161
Monopoliya
– iqtisodiy faoliyatining biror sohasida (ishlab chiqarish, xizmat
ko‘rsatish, tijorat va h.k.) korxona yoki davlatning tanho hukmronligini ifodalaydi.
Monopoliyalar bir qator yo‘llar orqali kelib chiqadi. Bular:
-
Ishlab chiqarishning to‘planishi
-
Kapitalning to‘planishi va markazlashuvi.
-
Fan texnika taraqqiyoti.
-
Davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo‘llab-quvvatlashi.
-
O‘zaro kelishish.
Ishlab chiqarishning to’planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi
hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda jamlanishida
namoyon bo’ladi.
Ishlab chiqarish to‘planishi foyda hajmining ko‘payishi hisobiga ro‘y beradi.
Bunda foydaning bir qismini kapitallashtiradi, ya‘ni unga qo‘shimcha
ishlab
chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa ba‘zi bir korxonalar
ko‘lamining o‘sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining
kengayishiga olib
keladi. Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy
birlashtirish, markazlashtirish tamoyilini keltirib chiqaradi.
Shunday ekan, ishlab
chiqarish to‘planishining moddiy asosi bo‘lib kapitalning to‘planishi va
markazlashuvi hisoblanadi.
Kapitalning
to’planishi – bu foydaning bir qismini jamg’arish
(kapitallashtirish) natijasida kapital hajmining oshishidir.
Bu jarayon quyidagi
ko‘rsatkichlar orqali tavsiflanadi:
korxonadagi ishlovchilar soni, korxonaning
ishlab
chiqarish quvvati, qayta ishlanayotgan xomashyo miqdori,
tovar aylanmasi
hajmi, foyda hajmi.
Kapitalning to‘planishi kapitalning markazlashuvi jarayoni bilan yanada
to‘ldiriladi.
Dostları ilə paylaş: 
