Bu kitab abş-da Təhsil Almış Məzunlar Asosiasiyasının dəstəyi ilə 2104-cü ildə nəşr olunmuşdur

Şirkətin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə nəzarət sistemi 
Müasir və qabaqcıl korporasiyalarda (şirkətlərdə) maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinə 
nəzarət sistemi fəaliyyət göstərir ki, bunun da məqsədi səhmdarların 
(iştirakçıların) və şirkətin potensial investorlarının hüquqlarının təmin 
edilməsidir. Bu sistemə ənənəvi nəzarət mexanizmi olan təftiş komissiyası və 
kənar auditin cəlb olunması ilə yanaşı, direktorlar şurasının audit komitəsi və 
şirkətin digər nəzarət strukturu və bölmələrini daxil etmək olar.
Təftiş komissiyası (müfəttiş) 
Təftiş komissiyası (sonradan mətndə “T.K”) üzvlərinin seçilməsi səhmdarların 
(iştirakçıların) ümumi yığıncağında həyata keçirilir. T.K üzvlərinin seçilməsi və 
onların səlahiyyətlərinin vaxtından əvvəl dayandırılması səhmdarların ümumi 
yığıncağın müstəsna səlahiyyətinə aiddir, yəni bu məsələ nə şirkətin direktorlar 
şurasına, nə də onun icra orqanına verilə bilməz.
238
T.K-ın fəaliyyətinin qaydası, 
səlahiyyəti nizamnamə və şirkətin daxili sənədləri ilə müəyyən edilir. 
Qanunvericiliyə əsasən SC-nin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yoxlanılması 
(təftişi) T.K-ın öz təşəbbüsü ilə, səhmdarların ümumi yığıncağının, direktorlar 
şurasının və ya ən azı 10% səsverən səhmlərin sahibi olan səhmdarların tələbi ilə 
keçirilə bilər.
239
MMC-də T.K mütləq qaydada şirkətin mühasibat balanslarının 
və illik hesabatlarının iştirakçılarının ümumi yığıncağında təsdiq olunana qədər 
yoxlamalıdır.
240
T.K-ın rəyi olmadıqda, iştirakçıların ümumi yığıncağı şirkətin 
mühasibat balansı və illik hesabatlarını təsdiq edə bilməz. 
237
MM-nin 49.3-cü maddəsi 
238
MM, 91.3.5, 107.1-ci maddələri 
239
MM-nin 107-11.5-ci maddəsi 
240
MM-nin 91-3.5-ci maddəsi 

---

155 
Müəyyən hallar istisna olmaqla,
241
T.K-ın yaradılması məcburi deyil. T.K-ın əsas 
məqsədi hər il şirkətin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətini yoxlamaqdan və müvafiq 
hesabat hazırlamaqla ümumi yığıncağa təqdim etməkdən ibarətdir.
Şirkətin fəaliyyətində və səhmdarların hüquqlarının qorunması üçün vacib rola 
malik olmasına rəğmən, qanunvericilikdə T.K -ın fəaliyyətinə zəruri diqqət 
ayrılmayıb. Bank və sığorta şirkətlərində oxşar funksiyaları həyata keçirən 
orqanların fəaliyyətinə aid xüsusi normalar mövcuddur, lakin MM-də yalnız 
ümumi normalar yer alıb. MM-də T.K-ın şirkətin maliyyə fəaliyyətini yoxlamaq 
kimi hüququnun olması qeyd edilərək bütün digər məsələlərin (T.K-nın 
formalaşması, fəaliyyəti, tərkibi və s.) şirkətin nizamnaməsi ilə müəyyən 
olunduğu bildirilib (MM, 91-3.2, 107-11.2). Hesab edirik ki, bu hal T.K-nı formal 
bir orqana çevirir və səhmdarların hüquqlarının pozulmasına yol açır. Digər 
tərəfdən, artıq T.K kimi orqanın müasir korporativ hüququn tələblərinə cavab 
vermədiyi düşünülür. 
Bir sıra ölkələrin korporativ hüquqlarını araşdırdıqda, həmin ölkələrin 
hüquqlarında T.K-ya oxşar orqana rast gəlmədik. T.K haqqında normalara yalnız 
keçmiş SSRİ (MDB) ölkələrinin qanunvericiliklərində rast gəlmək olar. Hesab 
edirik ki, SSRİ-nin süqutundan sonra MDB ölkələrinin yeni formalaşan 
qanunvericiliklərinin tərtibatı zamanı digər ölkələrin təcrübəsi düzgün tətbiq 
edilməyib. Korporativ hüququn inkişaf etdiyi ölkələrdə şirkətin maliyyə 
fəaliyyətinə nəzarəti audit komitəsi (və daxili auditor) həyata keçirir. Öz 
növbəsində bu komitə müstəqil orqan kimi deyil, direktorlar şurasının 
(müşahidə şurasının) dəstək orqanı kimi fəaliyyət göstərir. 
T.K isə müstəqil nəzarət orqanı kimi fəaliyyət göstərir və şirkətin ümumi 
yığıncağı tərəfindən təyin edilir. Nəticədə hər ikisi ümumi yığıncaq tərəfindən 
seçilən DŞ və T.K arasında konfliktlərin əmələ gəlməsi istisna ola bilməz. MMC-
yə aid qanunvericilikdə qeyd edilib ki, T.K-ın səlahiyyətləri DŞ-na verilə bilər 
241
Məsələn, MM-in 107-11.1-ci maddəsi səhmdarları 50-dən çox olan SC-lərdə t.k.-nın olmasını tələb edir.

---

156 
(MM-nin 91-1.1-ci maddəsi). Həmçinin T.K-ın üzvlərinin xüsusi kvalifikasiyaya, 
təcrübəyə malik olması tələb edilmir. Yəni şirkətin maliyyə fəaliyyətini yoxlayan 
orqanın tərkibinə dair xüsusi tələblər müəyyən edilməyib. 
Qeyd etdiyimiz kimi, DŞ və T.K arasında toqquşmalar mümkündür. Şirkətin 
maliyyə fəaliyyətinə nəzarətin həyata keçirilməsi DŞ-nın funksiyalarından 
biridir. T.K-nın funksiyaları və vəzifələri şirkətin DŞ-nın fəaliyyəti ilə toqquşa 
bilər. Bundan əlavə, məhz DŞ səhmdarların maraqlarını təmsil etməklə yanaşı, 
şirkətin fəaliyyətinə nəzarəti həyatı keçirir. Bu halda digər nəzarət funksiyalı 
orqanın səhmdarlar tərəfindən seçilməsinin nə qədər məqsədəuyğun olması 
sualı meydana çıxır. Həmçinin əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, T.K-nın fəaliyyətinin 
və tərkibinin qanun tərəfindən tənzimlənməməsi onu qeyr-işlək nəzarət 
mexanizminə çevirir və bir çox hallarda formal orqan kimi fəaliyyət göstərməsi 
ilə nəticələnir.
T.K-nın tərkibinin hüquq, maliyyə, iqtisadiyyat üzrə bilik və təcrübəyə malik 
olmayan şəxslərdən ibarət olması hallarına tez-tez rast gəlinir. Belə hallar T.K-
nın effektivliyini minimuma endirir.
Bundan fərqli olaraq, bank, sığorta və investisiya fondları haqqında 
qanunvericilikdə oxşar funksiyaları həyata keçirən audit komitəsinin fəaliyyəti 
kifayət qədər detallı tənzimlənir. Qeyd edilən sahələr üzrə beynəlxalq (xarici) 
təcrübədən uğurlu istifadə edilərək zəruri mexanizmlər xüsusi qanunvericiliyə 
daxil edilib.
242
242
Maraqlıdır, niyə müəyyən fəaliyyətlər daxilində (bank, sığorta, investisiya fondları) korporativ idarəetmə, nəzarət 
mexanizmləri və fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə qanun normaları kifayət qədər uğurlu və keyfiyyətlidir, lakin ümumi, 
korporativ qanunvericilik (Mülki Məcəllə) son bir neçə ildir ki, durğunluq vəziyyətindədir.
Hesab edirik ki, bunun səbəbi müəyyən dövlət orqanları arasında koordinasiyanın olmamasıdır. Məsələn, öz sahiblərinə 
nəzarəti həyata keçirən Mərkəzi Bank, Sığorta Fəaliyyətinin Nəzarət Orqanı, QKDK həmin sahələrdə zəruri 
qanunvericilik islahatlarını aparır, lakin eyni zamanda ümumi qanunvericiliyin (MM) inkişafı üzərində işləyən 
qurumların bu sahədə fəaliyyətləri çox zəifdir. Nəticədə, ölkə qanunvericiliyində bir tərəfdən müəyyən sahələrdə 
keyfiyyətli tənzimlənən audit komitələri haqqında normalara və digər tərəfdən müasir tələblərə cavab verməyən T.K.-ya 
rast gəlirik. 

---

157 
Kollegial orqan olan T.K ilə yanaşı, qanunvericilik tək şəxsin, müfəttişin 
seçilməsini nəzərdə tutur. Yəni ali idarəetmə orqanı öz iradəsinə əsasən kollegial 
(T.K) və ya təkbaşçı (müfəttiş) təftiş orqanını seçə bilər. Təcrübədə kollegial 
orqanın işi daha yavaş və bürokratik olur. Demək olar ki, bir çox hallarda 
kollegial orqan yığıncaqdan-yığıncağa işləyir, zəruri məlumata malik olmurlar 
(məlumat asimmetriyası), yoxlamaları ildə bir dəfə "üzərindən keçərək" həyata 
keçirirlər. Bu halda səhmdarların maraqlarının qorunmasından necə danışmaq 
olar?
T.K-dan fərqli olaraq, müfəttişin daha çevik imkanlara malik olduğunu hesab 
edirik. Fəaliyyəti düzgün təşkil olunduqda, müfəttiş müvafiq peşəkarları da cəlb 
etməklə işini daha effektiv qurmaq imkanına malik olur. Bu yanaşma daxili 
auditorun işinə oxşayır. Daxili audit haqqında növbəti hissədə daha geniş 
məlumat qeyd edilib.
T.K-nın səlahiyyətlərinə xitam verilməsi ümumi yığıncağın müstəsna 
səlahiyyətinə aiddir və bu hüquq digər idarəetmə orqanlarına verilə bilməz.
T.K-nın səlahiyyətləri qanunvericiliklə yanaşı, şirkətin nizamnaməsi ilə 
tənzimlənir. T.K-nın əsas funksiyalarına aşağıdakıları aid etmək olar: 
-
növbəti və növbədənkənar maliyyə-təsərrüfat yoxlamalarını həyata 
keçirmək; 
-
ilin maliyyə hesabatlarının düzgünlüyünü təsdiq etmək; 
-
növbədənkənar ümumi yığıncağın çağırılmasını tələb etmək; 
-
d.ş. yığıncağının keçirilməsini tələb etmək; 
-
şirkətin maliyyə sənədlərinin təqdim edilməsini tələb etmək; 
-
şirkətin nizamnaməsində nəzərdə tutulduqda digər məlumatları əldə etmək. 
T.K
-nın bütün yoxlamaları və qərarları müvafiq qaydada protokollaşdırılmalıdır 
və tələb olunduqda ümumi yığıncağa təqdim edilməlidir. 
T.K
-nın seçilməsi 

---

158 
(təyin edilməsi) haqqında heç bir norma olmadığından, çox güman ki, təcrübədə 
T.K
üzvlərinin seçilməsi sadə səs çoxluğu ilə həyata keçirilir. Bildiyimiz kimi, 
digər kollegial orqanları da əsasən sadə səs çoxluğu ilə seçilirlər. Nəticədə, 
majoritar səhmdarların namizədləri 
T.K
-ya seçilir, minoritarların isə yox. 
Minoritar səhmdarların əsas maraqları şirkətin seçilən orqanları vasitəsilə 
onların hüquqlarının qorunmasına nəzarətin olmasıdır. Həmin orqanlara isə 
yalnız majoritar səhmdarların namizədlərinin təyin edilməsi halı minoritarların 
hüquqlarının 
müdafiəsini 
mümkünsüz 
edir. 
Minoritar 
səhmdarların 
namizədlərinin orqanlara seçilmək imkanını verən kumulyativ səsvermə 
mexanizmi Azərbaycan korporativ qanunvericiliyində nəzərdə tutulmayıb. 
T.K-nın effektiv fəaliyyəti bir neçə vacib prinsip əsasında qurulmalıdır. Bunlar: 
1.
Müstəqillik prinsipi. 
T.K
səhmdarların və şirkətin orqanlarının təzyiqindən 
uzaq olmalıdır. Heç bir səhmdar 
T.K
-nın işinə qarışmamalıdır və 
T.K
öz 
növbəsində heç bir səhmdarın (xüsusi ilə majoritar) və orqanın 
"göstərişlərinə" tabe olmamalıdır. 
2.
Maraqlılıq prinsipi. Kənar auditordan fərqli olaraq, 
T.K
öz fəaliyyətində 
şirkətin maraqlarına istiqamətlənməlidir. Bununla yanaşı, 
T.K
müvafiq 
qərarların yalnız qanunauyğunluğunu və razılaşdırıldığını yoxlayır. 
T.K
şirkət orqanlarının qərarlarının məqsədəuyğunluğunu qiymətləndirmir. 
3.
Səhmdarların hüquqlarının qorunması prinsipi. 
T.K
bütün səhmdarların 
bərabərliyini təmin etməlidir. 
4.
Vicdanlılıq və loyallıq (loyalty) prinsipi. 
T.K
öz fəaliyyətini vicdanla təşkil 
etməli və bütün səhmdarların və şirkətin maraqlarına sədaqətli olmalıdır. 
5.
Obyektivlik prinsipi. 
T.K
bütün hallara obyektiv baxılmasını təşkil etməlidir. 
6.
Korporativ konfliktlərdə neytrallıq prinsipi.
Etiraf etmək lazımdır ki, bir çox hallarda 
T.K
qanunvericiliyin tələbinin icrası 
üçün yaradılmış formal strukturdur. Belə 
T.K
heç bir real iş görmür. Şirkətin 

---

159 
maliyyə və mühasibat yoxlamasını isə əksər hallarda müstəqil audit şirkəti 
həyata keçirir. Təbii ki, heç bir investor şirkətin formal yaradılmış 
T.K
tərəfindən 
təşkil edilmiş yoxlamanı ciddi qəbul etməz. Əslində səhmdarlar özləri də kənar 
auditorun yoxlamasına və rəyinə üstünlük verirlər.
Qeyd edilənlərlə yanaşı, 
T.K
-nın qeyri-effektiv struktur olmasının digər obyektiv 
səbəbləri də var. İlk növbədə, bir çox hallarda səhmdarlar 
T.K
-ya ehtiyac 
duymurlar. Qanunvericiliyin tələbini formal icra etmək məqsədilə isə 
T.K
-nın 
tərkibinə şirkətin əməkdaşlarını təyin edirlər. Onlar isə, əlbəttə, şirkətin icra 
orqanından asılıdırlar. İkincisi, Azərbaycan biznes mühitində şirkətə sahiblik və 
idarəetmə funksiyaları, əsasən, bir (və ya bir neçə) şəxsdə toplanıb. Həmin şəxs 
isə bütün nəzarət funksiyasını özü həyata keçirir.
243
Lakin bilmək lazımdır ki, tək 
şəxs şirkətin effektiv fəaliyyəti üçün zəruri olan funksiyaları icra etmək 
iqtidarında deyil. Belə şirkətlər xarici görünüşdən normal fəaliyyət göstərənə 
oxşasa da, daxilində oğurluq, yeyinti, korrupsiya, keyfiyyətsiz istehsalat və digər 
mənfi hallar baş verir. 
Lakin son illərdə müşahidə olunan sahibliyin və idarəetmənin ayrılması (əsasən, 
maliyyə şirkətlərində, böyük şirkətlərdə, xarici kapitallı şirkətlərdə) 
tendensiyasında direktorlar şurası kimi strukturlar yaranır. Səhmdarların 
adından şirkətin fəaliyyətinə nəzarəti məhz D.Ş. həyata keçirir. Nəticədə şirkətin 
strateji fəaliyyəti, maliyyə effektivliyi və şirkət orqanlarının effektivliyi üzərində 
idarəetmə və nəzarət funksiyalarını həyata keçirən D.Ş. kimi orqan olduğundan 
oxşar funksiyaları icra edən T.K. kimi orqanın yaradılması məqsədəuyğun hesab 
edilmir. 
Yekunda isə qeyd etmək lazımdır ki, 
T.K
-nın şirkətdə hər hansı bir hala təsir 
etmək imkanı məhduddur. 
T.K
özü şirkət üçün hər hansı məcburi qərar və 
göstəriş 
verə 
bilmədiyindən, 
bütün 
məsələləri 
ümumi 
yığıncağa 
243
Bunun nə qədər effektiv olub-olmaması ayrı müzakirə mövzusudur. 

---

160 
istiqamətləndirməlidir. Ü.Y-ın isə qısa zaman içində yığılmasını, yığıncağın 
keçirilməsini və məsələlərə tez reaksiya verməsini təşkil etmək mümkün olmur. 
Beləliklə, fəaliyyətinin bir çox hissəsində heç kimə (hesabat verməyən) tabe 
olmayan (yalnız Ü.Y-da səhmdarlar hesabat verirlər) və şirkətdə baş verən 
hadisələrə operativ təsir göstərə bilməyən orqanın nə qədər xeyirli olması böyük 
sual altındadır. 
Hesab edirik ki, korporativ qanunvericiliyin islahatları çərçivəsində 
T.K
haqqında normalar çıxarılaraq audit komitəsinin yaradılması və tənzimlənməsi 
üzrə normalar əlavə edilməlidir. Beləliklə, şirkətin idarəetməsində və 
nəzarətində məntiqli və düzgün struktur qurulacaq. Ümumi yığıncaq şirkətin 
fəaliyyətinə nəzarət edən DŞ seçir. DŞ isə öz növbəsində şirkətin maliyyə 
sistemini daim nəzarətdə saxlamaq üçün şirkət daxilində (daxili audit) və öz 
daxilində (audit komitəsi) nəzarət mexanizmləri təşkil edir. Şirkətin maliyyə 
fəaliyyətinin yoxlanılması üçün direktorlar şurasının tərkibində audit komitəsi 
yaradıla bilər. Direktorlar şurasının digər komitələri kimi audit komitəsi də 
şirkətin müstəqil orqanı deyil.
244
Komitə məlumatın və materialların, rəy və 
qərarların hazırlanmasında köməklik göstərir və direktorlar şurasına təqdim 
edir.