Buxgalteriya hisobi va operatsion texnika

 
Qo„shimcha adabiyotlar 
 
1
. 
“Banklar va bank faoliyati to„g„risida”gi O„zbekiston Respub-
likasi Qonuni. 1996-yil
 
26-aprel
 
(oxirgi o„zgarishlari bilan). 
2. Abdullayev Yo., Qoraliyev T.M., Toshmurodov Sh., Abdullayeva S. 
Bank ishi. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009-yil. 
3. “O„zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuri-
tish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to„g„risida”gi O„zR 
Markaziy bankining 2008-yil 3-maydagi 11/5-sonli qarori bilan tasdiq-
langan yo„riqnoma. 
4. Международные стандарты финансовой отчетности. – М.: 
“Аскери”, 2007. 

---

199 
XI bob. BANKLARNING BUXGALTERIYA HISOBOTLARI 
 
11.1. Kunlik balans hisobotini tayyorlash va taqdim qilish 
Tijorat banklarida har kuni qonun va me‟yoriy hujjatlarda belgilan-
gan tartibda bir qator operatsiyalar bajariladi. Banklar operatsiyalarning 
bajarilishi va ularning buxgalteriya hisobida aks ettirilishi to„g„risida 
hisobot tuzilishi va ularni tegishli tashkilotlarga taqdim etishi lozim. 
Tijorat banklari tomonidan tuziladigan eng asosiy hisobot kunlik balansidir. 
Banklar kunlik bajarilgan buxgalteriya hisobi ma‟lumotlari aso-
sida O„zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o„rnatilgan 
shaklda kunlik balans hisoboti tuzadi. Kunlik balans hisoboti Bosh bank 
tomonidan butun bank bo„yicha yagona qilib tayyorlanadi.
Bosh bankning Buxgalteriya hisobi va hisoboti departamenti 
(boshqarmasi) tomonidan yagona balans hisobotini tuzish ustidan moni-
toring o„rnatiladi. 
Yagona balans “Bank binosidan tashqarida joylashgan mas‟ul ijro-
chi buxgalter” qoidasi asosida shakllantiriladi. Bunda ma‟lumotlarni 
qayta ishlovchi Bosh server Bosh bankda, filiallarda esa yagona lokal 
hisoblash tarmog„iga ulangan buxgalter, iqtisodchi, filial rahbariyati va 
boshqa xodimlarning ishchi stansiyalari joylashgan bo„ladi.
Filiallarda barcha pul hisob-kitob hujjatlari (to„lov topshiriqno-
masi, to„lov talabnomasi, inkassa topshiriqnomasi, akkreditivga ariza, 
memorial orderlar, inkasso qilingan pul tushumlariga ilova ro„yxati, 
e‟lonnoma va pul cheklari) asosida amalga oshirilayotgan operatsiyalar 
maxsus o„rnatilgan belgilar sifatida Bosh serverga avtomatik uzatiladi va 
shu zahoti Bosh serverda aks ettiriladi.
Har ish kuni oxirida Bosh bankda kun davomida amalga oshirilgan 
operatsiyalarning banklararo, filiallararo va ichki bank operatsiyalariga 
bo„lingan holdagi ro„yxati tayyorlanadi. Bu operatsiyalarning jamlanma 
summasi kun mobaynida amalga oshirilgan butun bank operatsiyalari 
summasiga teng bo„lishi lozim.
Bosh bank O„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Axbo-
rotlashtirish bosh markazidan END faylni olgandan so„ng, kun yopish 
bilan bog„liq bo„lgan barcha operatsiyalarni bajaradi va shu zahoti o„zi-
ning filiallariga kun davomida amalga oshirilgan operatsiyalar 
to„g„risida END faylga mos bo„lgan nazorat faylini yuboradi. 
Bank filiallari o„rnatilgan tartibda kunlik buxgalteriya hujjatlarini 
yig„majildga tikishlari va ularni balans ma‟lumotlari bilan solishtirishlari 

---

200 
lozim. Har bir hisobot shakli filial rahbari va bosh buxgalteri tomonidan 
sinchiklab tekshiriladi.
Bosh bank rahbarlari balans bo„lmagan, hisobda tartibga solinma-
gan tafovutlar chiqqanda va bir kun davomida mijozlarga xizmat ko„rsa-
tilishi ta‟minlanmagan hollarda bu kamchiliklarni bartaraf etish uchun 
zarur barcha chora-tadbirlarni ko„rishi lozim. 
Bank filiallari rahbarlari va bosh buxgalterlari balans chiqmagan-
ligi haqida belgilangan muddatda Bosh bankka xabar qilmasalar, ularga 
nisbatan egallab turgan lavozimlaridan ozod qilishgacha bo„lgan chora-
lar ko„riladi. 
Balansning to„g„ri tuzilganligi quyidagi tartibda tekshiriladi: 
– kunlik balansning aktiv va passivlarning qoldiqlar bo„yicha yakun-
lari tengligi (aktiv hisobvaraqlari qoldiqlarining majburiyatlar hisobva-
raqlari qoldiqlari plyus kapital hisobvaraqlari qoldiqlariga tengligi);
– “Ko„zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlari qoldiqlari yakuni-
ning to„g„riligi, shu hisobvaraqlar bilan ularga tegishli kontr-hisobva-
raqlar qoldiqlarining o„zaro tengligi; 
– aktiv hisobvaraqlarda kredit qoldiq (kontr-aktiv hisobvaraqlardan 
tashqari), passiv hisobvaraqlarda debet qoldiq (kontr-passiv hisobvaraq-
lardan tashqari) bo„lmasligi; 
– aktiv hisobvaraqlarga ochilgan kontr-aktiv hisobvaraqlar qoldig„i 
shu aktiv hisobvaraq qoldig„idan ortiq bo„lmasligi, passiv hisobvaraq-
larga ochilgan kontr-passiv hisobvaraqlar qoldig„i shu passiv hisobvaraq 
qoldig„idan ortiq bo„lmasligi; 
– Bosh bankda ochilgan 16100 va 22200 – hisobvaraqlari qoldiq-
lari hamda ular bo„yicha ochilgan ikkinchi tartibli mos hisobvaraqlar-
ning qoldiqlari o„zaro teng bo„lishi; 
– asosiy vositalar, daromadlar va xarajatlar hamda bank kapitali hi-
sobi faqat milliy valutada yuritilishini ta‟minlash va balansning rezident 
va norezident ustunlarini shunga mos ravishda to„ldirilganligi. 
Balansning to„g„riligiga ishonch hosil qilgandan so„ng kunlik bux-
galteriya hisoboti sifatida bir nusxa balans chop etiladi. Bosh bankda bu-
tun bank bo„yicha, filiallar esa o„z filiallari bo„yicha balans chiqaradilar. 
Bankning yagona kunlik balansi bank rahbari va Buxgalteriya hi-
sobi va hisoboti departamenti direktori tomonidan imzolanishi lozim.
Filiallar balansi filial boshqaruvchisi va uning bosh buxgalteri to-
monidan, kassa operatsiyalari bo„yicha hisobotlarga ulardan tashqari 
kassa mudiri yoki mas‟ul kassa xodimi imzo chekadi.

---

201 
Banklar balansi boshqa zarur ma‟lumotlar bilan birgalikda Marka-
ziy bankka taqdim qilish uchun Bosh serverdan Axborotlash boshqaruv 
tizimiga uzatiladi. 
O„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Buxgalteriya hiso-
bi, hisoboti va davlat budjeti kassa ijrosi departamenti tijorat banklari va 
O„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining hududiy Bosh boshqar-
malarining balanslarini alohida jamlab, so„ngra butun respublika bank-
lari bo„yicha yig„ma balans tuzadi.
O„zbekiston Respublikasi Markaziy bank balansi Buxgalteriya hi-
sobi, hisoboti va davlat budjeti kassa ijrosi departamenti tomonidan, tijo-
rat banklari balanslari Kredit tashkilotlarini faoliyatini litsenziyalash va 
tartibga solish departamenti tomonidan tahlil qilinadi.
Tahlil natijalari bo„yicha tijorat banklariga tegishli ko„rsatmalar 
beriladi.
O„zbekiston Respublikasi Markaziy bankining vakolatli departa-
mentlari ABTdan o„rnatilgan tartibda balans va boshqa tegishli ma‟lu-
motlar olishi mumkin.
Kunlik balansdan tashqari bankda boshqa hisobotlar ham tuzib bo-
riladi, har bir hisobotning belgilangan shakllari, ularni topshirish mud-
dati alohida belgilanadi. 
Hisobotlarning maqsadi, topshirish muddatlari va shakllari «O„z-
bekiston Respublikasi banklarida statistika hisobotlarini tashkil etish 
qoidalari» sarlavhali 221-yo„riqnomada bayon etilgan. Bu hisobot shakl-
lariga quyidagilar ilova qilinadi: 
• «Tovar-moddiy qimmatliklar uchun to„langan mablag„lar» nomli 
19909, “Tovar-moddiy qimmatliklar uchun olinadigan mablag„lar” nom-
li 29802 hisobvaraqlar, “Tugallanmagan qurilish” nomli 16505-hisobva-
raqlar bo„yicha qoldiqlar qaydnomasi; 
• aniqlanguncha o„zaro hisob-kitoblar bo„yicha o„tkazilgan sum-
malar qaydnomasi, shuningdek, qaydnomaga «Kliring transaksiyalari 
degan 17301, 23202, «Aniqlanish jarayonidagi transaksiyalar 17305, 
23206 hisobvaraqlar bo„yicha qoldiqda turgan har bir summa ham kiriti-
ladi. Yuqorida aytilgan hisobvaraqlarda qoldiq bo„lmasa, bu haqda balans 
hisobotiga yozib qo„yiladi. 
Har bir hisobot shakli va qaydnomalarini bank rahbari hamda bosh 
buxgalteri mufassal ko„rib chiqishi va imzolashi kerak. Kassa ope-
rasiyalari bo„yicha hisobotlariga ulardan tashqari katta kassir yoki kassa 
mudiri ham imzo chekadi. Banklarda hududiy viloyat boshqarmalari, 

---

202 
shuningdek, Qoraqalpog„iston Respublikasi boshqarmasi tegishlicha o„z 
banklariga hamda O„zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga hisobot 
topshiradi. 
Yuqori banklarga kelib tushgan buxgalteriya hisobotlari tekshiriladi, 
tahlil qilinadi va uning asosida zarur boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. 
Hisobot ma‟lumotlarida nomuvofiqlik borligi aniqlansa, uning sa-
bablari eng qisqa muddatda topilishi va tartibga solinishi lozim. Banklar-
ning viloyatlardagi (har kuni), respublikalardagi (har oyda) rahbarlari 
balanslarni ko„rib chiqishlari hamda bosh buxgalterning ularga qarashli 
banklarda buxgalteriya ishi, buxgalteriya hisobi va hisoboti ahvoli, shu-
ningdek, bu ishda aniqlangan kamchiliklarni qanday bartaraf etilayotga-
ni to„g„risidagi axborotni tinglashi kerak.