Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

3.
 
Foydaning mazmuni. Foyda normasi va massasi 
Korxonalarda mahsulotlarni sotishdan olingan mablag‘lar, ularning pul tu-
shumlari yoki pul daromadlari deyiladi. Korxona, pul daromadlaridan sarflangan 
barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda yoki iqtisodiy 
foyda deyiladi. 

---

236 
Tovar va xizmatlar sotilganda ularning qiymati pul daromadlariga, undagi 
qo‘shilgan qiymat esa foydaga aylanadi. Bundan ko‘rinib turibdiki foydaning 
haqiqiy manbai qo‘shilgan qiymatdir. Butun iqtisodiyotda foyda massasi bilan 
qo‘shilgan qiymat massasi miqdor jihatdan bir-biriga teng bo‘lishi mumkin. Lekin 
alohida olingan korxona va tarmoqlarda yaratilgan qo‘shilgan qiymat olingan foyda 
miqdoran teng bo‘lmasligi mumkin. Chunki talab va taklif nisbati hamda narxning 
o‘zgarishi ta‘sirida bir tarmoqda yoki korxonada yaratilgan qo‘shilgan qiymat 
boshqalari foyda shaklida o‘tib ketadi.
Korxonaning umumiy foydasidan majburiy to‘lovlar asosan soliqlar va boshqa 
majburiyatlar chiqarib tashlansa korxona sof foydasi qoladi. 
Buxgalteriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul 
summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlanishi natijasida 
hosil qilinadi. Shu sababli buxgalteriya foydasi iqtisodiy foydadan ichki xarajatlar 
miqdoriga ko‘proqdir. Bunda ichki xarajatlar har doim o‘z ichiga normal foydani 
ham oladi. 
Korxona foydasining mutloq miqdori uning massasini tashkil qiladi. 
Foyda massasining ishlab chiqarish xarajatlariga nisbatining foizda 
ifodalanishi foyda normasi deyiladi.
Amaliyotda foyda normasini hisoblashning ikki usulidan foydalaniladi. Bular 
foydaning joriy sarflarga-korxona xarajatlariga yoki avanslangan mablag‘larga 
(asosiy va aylanma kapital) nisbatidir.
Bular quyidagicha aniqlanadi: 
1. R‘=(P/W)*100 
bu erda: R‘ – foyda normasi; P – foyda massasi;
W – iqtisodiy yoki ishlab chiqarish xarajatlari; 
2. R‘=(P/K)*100 
bu erda: R' – foyda normasi; P – foyda massasi; K – korxona avanslangan 
mablag‘lari yoki asosiy va aylanma kapitalning o‘rtacha yillik qiymati. 
Foyda normasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot hajmiga to‘g‘ri mutanosib 
hamda foydalanilgan avanslangan mablag‘lar qiymatiga teskari mutanosibdir. Shu 

---

237 
tufayli foyda normasi korxona ish samaradorligini integral ko‘rsatkichi 
hisoblanadi. 
Foydaning o‘sishiga, chiqarilayotgan mahsulot umumiy hajmi o‘zgarmagan 
holda ikki yo‘l bilan: ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish yoki narxni oshirish 
hisobiga erishish mumkin.