masalalarni echish va topshiriklar bajarishdagi musobakalar bulib xisoblanadi. Asosan ukuvchilarning xoxishi buyicha masalalar echish uz kuchini sinaydigan, etarlicha tayyorgarligi borlari ishtirok kiladi. Konkurslar utkazishni 2-sinfdan boshlash maksadga muvofikdir.

^uyida 2-sinflarda konkurslar utkazishga misollar keltiramiz. 2-sinf (Z-nщsh).

№ 1. Ikki uram juy adpdan 3 ta shapka T^kish mumkin, SHunday

9. 
   ta shapka tukish uchun necha Uram iwn «©rak?
   

№ 2. Vali va Sapimning 30 ta konfeti bor edi. Ular baravardan eyishgandan keyin Vadщa 9 ta konfet koldi ular kanchadan eyishgan?

№ 3. shaklda nechta uch bor?

Ж

/

№ 4. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 sonlari berilgan. Bu katordagi sonlardan uchtalab kushganda 15 soni chik,adigan nechta misol keltirish mumkin.

4. 
   Matematik olimpiadalar
   

Olimpiadalar konkursga Karaganda keng mashstabda utkaziladigan va matematika urganishda ukuvchilar erishgan muvaffakiyatlarni namoyish kiladigan ishdir.

Olimpiada k,atnashchilarining tarkibiga boglik xolda maktab ichida, rayon va shaxarlarda utkazish mumkin. Olimpiadani 3-sinfdan boshlab utkazib goliblar maktabning devoriy gazetaparida va ukuvchilar yigilishlarida ragbatlantiriladi.

5. 
   Matematik gazeta va vikgorinalar
   

Gazeta, viktorinada xar xildagi matematik uz ichiga olgan topishmok. rebus, miyani chalgituvchi materiallar chikarib boriladi. Gazetalar chiroyli bezalgan bulib, misol va topshiriklar rasmlarde berili! kizikish xarakterida

Viktorinada a§e echishni tavsiya ^ilinadigan

topshirikberi/SHyI, Unmngshv©1leri belgilangan va^gdau^vchiga etkaziladi.

12-mavzu

’«uvchilarning matematikadan bilim, malakalarini tekshirish metodlari

Reja:

1. 
   Ukuvchilar bilimini Ukuv jarayonida tekshirishning axami yati.
   
2. 
   Ukuvchilar bilimini ogzaki surash orkali aniklash.
   
3. 
   Ukuvchilar bilimini yozma ISH ©rkdli aniklash.
   

4 Lilimlarni nazorat KILISH turlari.

§. §ZDEL§SH §3 N@rSHAarI:

SH

1. 
   Ukuvchilar bilimini ukuv jarayonida tekshirishning axdmiyati
   

Matematika ukitishda ukuvchilarning misol va masalalarni tugri echilganligini tekshirish mu^im axdmiyatga ega. SHu narsa ma’lumki, shu xoldagina ukuv va malakalarni egallash manbai buladi, agarda ukuvchi uning tugri echilganligiga ishonch xrsil kilsa, ukituvchining bayoni, darsliklarni uk,itish yoki mustakil umumlashtirish orkali olingan ukuvchilar bilimida etishmovchilik, korangi tomonlari bulishi mumkinki, ularni ukuvchilarning uzlari sezmaydi va ukituvchi tomonidan uni tuldirib borishni talab kiladi. SHuning uchun ukuvchilar bilim va malakasini tekshirib turish x;amma narsadan x,am zarur.

Bu tekshirish ukituvchi uchun *am kerak, chunki usiz Ukish natijalarini bilish, sinf bilimidagi etishmovchiliklarni, shunindek apox;ida ukuvchilardagi kamchilkilarni aniklash va ularni tugrilash uchun chora tadbirlarni, shuningdek alo^ida ukuvchilardagi kamchiliklarni belgilab chikish mumkin emas.

Matematikadan bilimlarni tekshirishda fakat dastur talabiga yarasha u yoki bu bilimlarning ukuvchilar ongida bulishligini x;isobga olmasdan, balki sifatini xarakterlaydigan kuydagilarni x;am etiborga olish kerak:

1. 
   tugrilik ya’ni ukuvchilar mulo^azasi va tushunchapari ukitilayotgan ob’ektga mos kelishi;
   
2. 
   aniklik, ya’ni detaplarning tugriligi;
   
3. 
   tuliklik, ya’ni ob’ekt va jarayonlarga taallukli mulox,aza va tushunchaparning etarli va tulik bulishi;
   
4. 
   chukurlik, ya’ni ob’ekt va jarayonlardagi mu*im belgilarni tushuncha va mulo^azaparda aks ettirish;
   
5. 
   onglilik, ya’ni tushunchalar orasidagi bomanishni tushuna olish va mulo^azaparni asoslay olish;
   
6. 
   musta^kamlik, ya’ni ukuvchilar xotirasida uzok saklab kolish.
   

Ukuvchilar bilimini tekshirish va ba^olash didaktikada barcha fanlar uchun umumiy kilib berilgan. Bilimlarni tekshirish va bzdolash maksadi ukituvchi uchun ukuv materialini Ukuvchilarning uzlatirish sifatini, dasturdagi bilimlarni egallash darajasini, malaka va kunikmalarni *osil kilinganligini aniklashdan iboratdir.

Bu orkali ukituvchi ukuvchilarning ukuv faoliyatini ukuvchilar matimatikadan uzlashtirish majburiy bulgan bilimlar *ajmini ukuv dasturi bilan solishtiradi. SHu ^ajmni uzlashtirish va mustakil masalalar echishga erishish uchun lozim bulgan bilimlar xosil buldimi yoki yukmi ekanligini doimo nazorat k,ilib boradi.

YAngi masalalarni echishda bilimlarni amaliyotga kullash pa ukituvchi tomonidan ukuvchilarning matematikadan bilim va malakalarini tekshirishning usullari xilma-xil bulib, ular ukuvchilarning ogzaki yoki yozma bayon k,ilishi, masala yoki misol pchishi, anik;, bilimlardan foydalanib chizish, ulchashdan, laboratoriya ishlarini bajarilishi kabilar orkali nniklanadi.Ukuvchining javobi tufi ifodalangan bulsada, u ukuvchi bilimining xak,ik,atligi tufisida guvox bula olmaydi, chunki ukuvchi materialni mexanik uzlashtirgandir.

Masalan, ukuvchi kupaytmani kupaytirishdan xosil bulishini bilsada, “kupayuvchi 15, kupaytuvchi 6, kupaytmani toping degan masalani echishda kiynaladi. SHuning uchun ukuvchining xar bir javobida yukorida aytilgan boskichlarni bajarish zarur.

2. 
   Ukuvchilar bilimini ogzaki surash orkali aniklash
   

Ukuvchilar bilimini tekshirishning bir usuli ukuvchilardan individual surash xisoblanadi. Bu surash uncha katta bulmagan ogzaki xisoblash bilan bogpangan bulishi kerak. Bunday surashni ukituvchi odatda uy vazifasini tekshirish bilan boglaydi.

Ogzaki xisoblash malakalarini tekshirish mak,sadida sinfning barcha ukuvchilari bilan misol va masalada echish kullaniladi. Ukituvchi misolni aytadi, ukuvchilar ogzaki echib, daftaridagi taallukli nomer tufisiga fakdt javoblarini yozib kuyadilar. Bunday topshirikni xar bir darsda 7-10 minut davomida utkazishi maksadga muvofik-

3. 
   Ukuvchilar bilimini yozma ish orkrli aniklash
   

Bilimlarni tularok tekshirish uchun dasturning utilgan bulimi yozma ishlar olinadi.

Masalan, IV sinfda kup xonali sonlarni nomerlash xakida ukuvchilar bilimini tekshirishdagi yozma ishga kuyidagi savollarni kuyish mumkin.

Savol va misollar.

1. 
   YUz ming un mingdan necha marta katta?
   

Nima tekshiriladi.

Turli razryadli birliklar orasidagi munosabat.

2. 
   Sakkiz ming nechta yuz?
   
3. 
   542000 dan nechta un ming bor?
   
4. 
   267805 dagi eng yukori razryadni toping.
   
5. 
   Ikkinchi sinf birligini toping.
   
6. 
   Turli razryad birliklarini, ax,amiyatini 3 rakami ifodalay- digan ikkita son yozing.
   
7. 
   7,8 va 9 rak,amlar yordamida ikkita uchxonali son yozing.
   
8. 
   Barcha rak,amlarni yozing.
   
9. 
   37245 sonni ku^shiluvchi razryadlarining yigindisiga almashtiring.
   
10. 
    999+2, 1000000-1, 9998+3, 10000-2 misollarni eching.
    
11. 
    997 va 1002 sonlarining orasida kanday sonlar bor.
    

Razryadpi sinflarning nomerini bilish.

Rak,amlar Urnining ax,a- miyatini bilish

Rak,am va son orasidagi farkni bilish

Sonli kushuvchi razryadlar yigindisiga almashtirish malakasi.

Nomerlash bilimining arif­metik amallar bajarishga tadbik, kilishni bilish. Natural sonlar katori ketma- ketligini bilish.

1-3 vazifalarni ukituvchi ogzaki bayon k,iladi. Ukuvchilar esa misollarga taallukli javoblarni daftariga shu nomerlar yoniga yozib kuyadi. 9-11 vazifalar esa sinf doskasiga yoziladi. Ukuvchilar uni daftariga kuchirib oladilar. SHuning uchun 9-11 vazifalarni 2 variantda tuzish kerak. Bu bir-biridan fakdt sonlari bilan fark, k,ilishi lozim.

Ukituvchi ukuvchilar ishini tekshiradi, ularning yul kuygan xatolarini k,ayd k,iladi, keyin yozma ishni xulosapash mak,sadida ba^olar jadvali tuziladi.

4. 
   Bilimlarni nazorat kilish turlari
   

1. 
   Joriy (kundalik) nazorat;
   
2. 
   Oralik; (tematik) nazorat;
   
3. 
   YAkuniy(davriy)nazorat;
   

1. 
   Joriy nazorat k,ilishda bilimlarni >
   

Joriy nazoratning asosiy metodi uy vazifasini tekshirish va ular bilan savol-javob ugkazishdir. Ukituvchi darsda nimani va kimdan surashini rejalashtirib kelishi zarur.

Ukituvchi xar bir darsda ilgari utilgan materialdan foydalanishga majbur, chunki xar bir yangi tushuncha ilgari urganilgan bilimlar asosida tushuntiriladi. Joriy nazorat utilgan materialni yana k,ayta eslashga imkon beradi, yangi material bilan ilgari urganilgan material urtasidagi uzviy ooglanishni vujudga keltiradi. Ukituvchi xar bir darsni rejalashtirayotganda joriy nazoratning kuyidagi uch xil kurinishini e’tiborga olishi kerak:

a) utgan darsning materialini surash;

b) ilgari utilgan bulib, xozir utiladigan darsga bevosita boglik bulgan materialni surash;

v) darsda tushuntirilgan materialni mustaxkamlash maksadida surash. Ukituvchi darsga tayyorlanganda konspektda xar uchala tur nazorat uchun xam savollar majmuasini tuzib kelishi zarur.

2. 
   Oralik (tematik nazorat).
   

Ukuv dasturidagi asosiy tushunchalar darslar sistemasi orkali utib bulgandan keyin, yoki darslikdagi biror bob gugagandan keyin oralik nazorat utkaziladi. Oralik nazorat uchun maxsus ukuv, malaka va kunikmalarni nazorat kilish darsi utkaziladi, u ukituvchining ish rejasida kursatilgan bulishi kerak.

Xar bir bobdauzlashtirilgan tushunchalar keyingi ukuv ishini muvaffakiyatli olib borish uchun zarurdir. SHu maksadda oralik nazorat darsini utkazishga oldingi bobdagi asosiy tushunchaparni gakrorlash, kamchiliklarni tufilash zarurati tugiladi.

Surash rejasiga ukituvchi savollar majmuasini tuzadi, misol masalalarni echishni aniklaydi. YOmon uzlashtirilgan savollarga anikpik kiritiladi, kaytatakrorlanadi. Ukituvchilar bilimiga yarasha baxolanadi.

Masalan, 2-sinfda “20 ichida sonlarni kushish va ayirish” bobidan keyin oralik nazorat utkaziladi.

3. 
   YAkuniy nazorat
   

Bu nazorat chorak, yarim yil, yil oxirilarida utkazilib, unga xam maxsus “Ukituvchilar bilim, malaka va kunikmalarini tekshirish” darsi ajratiladi. SHu vakt davomida olgan bilimlar yuzasidan savollar tuziladi, yozma ish Utkaziladi va baxolanadi.

YAkuniy nazoratda olgan ballarini t^plash va uni baxolashda uadchtuvchi maxsus daftarida kuyidagicha kaydnoma yuritsa yaxshi buladi.

№	Ismi va			Topshirik turlari			I
		uy vazi­ fasi			daf- tar axvoli
	familiyasi		doska- dagi javobi	parta- dagi javobi		musta­kil ish	umu­ miy baxo
1	Alimov U.	4	5	5	5	5	5
2	Akbarov K.	3	3	3	3	2	3

5. Baxrlash va baxr normalari




Ukituvchilarning bilimi va malakalaridagi asosiy kamchiliklarining xisobga olib borilishi ukituvchiga uzi yul kuygan kamchiliklarni bilishiga va ukuvchilarning yutuk, va kamchiliklarini aniklashga katta yordam beradi. Ukuvchilar bilimi, malakasi, kunikmasini tekshirish xar doim baxolash bilan olib boriladi.

Ukituvchi kuygan baxo ukuvchilar uz-uiga beradigan baxo bilan bir xil bulgandagina eng kup samara beradi. Ukuvchilarning bilimini sistematik baxolash, ularning yutuk va kamchiliklarini xarakterlash ukituvchiga sinfdagi mavjud uzlashtirish vaziyatani aniklashga olib keladi.

Ukuvchilarning uzlashtirishini xarakterlash uchun baxo xam zarurdir. CHunki ukuvchi kancha kup baxolansa, shunchalik kup tayyorlanishga, uy vazifasini bajarishga intiladi, doimo dare uchun sergak bulib turadi.

Xozirgi paytda baxo normalari 100 ballik bulib, uni 5 ballikka aylantirish orkali amalga oshirilmokda.

“2” baxo “55” ballgacha.

“3”baxo“55-70”ball.

“4” baxo “71-85” ball.

“5” baxo “86-100” ballar orasida kuyiladi.

13-mavzu

Boshlangich sinf matematika darslarida kurgazmalilikninr a^amiyati va uni kullash

Reja:

1. 
   Matematika ukitishda kurgazmalilikningaxamiyati.
   
2. 
   Kurgazma kurollarga kuyiladigan talablar.
   
3. 
   Kurgazma kurollarning turlari.
   
4. 
   Ukuvchilar bilan kurgazma kurollar tayyorlash.
   

1. 
   Matematika ukitishda kurgazmalilikning a^amiyati
   

Kurgazmalilikning turli jil manbalaridan foydalanish ukuvchilarni aktivlashtiradi, ularning dik,k,atini uygotadi va rivojlantiradi, ukuv materialini mustaxkam uzlashtirishni ta’minlaydi va vaktni tejash imkonini beradi.

Tabiiy fanlarga Karaganda matematikadan kurgazmalilik va kurgazma manbai tubdan fark kiladi. Tabiat fanlarida narsalarning aynan uzini kursatish imkoni bulsa, matematikada esa abstrakt xarakterga ega, bulayotgan xodisaning uzini aynan kursata olish imkoni kam. Matematikada kurgazmalilik:

1. 
   kursatilayotgan ob’ektlar tuplamining elementlari sifatida karaladi, ular ustida ba’zi amallar bajarish mumkin. Masalan, ukituvchi savatdagi olma, daraxgdagi kushlar xakida gapirganda, olmaning yoki kushlarning kanday ligi xak,ida ■ uxtalmaydi, balki ularning soni va sonli munosabatini aniklaydi;
   
2. 
   u yoki bu narsa xakida ran yuritilganda, uning formasini yoki narsaning mikdori sonli xarakterini tekshirish mumkin. Narsalarning sonli munosabatini uz xolicha va formalarini kurishda k^pincha xodisaning aynan uzidan foydalanib bulmaydi. SHuning uchun ukituechiga turli xildagi kurgazmalilik, 1-navbatda modellar, chizma, sxemalar yordam beradi. Matematika ukitishning turli xil boskichlarida va uning turli xil bulimlarida kurgazmapipikda bir xilda foydalanish kerak emas.^Masalan, matematika ukitishning 1 -etaplarida tuplam elementlari bilan doimo muloxaza kilishga tugri keladi. Lekin bu kurgazmalilikning roli sekinlik bilan kamaya borib, uning urnini simvollar (rakam, belgi) egaplay boshlaydi. Masalalar echishda esa kurgazma sifatida narsalar va ularning tasvirlari kuplaniladi.
   

Geometriya ukitishda esa fazoviy va forma munosabatlarning kurgazmasi sifatida turli xil modellar va ularning tasvirlaridan foydalanidzda. SHu bilan birga ukitishning 1-kadamidayos, Ukuvchilarning tasavvur kilish kobiliyatini rivojlantirish kerak: cheksiz tugri chizik, nur, burchak va boshkalar xakrtdagi tasvirlarni tugri chizikdan boshka modellar bilan kursatish imkoni yuk.

‘,. ■

Kurgazma eng effektov bulishi uchun u ba’zi bir talablarg? rioya k,ilishi kerak. Kurgazmali kurollarga kuyiladigan umumiy 1 talablar: mazmunining ilmiyligi, ukuv darturiga mosligi, ( ukuvchilarning yosh xususiyatlariga mos bulishi. YAsalishi va ichki kurinishining kurish masofasiga mosligi, bajarilishning tozaligi, foydalanish kulayligi, matematikani tushuntirishga foydaliligi. Matematika Ukitishdagi kurgazma manbalari mazmun jixatdan sodda va anik bulishi kerak. Bu kurgazma kurollar matematika ukitish boskichlarida ketma-ket kuyidagi tartibda kullaniladi: 1) atrofdagi mavjud narsalar (sinf I xonasidagi narsalar, usimliklar), 2) ukuvchilarga yaxshi tanish bulgan narsalarning tasvirlari va rasmlari, 3) shu narsalarning shartli tasvirlari (avtomobilni tugri turtburchak deb),

4. 
   sxemalar va xrkazo.
   

3. 
   Kurgazma kurollarning turlari
   

Boshlangich matematika ukitishda turli xil kurgazma I kurollar kullaniladi, ularni kuyidagi turlarga bulamiz.

1. 
   atrofda mavjud predmetlar. Ukuvchilarga 1-kundan I atrofdagi narsalardan sanash, kushish, ayiriщda foydalanish mumkin. Masalan, kitob, daftar, kapam, sanok chuplari va xokazo.
   
2. 
   tasviriy kurgazma kurollar. Bunday k9rgazma kurollar | turiga ukuvchilarga tanish bulgan Ukuv jadvallari va rzsmlardan | boshka kurollar kiradi ( usimlik, xayvon, kurilish mashina va , X-k.). Masalan, arifmetik amallar bajarishda NO ta bir xil bulgan jujaning rasmi chizilgan kartondan foydalanish mumkin. SHuningdek, bunday kurgazma kurollar turiga ulchov pribor va asboblarning modellari (soapg strelkasi, tarozi, menzurka), I ulchov modeli (metr, litr) kabilar kiradi.
   
3. 
   jadvaplar: jadval deb biror gartib ‘buyicha ma’lumot bereshiga (spravochnik) doyr buladi.
   

Bilishga doyr jadvallarda yangi materiallarni bayon kilishda kullaniladigan va yangi ma’lumotlarnm uz ichiga olgan jadvallar kiradi. Bulardan ukuvchilar bilimini kengaytiriyu va umumlashtirish maksadida takrorlashlarda xam foydalanish

mumkin. Bunday jadvallarga sanok birliklarining razryad va sinflarini kursatuvchi jadval, uzunliklarini ulchash kabi jadvallar kiradi. Kursatma (instruktiv) berish jadvallari u pki bu amallarni bajarish, masala echish, x,isoblash malakasini oshirganda kullaniladi, bunday jadvalda rakamlarning kulyozma namunasi, arifmetik amallarning bajarish tartibini kursatuvchi jadvallar misol buladi. Bunday jadvallar sinfda uzok vakt ilinib turishi mumkin, chunki u ukuvchilarga doimo kurgazma berib tu radi.

Mashk kilish jadvallari xisoblash malakasini shakllantirish maksadidagi kupgina mashklarni bajarishga muljallanadi. Bunday jadvallarga ogzaki xisoblashda kullaniladigan kuyidagi jalvaplarni misol keltirish mumkin. kushish va kupaytirish (Pifagor) jadvallari.

Spravochnik jadvallari ukuvchilarning misol va masalalarni echiщda shuningdek, faktik ishlarni bajarishda kerakli bulgan materiallarni uz ichiga oladi. Bular xam kurgazma berish jadvalidek uzok vakt sinfda ilinib kuyiladi. Bunday jadvalga metrik ulchov birliklari jadval i, vaktni ulchash jadvallari misol buladi.

4. 
   xisoblash asboblari. Bunday kurgazma kurol turiga chut, abak, arifmetik kugi va kompyuter kiradi. Abak yoki xisob doskasi kupincha kuldan yasaladi. 70x30 sm doska olinadi yoki doskada 3 ta sonli razryadga taallukli vertikal yulaklar chiziladi. Ular birliklar, unliklar, yuzlikpar. Razryadpar kurinarli bulishi uchun yulaklar xar xil rang bilan buyaladi, kar xil yulakchada yukoridan pastga karab 10 tadan mix uriladi, ularning xar biriga faner yoki kartondan yasapgan gildiraklar kiygiziladi. Xar bir gildirak bitta razryad birligini bildiradi. Arifmetik yashik kub formasida yasalib, ikkita tomoni ochiladigan buladi. U kup mikdordagi xisoblash materiallarini uz ichiga oladi: brusok, yogoch kub, kvadrat doska va x-k. Kub, brusok, doskalardan nomerlash va sanashni ukitishda foydalanish mumkin.
   
5. 
   Ulchov asboblari. Ulchov asboblari ukitish jarayonida ikki tomonlama rol uynaydi: a) amaliy mazmundagi masalalarni echish va turli ishlarni bajarishda ulchash uchun ishlatiladi, b) ulchov birliklari Urtasidagi boglanish va Ulchov birliklarini ukitishda yordamchi kurgazma kurol sifatida ishlatiladi.
   

Boshlangich sinflarda uzunlik, ogirlik, xajm, yuza ulchov asboblari kuplaniladi va asosiy ulchash ishlari bajariladi.

Ulchov asboblariga kuyidagilar kiradi:

1) chizish lineykasi, uchburchak, metrli lineyka, ruletka, Ulchov sirkuli;

2. 
   pallali tarozi, toshlari bilan, siferblagli tarozilar;
   
3. 
   litrli va yarim litrli idishlar, krujkapar;
   
4. 
   siferblat;
   
5. 
   paletka;
   
6. 
   sinf sirkuli.
   

6. 
   Diopozitivlar va diafilmlar
   

Diopozitiv narsalarning tasvirini pozitiv kilib tushirilgan plyonkalarni maxsus apparat yordamida ekranda proeksiyasini kattalashtirib kursatadigan asbobdir. Diopozitivning kullanish chegarasi katta va undan dastur mavzularini ukitishda keng foydalanish mumkin.

Diopozitiv lentasi tartibli 30-50 kadr kinoplyonkadan tuzilsa diafilm deb ataladi. Unda biror xddisaning yoki amalning bajarilishini tartib bilan ketma-ketlikda kurish mumkin. Boshlangich sinflarda kursatish uchun kuyidagi diafilmlar ishlab chikilgan: a)geometrik material, b) kizikarli arifmetika,

v) sonlarning geometrik figurapar orkeli tasvirlari, g) sonlarni nukrga va kesma ork,ali tasvirlash, d) 2-sinfda matimatika uk,itishga doyr ( kupayt jad), e) tugri turtburchak, uning peremetri, yuzi, j) sonlarni takkoslash, z) sanauyla, ech.

2. 
   Rasmli tasvir. Odatda rasmli tasvirga darslikdagi turli xil prdmetlarning raem va tasvirlari, chizmapar, sxema va jadvap rasmlari kiradi. Rasmli tasvirlar zarurligiga k,arab, aloxida kogozga katta kilib yoki diopozitiv kurinishda kursatilishi yoki uni ukituvchi doskada chizishi mumkin.
   

Darsliklarda masalaning matni bilan birgalikda, masalaga taallukli sonlar yordamida ularning rasmlari xam beriladi. Ular tuzish va echishda katta axamiyatga ega.

2. 
   Didaktik (ukuv) materiallar. Ukuvchilarda matematik tushunchalarni, xisoblash ishlarni, ulchash va grafik masalalarni shakllantirishda turli xildagi didaktik materiallardan foydalaniladi. Didaktik materiallar ukuvchilarning mustakil ishlari uchun ukuv kullanma bulib, ukuv jarayonini aktivlashtirish va individuaplashtirish omilidir.
   

Matematikadan didaktik materiallar:

1. 
   predmetga taallukli didaktik materiallar bulishi mumkin.
   

Predmet didaktik materiapga xisob chupi, turli xildagi geometrik figurapar tuplami va x-k.lar kiradi. Matematik mashkli kartochka materiallaridan ukuvchilarning individual xususiyatlariga muljallangan bulib, kuprok mashkli kartochka materiallaridan ukuvchilarning individual xususiyatlariga muljallangan bulib, kuprok; mashk, bajarishni ta’minlaydi.

Sinf doskasidagi yozuv, chizma va sxemalar kurgazmalilikning bir manbai sifatida foydalaniladi.

CHizma va sxemalardan narsa va xodisaparning belgilarini, moxiyatini kursatish formasida foydalaniladi. CHizma va sxemelar orkali masapaning mazmunini tushuntirish, predmet va xodisalar orasidagi boglanishni kursatish mumkin. Ular shuning uchun matematika ^kitishda eng muxim manbapar bulib xisoblanadi.

Rasmlarni shartli belgilar bilan almashtirish, odatda turtburchak va yulakchani kesmalar bilan almashtirish orkali masapaning sxemasini tuzishda foydalanish mumkin.

Masalan, grafik ilyustratsiya turlaridan biri diagramma bulib xisoblanadi. Diagrammalar nuktalar orasidagi boglanishlarni kursatish formasi bulib, Ukuvchilardagi turtburchakli koordinata sistemasi va funksiya, grafiklarning muxim boshlangich bilan tanishtirish manbaidir.

Diagrammalar usuli, chizikli, yulakchapi, sektorli turlarga bulinadi. Ukuvchilar ularning tuzilishini, ukilishini urganadilar va diagrammadan foydalanib masalalar echadilar, boshlangich sinfda 1 -uchta diagramma bilan tanishadilar.

Masalan, yulakchapi diagrammadan foydalanib zaruriy ulchamlar yordamida avtomobillarning Urtacha tezligini aniklash mumkin va ularning kattaliklarini tushuntirish mumkin, kattaliklarni echilayotgan masalaga tadbik kilish mumkin.

3. 
   Ukuvchilar bilan kurgazmali kurollar tayyorlash
   

Kupgina kugazmali kurollarni: tablitsalar, bazi modellar individual foydalanish uchun abak, paletka, xisoblash materiaplari, tarkatadigan materiallarning bazi turlari va boshkalarni Ukuvchilarning uzlari yasashi mumkin.

Xar bir kurgazmali kurolni tayyorlashda ukuvchilarda unga nisbatan kizikish xosil kiladi, uni matematik strukturasini bilish ishtiyoki tugiladi. Bu esa Ukuv materialini yaxshi

tushunishga va uzlashtirishga olib keladi. Kurgazma kurollar tayyorlash jarayonida predmetlararo apokdni yuzaga chikarish mumkin: birinchi tomondan Ukuvchilar uzlarining matematik bilim va malakalarini (xisoblash, ulchash, chizish) kullaydilar, ikkinchi tomondan mexnat darslarida foydalanadilar. Ukuvchilar tayorlagan matematikadan kurgazma kurollarga misollar keltiramiz va ularni yasash xdkida kiskdcha kurgazma beramiz.

1. 
   Tarkatish materiallari. Geometrik figura, yulduzcha, kogozdagi rasmlar va boщka predmetlar kogoz varakdan yoki kartondan yasalishi mumkin. Rasmlarni kupaytirish uchun karton kolip yoki shtampalar kullaniladi. Ularni kupaytirishda kartoshka yoki rezinadan foydalanish mumkin.
   
2. 
   Suratli domino va loto. Domino 5-10 ulchamdan kartondan tayyorlanib, oddiy dominodan shu bilan fark kiladiki, aylana kuzlar urniga turli guruxlardagi predmetning rasmlari ishlatiladi.
   

Loto suratida x;am predmet guru\lari tasvirlanadi. Lekin bu erda son urnida ishlatiladi. Dominodagi aylana kualar urniga predmetlar rasmlarining soni kuyiladi.

Suratli domino va lotodagi uyin kridalari odatdagidek buladi. Bu erda bolalar fakdt sanashnigina bilib kolmasdan, balki turli xil predmetlarni bir-biri bilan takkoslaydi x;am. Bunday uyinlardan past uzlashtiradigan ukuvchilar bilan utkazadigan individual mashgulotlarda foydalanish mumkin.

3. 
   Individual foydalanadigan abak.
   

юзлик	унлик	бирлик
•	•	•
•	•	1»
•	•
	•

Abak uncha katta bulmagan kattik

kogozdan tayyorlanib, birinchi uchta sonli razryad mos xolda yulakchalarga ajratiladi. Xar bir yulakchada 10 tadan aylana yoki kvadrat shaklidagi chukurcha yasaladi. CHukurchaparning tagiga rangli KOF03 elimlanadi, ya’ni chukurchalar yaxshi kurinsin uchun. Xar bir yulakchaning ustini yopib turadigan va xarakatlanadigan yulakcha kogoz kesib kuyiladi. Yulakcha kogozni xarakatlan- tirishi bilan kerakli chukurchalarni ochish yoki yopishi mumkin. Masalan shaklda 342 tasvirlangan.

4. 
   Xarakatlanuvchi strelkali soat siferblatining modeli. Doyra olib uni shunday bulish kerakki, ukuvchilar soatni kursatib turganini anik k^rsin. Lekin boshlangich sinf
   

ukuvchilari aylanani teng 12 ga bulishni bilmaydilar. SHuning uchun kartondan 10-12 sm diametrli doyra formasidagi kolip yasab, uni 12 ta teng bulayush bulib, markazida ozrok, teshik koldirishi kerak. Bu kolip yordamida xar bir ukuvchi uzining karton kogoziga siferblat konturini yasab oladilar.

5. 
   Ekker va kozik (vexa) modellari. Bu modellarning ikkalasi xam 12-13 sm uzunlikdagi chupdan yasalib, uning bir kismi tanglik rolini bajaradi. Kozik chup kora va rangli bUlaklarga bulinib buyaladi. Ekkerda esa chupning uchiga 4x4 sm dagi kvadrat taxtacha koplanadi va bu taxtacha burchaklariga kadagichlar kadaladi.
   

Ukituvchi kurgazmasi bilan 3-4 Ukuvchi ekkerlar tayyorlaydi, kolgan ukuchilar esa kozikdar tayyorlaydi. Bu modellardan foydalanib sinfdan tashki mashrulotlarda masalan, turri chizik va turri burchaklar yasashda.

6. 
   Namoyish kilinadigan jadvallar sxemalar, diagrammalar. Bunday kurgazmaparni tayyorlash uchun eski kitob, jurnal, kalendarning rasmlaridan foydalanish mumkin. Bu rasmlar kattarok kogozlarga elimlanib kerakli chizik va sonlar bilan tuldiriladi. Sonlar tasvirlash uchun rakamlar eski kolendarlardan kesib olinadi.
   

14-mavzu

Boshlantch sinflarda darsliklar va Ukuvk$llanmalari

Reja:

1. 
   Darslik va ukuv kullanmalarining axamiyati.
   
2. 
   Darslik va dasturninguzaro mosligi.
   
3. 
   Darslik va ukitishning tarbiyaviy vazifasi.
   

1. 
   Darslik va ukuv kullanmalarining axamiyati
   

Matematika darsligi boshlangich sinf maktab dasturi bilan boglik xalda tuziladi va xdr bir sinf uchun aloxida darslik mavjud.

Darslik boshlangich matematika kursining asosiy mazmunini anik sistemada tushunarli kilib bayon kilingan kitob. Darslikning asosiy vazifasi ukuvchilarning mustakil bilim olishlarida va darsda olgan bilimlarini mustaxkamlash va chukurlashtirishda yordam beridagan birdan-bir ukitish vositasidir. Darslik mazmuni urtacha ukiydigan ukuvchining uzlashtirishiga moe kilib tuziladi. Iktidorli bolalarga darslikdan boshka murakkabrok tuzilgan ukuv k^llanmalaridan foydalanishga ryFpn keladi.

Darslikda eng avvalo nazariy material keyin unga bezlik bulgan amaliy material urin oladi. Bundan boshka mash^par sistemasi xam berilgan, ular ukuvchilarning bilimini mustaxkamlash va rivojlantirishda katta rol uynaydi. Demak, darslik bir vaktda masalalar tuplami xamdir.

Darslikdan tashkari ukituvchipar uchun kullanmalar xam yaratiladiki, Ukituvchi darsning effektivligini oshirishda undan foydalanadi. Masalan, masalalar tuplami, metodik kullanmalar ukuvchilar bilan individual ishlash uchun kullanmapar tavsiya kilinadi.

Ukituvchilarga yordam tarikasida juda kup kushimcha kullanmalar va jurnallar nashr kilinadi. Bular darslarni utkazishga oid metodik tavsiyalar, testlar, tuplami, iktidorli bolalar uchun masalalar tuplamlari, individual va gruppaziy ishlash uchun didaktik tuplamlar, metodik jurnallardir.

2. 
   Darslik va dasturning uzaro mosligi
   

Darslik matematika ukitishda ukuv jarayonini ta’minlashning asosiy vositasi bulib xizmat kiladi va davlat dasturiga tuligicha mos kilib tuzilgan buladi.

Darslik ukituvchiga uz ishini ratsional rejapashtirishga yordam beradi, chunki u kar kaysi mavzuning ukuv materialini mustaxkamlashni yoritgan buladi, ya’ni materialni urganish uchun tayyorgarlikni uz vaktida tamInlaydi, shuningdek ilgari utilgan materialni sistemali va uzluksiz mustax;kamlash va takrorlashning manbaidir.

Darslikning mazmuniga kiradigan u yoki bu savollar dasturda kursatilgan bulishi kerak. Darslikning bosh xususiyati shundaki, u dasturning tapabini ochishi, uni konkretlashtirishi, dasturda kursatigan savollar kanday darajada karalishini uzida aks ettirishi kerak. Masalan, II sinf dasturida “teng ikki kiemga bulish va mazmuni buyicha bulish, uni umumlashtirish” degan punkt bor. Agar bu mavzuni darslikda yoritilishini dikkat bilan karasa uni bayon kilishda engilgina xatoga yul kuyish mumkin, ukituvchi dikkat bilan bu mavzuning mazmunini tushunmasa, ukuvchilarga mavzudagi kursatilgan ikki xolni teng ikki kiemga bulishi va mazmun buyi«a bulish savollarini turri tushuntiraolmagan buladi Kup sondagi misollarni echish orkali x,am sonlarni teng mkkiga bulish ustida muloxaza yuritilayaptimi, anik, tushuntiraolmasligi mumkin.

Xakikatan xam darslikda masalalar echilishining bu turlariga alox,ida nom ajratmagan, xech kaerda bunga uxshash savol va vazifalarni ajratib kursatmagan.

IV sinf dasturidan yana bir misol keltiramiz. Dasturda “millionlar sinfi ichida yozma va ogzaki nomerlash” degan mavzu bor. Lekin bu mavzuga turli xildagi savollar tuplami kiradi. IV sinf ukuvchilari bilan ishlashda kaysi savollar asosiy bulishi, kaysilar yul-yulakay kushib tushuntirilishi, kaysi savollar asosiy urinni egallashi lozimligini darslik kursatib berishi kerak.

SHuningdek, darslik boshlangich sinflarda matematika Ukitishning mazmunini dastur talabiga nisbatan oydin- lashtiradi.

Darslik kupincha dasturdagi aloxida savollarni ukitish ketma-ketligini aniklaydi, dastur talabida tuziladi.

Dastur esa kursning kurilish sistemasini butun xolda aks ettiradi (asosiy mavzularni ukish va bulish), bazan mavzularning ichida materiallarning joylashishi sistemasini kursatadi. Lekin dastur xar bir mavzuning ukitish metodikasini ochishni kursatmaydi, balki bu mazmun darslikda bayon kilinadi.

Masalan, 1-sinf dasturida “10 ichida kushish jadvali, 10 ichida ayirish” degan umumlashgan yunalish berilgan.

Darslikda esa 10 ichida kushish va ayirishning xar xil xollari bilan ukituvchi sistemali tanishtiradi.

SHunday kilib, boshlangich sinf matematika kursining tuzilish sistemasi darslik bilan dasturning uzviy boglikligi asosida tuzilgan.

SHuningdek, darslik dasturdagi tushuntirish xatida bayon kilingan asosiy metodik kursatmalarni ochadi. Darslik ukitish jarayonida nazariy va amaliyotning uzaro alokadorlik tapabini yoritishning anik yullarini kursatib beradi. Boshlangich sinf matematikasi I-IV sinf uchun muljallangan darsliklarda berilgan bulib, unga maksadga muvofiktanlangan masala va misol, mashklar, savol va vazifalar, dastur uz ichiga olgan nazariy savollar, bilim va malakalarni shakllantirish yullari kiritiladi.

Darslikda bilimlarni sistemali mustaxkamlash maksadida mashklar majmuasini vaktlar buyicha taksimlash, ularni xar xil sharoitlarda kullash kabi materiallar beriladi.

Darslikda tavsiya kilinadigan mashklar uzaro botanishda, kursning xar xil savollari bilan alokada bulgan xolda tuziladi.

Ukituvchi shuni uk,tirish kerakki, darslikda shunday materiallar berilishi mumkinki, uni ukuvchininguzi oldindan kullagan buladi, unga bezlik, xolda darslikda shu materialga ya kin bulgan kushimcha materiallar berilmaydi, balki dasturda uni bajarish zarur deyilsa xam.

Masalan, dasturda I sinf 1-yarim yil buyicha mustakil materiaplarni uk,ish malakalarni beriladi. Darslikda esa, arifmetik matnli materiallar ikkinchi yarim yilda berila boshlaydi. SHuning uchun taallukli masalalar darslikda ukuv yilining boshidan boshlab berilishi zarur. Bunday xolda ' uk,ituvchininguzi ukuvchilarga mos kilib masala matnini tuzishi zarur.

Xar bir sinf uchun muljallangan darslik ogzaki xisoblash usullari bilan malaka xosil kilishga muljallangan etarlicha mashklarni uz ichiga oladi. Lekin bulardan ukuvchilarga tez va tugri malaka xosil kiladiganlari kerak. Darslik manbalaridan foydalangan materiallar bilan tuldirib borilishi kerak.

Dasturning xar savoliga taallukli bulgan etarlicha va j zaruriy mashklar sonini fakat ukituvchining uzi tanlashi mumkin, kachonki bu ukituvchi topshirilgan mashklarni echish > mumkinligini tuligicha bila olsa. Bazi xollarda ukituvchi | darslikdan foydalangan mashklarni yana kullaydi, bunda bu mashklar ukuvchilar tomonidan yaxshi uzlashtrilganligi uchun unga ukuvchilar kizikishmaydi.

Bazi xollarda esa mashklar sonini oshirib beradilar, bunday xolda ukuvchilar kiynalib koladilar.

Bu masalada darslikda kushimcha tarzda maxsus kullanmaning bulishi katta foyda beradi. Mashklar sistemasini tanlashda darslik ukituvchi uchun asosiy manzil bulib xizmat kilishi kerak. Bu sistema shunday kurilishi kerakki, dasturning barcha talablarini bajarish uchun zaruriy sharoit yaratilgan bulishi kerak. Masalan, bunday murakkab masalaning echilishi darsliklar strukturasiga buysiniii kerak.

3. 
   Darslik va uk,itishning tarbiyaviy vazifasi