Botanika elminə giriş, elmin inkişaf tarixi, məqsəd və vəzifələri

Açılmayan sadə quru meyvələr. Meyvəyanlıqları quru, çox zaman odunlaşmış və bərk olur, onların müxtəlif formaları aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Qoz və fındıqca, meyvəyanlığı odunlaşmış və çəyirdəkşəkilli olur. Meyvə əksər hallarda bir meyvə yarpağından əmələ gəlir, məsələn, fındığın, çətənənin meyvələri. Bu meyvələr birtoxumlu olur.

2. Toxumca, qoz və fındıqcadan meyvəyanlığının çox bərk olmaması ilə fərqlənir; toxumcanın meyvəyanlığı dərivarı olur. Meyvə iki meyvəyarpağından əmələ gəlir, açılmır, birtoxumlu olur. Toxum meyvənin içərisində sərbəst yerləşir. Mürəkkəbçiçəklilərin bir çoxunda, günəbaxanda, qanqalda və s. meyvə toxumcadır. Bəzi mürəkkəbçiçəklilərdə toxumca kəkilli və uçağan olur: zəncirotunda və başqa mürəkkəbçiçəklilərdə).

3. Qanadlımeyvə də, açılmayan bir meyvə yarpağından əmələ gəlir, birtoxumludur. Quruluşca qozu, fındıqcanı və toxumçanı xatırladır. Lakin qanadlı olması ilə bu meyvələrdən fərqlənir: qarağacların, cökənin, göyrüşün,

yalanqozun, tozağacının, vələsin və başqalarının meyvəsi qanadlı meyvədir.

4. Dənmeyvə də, meyvəyanlığı toxum örtükləri ilə çox kip bitişərək xüsusi quruluşlu toxummeyvə əmələ gətirir. Dənli bitlkilərdən buğdanın, arpanın, qarğıdalının və başqalarının meyvəsi dəndir. Demək, dənmeyvə həm toxum, həm də meyvədir.

Ətli-şirəli meyvələr. Bu meyvələrin meyvəyanlığı ətli və şirəli olur; bir və ya bir neçə meyvəyarpağından əmələ gəlir. Ətli-şirəli meyvələrin aşağıdakı formaları geniş yayılmışdır:

1. Giləmeyvə, bir və ya bir neçə bitişik meyvə yarpağından əmələ gəlir, çoxtoxumlu olur, toxumlar ətli və şirəli meyvəyanlığının içərisinə gömülmüşdür. Giləmeyvələr müxtəlif quruluşlu olur. Üzümün, pomidorun, badımcanın, kartofun, quşüzümünün meyvələrini giləmeyvəyə misal göstərmək olar.

2. Çəyirdəkmeyvə, giləmeyvədən fərqli olaraq bir toxumlu olur. Çəyirdəkmeyvənin əsil əlaməti meyvə yanlığının daxili qatı – endokarpın qalıpnlaşması və çoxqatlı olmasıdır. Burada endokarp əlavə çox möhkəm çəyirdək adlanan toxum örtüyünə çevrilir. Alçanın, gavalının, şaftalının, əriyin və başqa çəyirdəkmeyvəli ağacların meyvəsi çəyirdəkmeyvəyə misaldır.

3. Almameyvə. Əksər hallarda 5 bitişik meyvə yarpağından əmələ gələn altyumurtalıqlı kineseydən inkişaf edir. Almameyvədə endokarp bərkiyərək bilavasitə yumurtalığın divarlarını əhatə edən dərivari örtüyə çevrilir. Hər yuvada əksər hallarda iki toxum yerləşir. Almanın, armudun, heyvanın, dovşanalmasının və s. meyvələri almameyvəyə misaldır.

4. Qabaqmeyvə. Kasacıq və çiçək yatağı ilə bitişmiş altyumurtalıqdan əmələ gələn çoxtoxumlu ətli-şirəli gilə tipli meyvə qabaqmeyvə adlanır. Qabaqmeyvə də şərti olaraq yalan meyvələrə aid edilir və bu halda yalan gilə adlanır. Qabaqmeyvəyə qabaqçiçəklilər fəsiləsinin nümayəndələrindən qabaqda, qovunda, qarpızda, xiyarda və s. təsadüf edilir.

5. Portağalmeyvə. Çoxyuvalı, çoxtoxumlu, ətli-şirəli meyvədir. Üst

yumurtalıqdan əmələ gəlir. Portağalmeyvənin ətli-şirəli hissəsi yumurtalığın daxili dəricik tükcüklərinin ətlənməsi və şirələnməsi nəticəsində əmələ gəlir; ekzoderm isə bu tip meyvələrdə quru süngər tipli meyvə qabığına çevrilir. Portağalmeyvələrə limonun, portağalın, mandarinin, qreypfrutun meyvələrini misal göstərmək olar.

Mürəkkəb və toplu meyvələr. Bir çiçəyin bir neçə müstəqil dişiciyindən (apokarp dişicikdən) mürəkkəb meyvə əmələ gəlir. Məsələn, böyürtkənin, moruğun meyvəsi mürəkkəb çəyirdək meyvədir. Suyığarın və başqa qaymaqçiçəklilərin meyvəsi mürəkkəb yarpaq meyvədir. Adi qaymaqçiçəyin meyvəsi mürəkkəb toxumcadır.

Mürəkkəb yalan meyvələrdə ətli-şirəli və quru meyvələrin birləşmiş formasına da rast gəlinir. Məsələn, çiyələyin yalan meyvələri şirələnmiş çiçək yatağından əmələ gəldiyi halda, bu ətli-şirəli kütləyə, quru toxumcalar gömülmüş olur. Onun meyvəsi mürəkkəb ətli-şirəli toxumca adlandırıla bilər.

Eləcə də şanagüllənin ətlənmiş çiçək yatağı içərisində bir çox qozmeyvələr inkişaf etdiyindən, belə meyvə mürəkkəb ətli-yataqlı qozmeyvə adlandırıla bilər. Hər iki halda ona şərti olaraq yalan meyvə deyilir.

Bir sıra bitkilərdə meyvə dişi çiçək qrupundan əmələ gəlir. Belə meyvələr toplu meyvə adlanır. Tutun, əncirin ananasın, çuğundurun, ispanağın, qarğıdalının meyvəsi toplu meyvədir. Qarğıdalıda ətli dişi sünbüldən əmələ gələn toplu meyvə qıca adlanır, onun ayrı-ayrı meyvəcikləri isə dənmeyvədir.

BİTKİ HÜCEYRƏSİNİN QURULUŞU.

Bitki hüceyrəsi canlı aləmdə universal quruluş elementi kimi, adətən, hüceyrəyə xas quruluşa malik olmaqla, müəyyən əlamətlərinə görə heyvan hüceyrəsindın fərqlənir. Adətən, hüceyrə iki hissədən – protoplastdan və onu xaricdən əhatə edən qılafdan ibarətdir. Protoplast hüceyrənin daxilindəki selik tipli kütlədən ibarət olmaqla, çox mürəkkəb tərkiblidir. Protoplast hüceyrənin canlı orqanoidlərinin və həmin orqanoidlərin maddələr mübadiləsi zamanı topladıqları maddələrin cəmindən ibarətdir. Qılaf protoplastın məhsulu olmaqla onu xaricdən ötürür, fiziki və mexaniki təsirlərdən qoruyur, çox hüceyrəli orqanizmlərdə onu qonşu hüceyrələrdən ayırır və maddələrin hüceyrəyə daxil olmasını və xaric edilməsini tənzim edir.

Protoplast iki hissədən ibarətdir:

I/ protoplazma və onun komponentləri /şərikçi deməkdir/

2/ qeyri – protoplazmatik komponentlər. Çox vaxt qeyri – protoplazmatik maddə kütləsi erqast – cansız maddə kütləsi adlandırılır. /erqast, yunan kəlməsi -”erg”-dən götürülmüşdür, iş deməkdir. Başqa sözlə hüceyrənin içərisində görülən işlər nəticəsində toplanmış maddələrdir/.

Protoplazmanın komponentləri aşağıdakılardan ibarətdir:

I. Sitoplazma / Cytoplasma /, protoplazmanın əsas hissəsini təşkil edir. Bunun içərisində protoplazmanın digər komponentləri yerləşir. O eləcədə əsasən erqast kütləsinin yerləşdiyi maddə kütləsini – hüceyrə şirəsini də əhatə edir.

2. Nüvə /Nucleus/, protoplazmanın əsas komponentlərindəndir, o həmişə sitoplazmanın içərisində yerləşir, sitoplazmada davam edən mübadilə reaksiyalardan fəal iştirakçısıdır.

3. Plastidlər/ Plasticls /, bunlar protoplazmadan ayrılmış rəngsiz və ya müxtəlif piqment daşıyan cisimciklərdir. Hüceyrə daxilindəki maddələr mübadiləsində konkret vəzifə ifa edirlər.Bunlar da sitoplazmanın içərisində yerləşir. Plastidlərə ancaq bitki hüceyrəsində təsadüf olunur.

4. Mitoxondriya / Mitochondria /, yaxud xondrisomlar. Bunlar kiçik dənəciklər şəklində plazmada törənən canlı cisimciklərdir. Xondriosomlar istər heyvan, istərsədə bitki hüceyrəsində rast gəlir. Belə mühalizə edilir ki, bitki hüceyrəsində onlardan plastidlər əmələ gəlir.

Qeyri – protoplazmatik komponentlərə, hüceyrə şirəsi ilə dolu vakkumlar, sitoplazmada toplanan nişasta dənələri, zülal dənələri, müxtəlif kristallar, yağ damcıları və. s. Üzvi və hüceyrədə toplanan qeyri – üzvi maddələr daxildir, başqa sözlə adları çəkilən maddə kütləsi erqast maddələr adlanır.

Bir çox alimlər hüceyrə qılafına da erqast maddə kimi baxırlar belə ki, qılafı protoplazmanın məhsulu kimi, onun xaricində toplanan maddə kütləsi kimi nəzərdə tuturlar.

Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, protoplazma və onun komponentləri hüceyrənin canlı hissəsini, qeyri – protoplazmatik /erqast/ maddələr isə onun cansız hissəsini təşkil edirlər. Mübadilə prosesinin gedişi zamanı hüceyrədə canlı və cansız hissəni bir-birindən ayırmaq çax çətindir. Bundan başqa hüceyrə yaşladıqca, onda toplanan cansız üzvi maddə müəyyən reaksiyalara daxil olduqca dəyişikliyə uğrayır və ən nəhayət onlar da canlı orqanizmlərin tərkibinə daxil olub canlı maddəyə çevrilir.
Hüceyrədə həll olan və həll olmayan ehtiyat qida maddələri.

I. Qeyri protoplazmatik komponentlər.

Hüceyrədə davam edən mübadilə reaksiyaları nəticəsində toplanan maddələrin ümumi kütləsi erqast maddələr adlanır. Bunlar cansız olduğundan qeyri protoplazmatik komponentlər, yaxud erqast maddələr adlanır. Erqast maddələrin bir qismi həll olunmaz halda sitoplazmanın içərisində toplanır. Bunlara nişasta dənələri, zülal dənələri, o cümlədən aleyrop adlanan dənələr, yağ damlaları aiddir. Erqast maddələrin digər qrupu sitoplazmaya qarışmadan məhlul halında və damlalar şəklində onun içərisində yerləşir-bu hüceyrə şirəsidir. Hüceyrə şirəsi hüceyrənin daxilində xüsusi yarliklər tutur ki, bunlara vakuol deyilir. Hüceyrə şirəsində digər mürəkkəb üzvi maddələr tanilər, üzvi turşular, onlarda həll olmuş və kristallaşmış duzları, kauçuk, müxtəlif qətranlar, rəngli maddələr, piqmentlər, alkoloidlər, qlükozidlər və.s.

Nişasta- bitki hüceyrəsində toplanan ən çox yayılmış mürəkkəb karbohidratlardandır. Nişasta hüceyrələrində dənəçiklər və dənələr şəklində toplanır. Bitki orqanizmində 3 növ nişasta əmələ gəlir. I. I-ci yaxud ilk nişasta. 2. tranzitor nişasta, 3. ehtiyat nişasta.

İlk nişasta xloroplast daşıyan hüceyrələrdə xloroplastların özündə fotosintezin ilk məhsulu kimi toplanır. Nişasta, hüceyrələrdə sitoplazmanın içərisinə həll olmaz halda toplanır. Sonra fermentlərin təsirindən-şəkərə çevrilir, artıq həll olmuş halda hüceyrədən-hüceyrəyə keçərək müəyyən toxumalarda və orqanlarda yenidən nişastaya çevrilərək ehtiyat halında toplanır. Məs: kartofun yarpağında I-ci nişasta toplanır, bu nişasta fermentlərin təsirindən şəkərə çevrilərək yeraltı qatlara dağru hərəkət edir. Hərəkət zamanı o bəzi hüceyrələrdə yenə də təkrarən nişastaya çevrilir, sonra təkrarən şəkərə çevrilir və yeraltı şişlərə doğru hərəkət edir. Yolüstü təkrarən şəkərdən müvəqqəti olaraq alınan nişasta tranzitor nişasta adlanır. Ən nəhayət nişasta şəkərə, şəkər nişastaya çevrilə-çevrilə nişasta öz daimi yerində ehtiyat toxumada, yaxud ehtiyat orqanda ehtiyat qida kimi toplanır. Bu nişasta ehtiyat nişasta adlanır.

Ümumiyyətlə nişasta dənələrinin forması hər bitki növü üçün xarakterikdir. Kortofun nişasta dənələri iri və eksentrik olmaqla, layları da yaxşı görünür paxlalılarda çox vaxt elleps şəklində, qarğıdalıda bucaqlı, buğda və arpada dəyirmi olurlar.

Bəzi bitkilərin toxumalarında mürəkkəb nişasta dənələri olur. Mürəkkəb nişasta dənələri kartofda, vələmirdə, ispanaqda daha çoxdur. Onlar kiçikdirlər. 30-100mk. çatır. İynəşəkilli kiçik kristallardan ibarət olmaqla, sferokristaldır.

Nişasta zəif birləşmədir. O asanlıqla dəyişilir və parçalanır. Yüksək temperatura təsirindən kleyə, mənfi temperaturadan şəkərə çevrilir. Qış zamanı kartof yumurlarının, soğanın şirin dadması, nişastanın aşağı temperaturadan şəkərə çevrilməsidir.

Ehtiyat halında toxumlarda, yeraltı və yerüstü orqanlarda toplanır.

Zülallar. Hüceyrədə 2-qrup zülalı fərqləndirmək lazımdır. Aktiv konstitusion zülal və passiv erqast zülal. Konstitusion zülal canlı orqanoidlərin əsasını təşkil edir, erqast zülal isə ehtiyat zülal şəklində hüceyrədə toplanır. Ehtiyat zülal protoplazmada amorf protein dənələri, yaxud protein kristalları şəklində toplanır. Ən çox toxumlarda toplanır.

Yağlar. Hüceyrədə toplanan qiymətli üzvi qidadır. Ən çox toxumların rüşeymində və endospermdə toplanır. Yağ ehtiyatının böyümə prosesi gedən hissələrdə çox toplanmasının səbəbi bu maddələrin daha çox enerji ehtiyatına malik olmasıdır. Yağlar oksidləşdikdə karbohidratlardqan çox enerji verir. I qr. Yağ yandıqda 9,3 kkal. verdiyi halda I qr karbohidrat yandıqda isə 4,2 kkalori enerji verir.

Bitki yağları texnikada əlif, boya, lak kimi maşınların mexaniki hissələrinin yağlanmasında istifadə edilir.

Nişasta, zülallar, yağlar, suda həll olmadığından sitoplazmanın içərisində toplanır. Bunlarla yanaşı suda həll olan karbohidratlar, suda həll olan sadə zülallar da hüceyrədə toplanır. Bəzən həmin maddələr kristallar şəklində hüceyrənin həm sitoplazmasında, həm də hüceyrə şirəsində ola bilər. Hüceyrə şirəsində karbohidratlardan çox zaman müxtəlif şəkərlər, monosaxaridlərdən qlükoza-üzüm şəkəri, fruktoza meyvə şəkəri, disaxaridlərdən saxaroza-qamış şəkəri və polisaxaridlərdən inulin toplanır. İnulin külli miqdarda kartofgülünün, yerarmudunun kök şişlərində toplanır.

Hüceyrədə bir qrup mürəkkəb tərkibli üzvi maddələrdə toplanır ki, onların ümumi mübadilədə və yaşayış proseslərinin gedişində xüsusi əhəmiyyəti vardır. Onlar vitaminlər, antibiotiklər və. s. Fitonsitlər, hormonlardan ibarətdir.

Vitaminlər. Canlı orqanizmlərin maddələr mübadiləsində mühüm rol oynayan çox müxtəlif, mürəkkəb tipli maddələrdir. İlk dəfə vitaminlərin bitki və heyvan orqanizmlərində rolu rus təbiəti N.İ.Lunin 1808-ildə göstərmişdir. Vitamin latın kəlməsi ”Vita” həyat amili deməkdir. Uzun müddət vitaminlərin əsil mahiyyəti və kimyəvi tərkibləri məlum deyildir. Onların bir çoxu ancaq orqanizmə göstərdikləri təsir ilə müəyyənləşdirilərək latın hərfləri ilə adlandırılır. A, B, C, D, E, və.s. Vitaminlər bitki orqanizmində sintez edilir. Heyvan və insan orqanizmində onlar ancaq bitki qidasından keçir.

A vitamini itburnu meyvəsində, gicitkanın və ispanağın yarpağında, yoncada, böyürtkəndə, heyvanların qaraciyərində, xüsusən balıq yağı daha zəngindir. Gözün gürmə qabiliyyətini artırır.

B qrupu vitaminləri / B_I, B_2, B₃, B₆, / sinir sisteminin möhkəmlənməsinə xidmət edir.

Boy atmanı sürətləndirir, kök böyüməsinə həlledici təsir göstərir. / B_I /. B₂-bitkilərin tənəffüs prosesinə təsir göstərir. Toxum qabığında rüşeymdə pivə mayası, düyü kəpəyində təsir göstərir.

C vitamini – askorbin turşusu – insan və heyvanları qanaxmadan və sinqa xəstəliyindən qoruyur. Oksidləşmə və reduksiya reaksiyalarınca zəruri iştirak edir. C vitaminin ən çox sitrus bitkilərinin itburnu meyvələrində, novruz gülünün yarpaqlarında, baş kələmdə, soğanda, sarımsaqda, şamın iynələrində olur. C vitaminin qələvi mühitdə dərhal parçalanır, turş mühitdə yaxşı saxlanır. Odur ki, turşudulmuş kələmdə, pamidorda, meyvə şirələrində uzun müddət saxlanılır.

D vitamini uşaqlarda raxit xəstəliyinin qarşısını alır. Sümük sistemində Ca və P mübadiləsinin və o maddələrin qanın tərkibində müvazinətini tənzim edir. Bitki yağlarında, heyvan yağlarında p/g.

E vitaminin cinsi orqanların vəzilərinin fəaliyyətinə təsir göstərir, onun qidada çatışmaması nəsilsizliyə səbəb olur. Sitrus, pamidorda, günəbaxan, pambıq yağında ç/p.

K-qan laxtalanmasını təmin edir. Kicitkan yarpağında çoxdur. P^P peloqra, dəri xəstəliyi, mədəyarası-düyüdə, P-skleroz xardal, qaragilə, sitrusda.

Hazırda vitaminlər süni sintez edilir.

Bitki hormonları – auksin. Bitki hüceyrəsinin protoplastında xüsusi qrup maddələr sintez olunur ki, onlar orqanizmdə böyümənin, yaxud başqa fizioloji proseslərin gedişini gücləndirir. Bu maddələr fitohormonlar yaxud bitki hormonlarıdır. Bitki hormonlarından-böyümə hormonu-auksin yaxşı öyrənilir. Auksin yüksək fizioloji aktivliyə malikdir., o qida maddələrinin böyümə nöqtələrinə doğru hərəkətini gücləndirir.

Antibiotiklər və fitonsidlər. Bitkilərdə toplanan çox mürəkkəb tərkibli, mikroorqanizmlərə öldürücü təsir göstərən maddələrdir. Bu maddələrlə bitki özünü müxtəlif xəstəliklərdən qoruyur. Onlar maye və asanlıqla buxarlanan maddələrdir. Antibiotiklər ibtidai bitki qrupunda əmələ gələn zəhərli maddələrdir. Onlardan pensilin, kif göbələyindən, streptomisin – aktinomisetlərdən əldə edilir. Antibiotiklər seçicilik xassəsi daşıyır, belə ki, müəyyən mikroorqanizmlərdə sintez edilən antibiotik ancaq müəyyən növ mikroorqanizmə öldürücü təsir göstərir. Odur ki, müəyyən yolxucu xəstəlik üçün müəyyən antibiotik seçilməlidir. İlk dəfə rus alimi İ.İ.Meçinkov göstərmişdir.

Pensilin kif köbələyində ilk dəfə rus alimi B.A.Manassein və A.Q.Polotebnov 1868–1871 illərdə tapmışdır.

1928-ci ildə ingilis alimi flemeniqdə Pencillium notatum köbələyində pensilin ekstratını alaraq 1929-ildə pensilin adını vermişdir. Pensilinin geniş miqyasda tətbiqi 1940-ildə başlanmışdır. Sovet mikrobioloqu İ.A.Krasilnikov 1941-ci ildə ilk dəfə olaraq streptomisini Streptomyces griseus köbələyindən almışdır. İndi 100-dən artıq antibiotik kəşf edilir.

Fitonsidlər ali bitkilərin hüceyrələrində sintez edilən zəhərli maddədir. Onlar ali bitkilərdə köbələk və mikroorqanizmlər tərəfindən törədilən yolxucu xəstəliklərə qarşı mübarizədə bir kimyəvi anket rolunu oynayır.

Rus alimi. P.Pokin kəşf etmişdir. Fito yunanca bitki, tsidere öldürürəm deməkdir. Soğanda, sarımsaqda, xardalda, bibərdə, trupda, tozağacında, bağayarpağı, boymadərəndə, yovşanlarda vardır. Xalq içərisində qədim zamanlardan müxtəlif xəstəliklərin müalicəsində istifadə edilmişdir.

Uçuculuq xassəsinə malik olduğundan mikroorqanizmlərə müəyyən məsafədə təsir edir. Məs. zökəm xəstəliyini stəkana doğranmış soğanın buxarları ilə müalicə etmək mümkündür. Son zamanlar bir çox bitki xəstəliklərini də fitosidlərlə müalicə edirlər. Sitrus bitkilərini, pambığı, əriyi, şaftalını, köbələk və bakteriya bakteriyaları alınıb müalicə edilir. Xəstə bitkiyə ya kökü, ya da çiləmə üsulu ilə yeridilir.

Hüceyrə şirəsi. Vakuollar. Hüceyrə şirəsi sitoplazmanın nüvənin və plastidlərin fəaliyyəti nəticəsində hüceyrədə toplanan maye məhsullarının qarışığına deyilir. Yeni törənmiş cavan hüceyrələrdə hüceyrə şirəsi çox az miqdarda olur və kiçik damlalar şəklində sitoplazmada toplanır. Hüceyrə böyüdükcə onda şirənin miqdarı çoxalır. Bu şirə bir maye kütləsi kimi müəyyən sahə tutur və sitoplazmanı qılafa doğru sıxlaşdırır. Hüceyrə şirəsinin hüceyrədə tutduğu yerlik vakuol adlanır. Vakuol latın kəlməsi ”Vacuus” boşluq deməkdir. Həqiqətdə isə vakuol heç vaxt boş olmur, o hüceyrə şirəsi ilə dolu olur.Çox vaxt vakuollar birləşərək hüceyrədə bir ədəd iri vakuol əmələ gətirir. Hüceyrə şirəsinin tərkibində ehtiyat qida və tullantılar olur. Ehtiyat qida maddələrindən, şəkərlər, vitaminlər, ifrazat maddələrindən taninlər, qətranlar, alkoloidlər, qlükozitlər, piqmentlər olur.

Taninlər- yaxud aşı maddələri büzüşdürücü xassə daşıyan azotsuz üzvi birləşmələrdir. Onlar yetişməmiş xurnik, heyva, zoğal və başqa meyvələrin qabığında çoxlu miqdarda olur. Palıdın, avkalipt ağacının, söyüdün gövdələrinin qabığında və oduncağında 10-20%-ə qədər olur.

Xalq təsərrüfatında və məişətdə - köklərin, aşınmasında dabaq maddəsi kimi istifadə edilir. Təbabətdə mədə bağırsaq xəstəliklərinin müalicəsində, boyaq maddəsi kimi istifadə olunur. Bitkilərin özləri üçün hələlik taninlərin mahiyyəti tam aydınlaşdırılmamışdır. Ola bilsin ki, onlar fitonsid rolu oynayır.

Alkoloidlər – hüceyrə şirəsində həll olan azotlu üzvi zəhərli birləşmələrdir.Bunlar bitkiləri heyvan və həşəratlardan qoruyur, alkoloidli-zəhərli bitkiləri onlar yemir. Çox hallarda alkoloidlər bitkilərdə antibiotik və fitonsid kimi toplanır. Təbabətdə geniş tətbiq olunur. Ağacının qabığında xinin alkoloidindən malariyanın müalicəsində istifadə edilir. Kafein-ürək xəstəliklərinin müalicəsində, papaverin yuxu gətirəndir.

Nikotin alkoloidi /tütün və tənbəkidə/, anabazin kənd təsərrüfatında zərərvericilərə qarşı tətbiq edilir. Alkoloidin bəzi toxumda /qəhvə, xaşxaş/ yarpağında, çay kolunda, tütündə, tənbəkidə, gövdəsində /xaşxaş, batbatda/. Zanbaqçiçəklilər, qaymaqçiçəklilər, xaşxaş, bəzi paxlalılarda, dodaqçiçəklilərdə olur.

Qlükozidlər – azotsuz, zəhərli ehtiyat maddəsi daşıyan hüceyrə şirəsi maddəsidir. Bir çoxu zəhərlidir. Qlükozit bəzi şəkərlərin, qlükozanın, spirtlərin, aldehidlərin, fenolların və başqa maddələrdən ibarətdir. Onlar hava ilə təmas etdikdə enzimlərin təsiri altında çox asanlıqla parçalanır və onlardan xoşa gələn ətir ayrılır. Məs. dəmə qoyulmuş çayın, qəhvənin, tütünün, xardalın, ətri kimi. Geniş təsadüf edilən qlükozidlərdən amiqdalın qlükozidin badamın, əriyin, şaftalının, albalının toxumlarından toplanır. Bəzi qlükozidlər təbabətdə tətbiq olunur.

İnciçiçəyinin çiçəyindəki, üskükotunun yarpaqlarındakı qlükozidlərdən ürək ağrılarında istifadə olunur. Yovşanın qlükozidlərindən iştah açan dərman kimi istifadə edilir. Qərənfilçiçəklilərin köklərində toplanan sanonit qlükozidi parça ləkəsi təmizləmək üçün istifadə edilir.

Üzvi turşular və onların duzları. Hüceyrə şirəsində alma turşusu, limon turşusu, qarışqa turşusu, quzuqulağı, çaxır turşusu və başqaları. Quzuqulağı turşusu quzuqulağında, ispanaqda müşahidə edilir. Alma turşusu, turş alma sortlarında, çaxır turşusu, üzümdə, moruqda, limon turşusu limonda çoxdur. Meyvənin yetişmə prosesində turşular kimyəvi dəyişikliyə uğrayaraq həm meyvəyə xarakter maddələrlə və ətriyyata çevrilir.

Efir yağları. Bunlar bir çox bitkilərin müxtəlif orqanlarının hüceyrələrində toplanan ətirli, buxarlanan mürəkkəb maye birləşməsidir. Efir yağlarına ətirli yağlarda deyilir. Onların tərkibində müxtəlif fenolizə terpenlər, spirtlər, aldehidlər daxildir.

Bitkinin müxtəlif orqanlarında, çiçəklərdə, ləçəklərdə toplanır. Hər bir bitkinin özünə məxsus bitki yağı vardır, onun ətri yalnız bu bitkinin xarakterizə edir. Dodaqçiçəklilərdə efir yağı daha çox yarpaqlarda toplanır.

Efir yağlarının bitkilər üçün əhəmiyyəti böyükdür. Çiçəklərdə onlar mayalanmaya xidmət edir. Çiçəklərdə sabun, ətriyyat, qənnadı sənayesində geniş tətbiq edilir. İndi SSRİ-də cənub rayonlarda efir yağı verən bitkiləri böyük plantasiyalarda salmışdır. Qafqazın, Krımın Qara dəniz sahillərinin qızıl gül, ətirşah plantasiyaları vardır. /Zaqatala, Abşeron/.

Hüceyrə şirəsinin piqmentləri. Bir çox bitkilərin müxtəlif orqanları və toxumları müxtəlif rənglərə boyanmış olur. Təbiətdə müxtəlif çiçəklərin ləçəkləri, meyvələri, mavi göy, qırmızı, bənövşəyi və.s. rənglərə boyanmışdır. Bunlar piqmintlərdən əmələ gəlmişdir.

Antosion piqminti. Hüceyrə şirəsinin yaşıl, sarı, narıncı rənglərdən əlavə bütün rənglərdə boyayır. Ləçəklərdə, zoğlarda, torpaqaltı ehtiyat orqanlarda toplanır.

Antoxlor – hüceyrə şirəsini sarı və narıncı rəngə boyayır. Ləçəklərdə, nadir hallarda gövdədə əmələ gəlir.

Antrofein nadir müşahidə edilən piqmentdir. Rux paxlasının ləçəklərində, səhləblərdə çiçək yanlığının tünd qonur olması antrofian piqmentdir. Yerkökünün müxtəlif çeşidlərində kök meyvəsinin sarı, bənövşəyi, ağımtıl rənglərdə olması bu piqmentlərdən ibarətdir. Bioloji əhəmiyyəti mayalanma və meyvələrin yayılmasına xidmət etməsidir.

Plastidlər. Sitoplazmanın içərisində yerləşən və onda davam edən maddələr mübadiləsinin gedişində çox mühüm rol oynayan canlı orqanidlərdən bir qrupu da plastidlərdir. Onlar ancaq yaşıl bitkilərdə rast gəlir. Köbələklərdə, bakteriyalarda, miksomisetlərdə, göy-yaşıl yosunlarda, plastidlərdə rast gəlinmir. Heyvan hüceyrələrində də plastidlər yoxdur.

Plastidlər kalloidal quruluşlu olmaqla, sitoplazmaya nisbətən xeyli qatıdır. Onların cisimciyi stroma adlanır. Plastidlərin stroması müxtəlif piqmentlərdən əmələ gəlir. Stpoma özü rəngsizdir, piqment onun xaricində adsorbsiya olunur.

Plastiddə olan piqmentlərdən asılı olaraq 3 plastid ayırd edilir: leykoplastlar-rəngsiz plastidlər xloro-plastidlər-yaşıl plastidlər və xromo-plastidlər-sarı, qonuru, narıncı və qırmızı plastidlər. Plastidlərin hüceyrədə ümumi cəmi plastidom adlanır. Qeyd olunan plastidlər rənglərinə görə fərqləndiyi kimi forma və vəzifələrinə görə də fərqlənirlər. Mühit amillərinin təsirindən, bitkinin mövcud inkişaf fazasından və hüceyrədə gedən mübadilə reaksiyalarının gedişindən asılı olaraq bir növ plastid başqasına çevrilir. Müxtəlif bitkilərdə hər 3-plastidin birinin digərinə çevrilməsi müşahidə edilir.

Məs: itburnu, bibər meyvəsində əvvəlcə xloroplastidlər toplanır, meyvə yetişdikcə onlar xloroplastidlərə çevrilir, ona görədə qızarır. Yerkökünün meyvəsinin yuxarı hissəsində əksinə xromoplastidlərə çevrilir. Rəngli plastidlər piqmentlərini itirərək leykoplasta çevrilə bilər. Bəzən elə hesab edilir ki, payız yarpaqlarında xloroplastlar xromoplastlara çevrilir. Payız yarpaqlarının və saralmasına səbəb, orada alan xromoplastidlərin tədricən parçalanmasıdır, çünki bu vaxt yarpaqların tökülməsindən qabaq onlarda davam edən reaksiyalar parçalanma istiqamətində gedir.

Xloroplastidlər – yaşıl plastidlər olub, müxtəlif orqanlarda rast gəlir. İbtidai bitkilərdən yosunlarda da plastidlərə rast gəlinir. Yosunların plastidləri xromotofor adlanır. Xromotofor yaşıl yosunlarda yayılmışdır. Val-disk, ulduz, piyalə formalardadır. Ali bitkilərin xlor isə dəyirmi və ellepis formasındadır. Son zamanlar xloroplastlar /dəqiq/ elektron mikroskopu altında dəqiq öyrənilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, xloroplastlar xaricdən qılafına örtülmüşdür. Ali bitkilərin xloroplastları xlorofil dənələri də adlanır. Xlorofil dənələri bitkinin günəş şüası ilə işıqlanan hissələrində külli miqdarda əmələ gəlir. Çox hallarda yaşıl plastidləri bitkinin işıq düşməyən hissələrində məs: gövdənin özək şüalarında, cavan budaqların özək şüalarında, bitki tam qaranlıqda böyüdükdə onda xlorofil piqmenti əmələ gəlir. Etialaşmış zoqlar əmələ gəlir. Xlorofil diametri ali bitkilərdə I-7 mk. yarpaq hüceyrələrində sayı isə 10-50-100 çatır. Xlorofilin yaşıl olmasının əsas səbəbi, onların tərkibində üzvi aləmin ən mühümü-xlorofilin olmasıdır. Xlorofillə yanaşı xlorofil dənələrinin tərkibində karotinoid qrupundan olan sarı, narıncı piqmentlərdə dail olur. Rus alimi M.S,Tevet 2 xlorofil piqmentinin olmasını müəyyənləşdirmişdir. Onlardan biri xlorofil ”a” – göyümtul-yaşıl, digəri isə xlorofil ”b” sarımtıl-yaşıl piqmentdir. Xlorofil ”o” G₅₅ H₇₀ O₅ N₄ Mg Xl-”b” G₅₅ H₇₀ O₆ N₄ Mg. Bunlardan başqa qırmızıtıl-narıncı piqment-karotin /G₄₀H₅₆/ və qızılı sarı piqment – ksantofil /G₄₀H₅₆O₂/ daxildir. Xloroplastidlərin iştirakı ilə yaşıl bitkilərdə fotosintez yəni işıqda sintez gedir. Fotosintez nəticəsində hüceyrədə mürəkkəb reaksiyalar gedir.



kkal

çox vaxt fotosintez nəticəsində nişasta toplanır.

kkal

Xlorofil və.b. piqmentlərin plastiddə toplanması bir tərəfdən plastidin stromasının zülalından, digər tərəfən isə torpaqda Fe, Zn, P, H₂GO₃ olmasından asılıdır. Göstərilən maddələr bitkidə çatışmadıqda xlorofid bitkidə norma toplanmır, bitkinin yarpaqları saralır. Xüsusən torpaqda N, Mg, Fe olmadıqda, bitkidə xloroz-sarılıq xəstəliyi baş verir. Xloroz xəstəliyi ilə bəzi hallarda yarpaqlarda müşahidə edilən ”alabulalıq” hadisəsinin qarışdıqmaq olmaz. Alabulalıq hadisəsində yarpaq ayasının bəzi hissəsində xloroplast olmur. Belə yarpaqlarda yaşıl hissənin hesabına fitosintez normal gedir. Bəzək bağçılığında istifadə edilir. Səbəbi aşkar edilməmişdir. Xloroz Timiryazev tərəfindən öyrənilmişdir.

Xpomoplastlar – başqa plastidlərdən sarı, narıncı, qırmızı qonur olması ilə fərqlənir. Meyvələrdə məs. itburnu, qırmızı bibər, qırmızı külün, qızıl zanbağın ləçəklərində rast gəlir. Bu bitkiləri verən karotionoid piqmentlərdir. Burada ən çox yayılmış piqmentlərdən koratini və ksantofili göstərmək olar. İndiyə kimi 60 qədər piqment öyrənilmişdir.

Xloroplastların forması da müxtəlifdir. Onalr 3 bucaq, çoxbucaq, rom şəkilidir. Tez parçalanır. Karotin və ksantofil piqmentləri stroma üzərində, çox zaman kristallaşmış şəklində olur. Çox zaman karotinoid piqmentləri sitoplazmada həll olunmuş halda olur. Bəzən yağ damlaları bu piqmentlərlə boyanır. Bitkilərin həyatında böyük rol oynayır. Çox vaxt onların üzərində nişasta dənəcikləri zülal kristalları və yağ damlaları görünür. Lakin xromoplastların fizioloji rolu hüceyrədə hələ konkret aydınlaşdırılmamışdır.

Onların bioloji mahiyyəti meyvələrdə və çiçəklərdə bitkilərin birinci halda toxumaların qurtlar və heyvanlar tərəfindən yayılmasında, 2-ci halda isə həşəratlar vasitəsilə mayalanmasındadır.

Leykoplastlar- Rəngsiz plastidlərdir. Bunlar bitkinin bütün orqanlarında və toxumalarında əmələ gəlir. Yetkin hüceyrələrdə çox zaman kürəvi leykoplastlara daha çox təsadüf edilir. Məs: onların kartofun yumruları kimi ehtiyat orqanlarında, yaxud gövdənin özək hüceyrələrində, bir çox bitkilərin dəricik hüceyrələrində görmək olar. Leykoplastidlər sitoplazmada çox xırda cisimciklər şəklində topa-topa yerləşir. Bəzən onlar nüvənin ətrafında toplanır və nüvənin hər tərəfindən əhatə edir, çox vaxt nüvənin iştirakı ilə icra olunan mübadilə reaksiyalarının gedişində çox yaxından iştirak edir. Yetkin hüceyrələrin çoxunda onlar ehtiyat nişastanı toplayır. Nişasta əmələ gələn leykoplastlar amiloplastid adlanır.

Elayonlastlar- bəzi bitkilərin sitoplazmasında ancaq yağ ehtiyatı toplayan rəngsiz, kürəşəkilli plastidlərdir. Elayoplastlar ciyər mamırlarında və bir ləpəli bitkilərdə müşahidə edilir. Digər bitkilərdə yağ ehtiyatı bilavasitə mitoxondrilər toplayır.

Xondriosomlar-mitoxondrilər- Xondrosomlar sitoplazma içərisində yerləşən çox kiçik canlı orqanoidlərdir. Bunlar 0,5-Imk. Iriliyində olub, diametrləri 2-5mk. çatır, kiçik çubuq, kürəvi dənəcik, romb şəklində lipoid və zülal çisimçiklərdir. Xondriosom – Chondriosome – yunan kəlməsidir, dənəvər cisim deməkdir, mitoxondri yunan sözü olub, iki kəlmədən ibarətdir: mitos – lif və chondrion – kiçik dənəcik deməkdir. Hüceyrədə müxtəlif şəkilli xondriosom cisimciklərinin cəmi xondriom adlanır. M.hüceyrədə miqdarı çox olur. Onların sitoplazmanın içərisində çox xırda yerləşməsinə baxmayaraq böyük xarici səthə malikdir. Mitoxondrilər hüceyrədə üzvi maddələrin oksidləşməsini və onunla əlaqədar olaraq hüceyrədə davam edən qazlar mübadiləsinin, ifrazatının və.b. mühüm həyati proseslərin tənzimçiləridir. İstər bitki, istər hüceyrələrində rast gəlir. Göy-yaşıl yosunlar və bakteriyalarda mitoxondrilər müəyyən edilmir. Mitoxondrilər hüceyrə bölündükdə ana hüceyrədən bala hüceyrəyə keçə bilir. Xondrosomlar ilk dəfə 1874-cü ildə rus sitoloqu İ.D.Çistyakon tərəfindən kəşf edilmişdir.

Plastidlərin və mitoxondrilərin məişət genezisi- Şübhəsiz ki, bütün plastidlər mənşəcə bir-birilə sıx əlaqədardır. Bitkinin omtogenezi dövründə gövdənin, kökün böyümə nöqtələrində eləcədə rüşeym toxumasında bölünməkdə olan hüceyrələrin içərisində qabaqca leykoplastlar əmələ gəlir. Yenitörənmiş leykoplastlar bitki böyüdükcə xloroplastlara və xromoplastlara çevrilir.

Yuxarıda hər üç növ plastidin xarici mühit amillərinin təsirindən birinin digərinə asanlıqla çevrildiyini qeyd etdik. Bir növ plastidin başqa növ plastidi əmələ gətirməsi eyni mənşə daşıdıqlarını göstərir. Məs. etiollaşmış bitkinin işıqda qalan kartof yumursunun dərhal yaşıllaşması orada leykoplastların xloroplastlara çevrilməsinin göstərir. Yerkökünün işıq düşən təpə hissəsinin yaşıllaşması xromoplastların, xloroplastlara çevrilməsinin göstərir.

Plastidlərin aşağıdakı üsullarla əmələ gəlməsi mülahizə edilir. I.Mövcud plastidin ortasından nazilərək, 2 yerə bölünməsi yolu ilə; 2.Sitoplazmanın müəyyən hissələrinin ixtisaslaşaraq plastidə çevrilməsi yolu ilə; 3.Mitoxondrilərin plastidə çevrilməsi ilə.

Fermentlər-Canlı hüceyrədə davam edən mürəkkəb biokimyəvi reaksiyaların tənzimləyicisidir. Onlar istər bitki istərsədə heyvan hüceyrələrində bioloji katalizator rolu oynamaqla, mürəkkəb reaksiyaların gedişini tənzim edir, sürətləndirir, lakin özləri iştirak etmir. Fermentlər zülal birləşmələrindən təşkil olunmuşdur: canlı zülalla çox yaxın olub, onun ayrılmaz hissəsini təşkil edir. Fermentlərin xüsusiyyətini onlarda gedən ixtisaslaşma təşkil edir. Belə ki, hər mübadilə reaksiyasının öz tənzimçi fermenti vardır. İştirak etdikləri reaksiyaların xarakterindən asılı olaraq fermentlər bir neçə qrupa ayrılır. Hidrolazlar, parçalayıcılar, oksidləşdiricilər, hidrolazlara, karbohidratları, proteazları göstərmək olar. Lipaza fermenti yağları-yağ turşusuna və qliserinə ayırır. Karbohidratları hidroliz edən fermentlərdən aminqazını, sellülozanı, saxarazanı və maltazanı göstərmək olar. Siz fermentlər haqqında ”bitki fiziologiyası” və ”bitki biokimyası” kurslarında geniş keçəcəksiniz.