Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Tadbirkorlik kapitalining mohiyati, doiraviy aylanishi va uning bosqichlari Kapital lotinchadan mablag‘, boylik degan ma‘noni anglatadi. Uning iqtisodiy ne‘mat yaratish omili sifatida namoyon bo‘ladigan moddiylashgan qismi jismoniy ma‘noda kapital deb ataladi. Umumiy ma‘nodagi kapital qanday shaklda amal qilmasin bu uning daromad keltirish xususiyatidir. Shu ma‘noda tadbirkor ixtiyoridagi barcha moddiy vositalar, tovarlar va pul mablag‘lari birgalikda tadbirkorlik kapitali qisqacha kapital deb ataladi. Tadbirkorlik kapitali takror ishlab chiqarish jarayonida bir qator bosqichlarni bosib o‘tadi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday mablag‘ o‘z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul kapitalning iqtisodiy faoliyat omillariga sarflanishi, ular- ning ishlab chiqarishda foydalanilishi yaratilgan tovarlarning sotilishi va mablag‘- larning dastlabki shakliga qaytishi kabi bosqichlarni o‘z ichiga olgan harakati uning doiraviy aylanishini tashkil qiladi. Ishlab chiqarishga sarflanadigan har qanday mablag‘ o‘z harakatini pul shaklidan boshlaydi. Pul (P) tegishli resurslar bozori (Rb)dan ishlab chiqarish vositalari (Iv) va ishchi kuchi (Ik) sotib olishga sarflanadi va shu orqali tadbirkorlik kapitali o‘z harakatining birinchi bosqichidan o‘tadi. 218 Kapital harakatida ikkinchi bosqich ishlab chiqarish (Ich) jarayoni hisoblanib, uning natijasi tovar (T) shaklini oladi. Bu yerda hosil qilingan tovarlar qiymati ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchiga sarflangan qiymatdan ortiq bo‘ladi, ya‘ni Chunki hosil qilingan tovarlar qiymatida ishlab chiqarish vositalarining ko‘chgan qiymati, ishchi kuchi qiymatining ekvivalenti va ular tomonidan vujudga keltirilgan qo‘shilgan qiymat ham mavjud bo‘ladi. Uchinchi bosqichda ishlab chiqarilgan tovarlar sotilib (T‘ P‘), Tovar pulga aylanadi va o‘zining dastlabki shakliga qaytib keladi. Dastlab, pul shaklida sarflangan mablag‘ yana pul shaklida, ammo miqdor jihatidan ko‘proq bo‘lib qaytadi. Shu sababli uni P‘= P+P ko‘rinishida ifodalash mumkin. Tovarlarni sotishdan tushgan pul kapitali yana ishlab chiqarish omillari sotib olish uchun sarflanadi va shu tariqa yuqoridagi harakat to‘xtovsiz takrorlanaveradi. Tadbirkorlik kapitalining o’z harakatida uch bosqichni izchil bosibo’tib, muntazam ravishda bir shakldan boshqa bir shakliga aylanib, yana dastlabki shakliga qaytib kelishi uning doiraviy aylanishi deyiladi. Tadbirkorlik kapitali doiraviy aylanishining yaxlit ko‘rinishi quyidagicha bo‘ladi: 219 Har bir bosqichda kapital muayyan harakat shakliga kiradi. Birinchi bosqichda u pul shaklida, ikkinchi bosqichda unumli yoki ishlab chiqarish omillari va uchinchi bosqichda tovar shaklida yuzaga chiqadi. Kapital doiraviy aylanish jarayonida, uning har bir shakli alohida vazifani bajaradi va shunga ko‘ra ular kapitalning harakat shakllari deyiladi. Kapital pul shaklining harakati iqtisodiy faoliyat uchun zarur shart— sharoitlarni yaratishdan iborat. Kapital unumli shaklining harakati tovarlar ishlab chiqarish va xuddi shu jarayonda qiymatning o’sishiga erishishni ta’minlash vazifasiga qaratiladi. Kapital tovar shaklining harakati orqali ishlab chiqarilgan tovarlar qiymatining pul shaklida ro’yobga chiqishi sodir bo’ladi va o’sgan qiymatning pulga aylanishi bilan tadbirkorning foyda olish maqsadi ta’minlanadi. Ishlab chiqarish uzluksiz davom etishi uchun tadbirkorlik kapitali o‘zining bir shaklidan boshqa bir shakliga aylanib turishi va ayni paytda har uchala shaklda ham mavjud bo‘lmog‘i lozim. Tadbirkorlik kapitalining xar uchala funktsional shakli bir vaqtda o‘z doiraviy aylanishiga ega bo‘ladi. Tadbirkorlik kapitali pul shaklining doiraviy aylanishi: Unumli kapitalning doiraviy aylanishi: Tadbirkorlik kapitali tovar shaklining doiraviy aylanishi: 220 Kapital o‘z harakatini qanday ijtimoy-iqtisodiy shakllarda amalga oshirmasin, ular uchun doiraviy aylanish va uning bosqichlarining harakat ko‘rinishi umumiy. Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|