«buхgalтeriya hisobi va audiт» kafedrasi «buхgalтeriya hisobi nazariyasi» fanidan ma’ruza maтni

Uzoq muddatli aktivlar deb, uzoq muomala muddatiga ega bo’lgan (12 oydan ortiq) va investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan hamda hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida sotilishi mumkin bo’lmagan aktivlardir. Ularning tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddali moliyaviy investitsiyalar, kapital quyilmalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar kiradi.
Aylanma (joriy) aktivlar deb, asosan qayta, takroriy sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan va undan hisobot kunidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan aktivlarga aytiladi. Aylanma aktivlar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot va tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, pul mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy quyilmalar hamda joriy debitorlik qarzlari kiritiladi.
Korxona mablag’lari har xil manbalar hisobiga shakllanadi. Buxgalteriya balansiga binoan xo’jalik mablag’larrning tashkil topish manbalari 2 turga bo’linadi:

• 
  O’zlik mablag’larining manbalari;
  
• 
  Majburiyatlar.
  

O’z mablag’larining manbalari tarkibiga korxonani tashkil etish paytida hosil qilingan ustav kapitali, shutsningdek, qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, maqsadli tushumlar, korxonaning ishlab topilgan sof foydasidan shakllantirilgan boshqa vositalar kiradi.
Majburityalar shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirishni bajarish, pul to’lash va boshqa majburiyatlaridir yoki muayyan hatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir. Har bir korxona muayyan turdagi faoliyatni amalga oshirishga ixtisoslashgan. Biron-bir turdagi faoliyatni amalga oshirish, xususan, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etib turishi uchun avval ta’minot, keyin esa sotish jarayonini amalga oshirish lozim.
Тa’minot jarayoni korxona ishlab chiqarish faoliyatining normal borishi uchun muntazam ravishda xom ashyo, material, yoqilg’i, shuningdek, turli xildagi asosiy vositalarning xarid qilib turilishi zarurligi bilan izohlanadi. Bu jarayon ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur vositalarni mol yetkazib beruvchilardan pulga sotib olib, korxonaga keltirish bilan chegaralanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni moddiy ne’matlar yaratish bilan bog’liq bo’lgan eng murakkab xo’jalik muomalalarini o’z ichiga oladi. Bu jarayonda mehnat buyumlari, mehnat vositalari hamda ishchi kuchi yordamida iste’mol qiymatiga ega bo’lgan moddiy ne’matlar ishlab chiqariladi.
Sotish jarayoni xo’jalik mablag’lari aylanishining so’nggi bosqichi bo’lib, bu bosqichda korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar xaridor va iste’molchilarga shartnomalar asosida yetkaziladi. Sotish jarayon xo’jalik jarayonini tugallaydi va yana yangidan ta’minot jarayoni boshlanadi hamlda bu jarayon oldingiga qaraganda kengroq tus oladi.
Hisobot davridagi korxona faoliyatining yakuniy ko’rsatkichi bo’lib moliyaviy natija hisoblanadi. Moliyaviy natija – xo’jalik yurituvchi sub’ektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faolityaining pirovard iqtisodiy yakunidir. Moliyaviy natija, ya’ni foyda yoki o’lchashda daromadlar va xarajatlar bevosita daxldor elementlar hisoblanadi. Daromadlar va xarajatlar quyidagicha aniqlanadi:

• 
  Daromadlar – bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki ko’payishi shaklida o’sishi yoki passivlarni qatnashchilarning kapitaldagi omonatlaridan farq qilduvchi o’sishiga olib keluvchi kamayishidir;
  
• 
  Хarajatlar – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o’rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
  

Daromadlar va xarajatlarni aniklash ularning asosiy xususiyatlarini belgilaydi, shu bilan birgalikda ular moliyaviy natija, ya’ni foyda yoki zararni aniklashda alohida ahamiyat kasb etadi. Hisobot davrida olingan barcha daromadlarning xarajatlaridan ortishi foyda sifatida e’tirof etiladi. Agar korxonaning hisobot davridagi barcha xarajatlari barcha daromadlaridan ortiq bo’lsa, u holda moliyaviy natija zarar sifatida e’tirof etiladi. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunning 3-moddasiga binoan Uzbekiston Respublikasi hududida O’zbekiston Respublikasida ro’yxatga olingan xoh O’zbekiston respublikasi hududida, xoh uning tashqarisida joylashgan barcha xo’jalik sub’ektlari yuridik shaxslar, ularning sho’’ba korxonalari, filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo’linmalari buxgalteriya hisobi sub’ektlari hisoblanadilar.
Yuridik shaxs hisoblanmaydigan, ammo bankda schetga va tugallanmagan balansga ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlari ham buxgalteriya hisobi sub’ektlari hisoblanadilar va hisobni «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Konunga muvofiq yuritadilar.
Yuridik shaxs hisoblanmaydigan, ammo bankda schetga va tugallanmagan balansga ega bo’lgan xo’jalik sub’ektlari ham buxgalteriya hisobi sub’ektlari hisoblanadilar va hisobni «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Konunga muvofiq yuritadilar.
Buxgalteriya hisobi o’zining predmeti xususiyatlariga mos o’rganish usullaridan foydalanadiki, bular ma’lum kuzatish natijalarini pul ko’rsatkichida ifodalash, qayd qilish hamda uni zarur yozuvlar yordamida tartibga solish, uning natijalarini aniqlashdan ibolratdir. Har bir fanda bo’lgani kabi, buxgalteriya hisobi fanida ham uning predmetini o’rganish usullari mavjud. Bu usullarga quyidagilar kiradi: