Buxgalteriya va kasbiy faoliyat asoslari

3-jadval
). 
Jurnal 7 ta ustundan iborat bо‘lib uning 1-5 ustunlari sodir bо‘lgan xо‘jalik 
operatsiyalarini xronologik ketma-ketlikda qayd qilish uchun, 6-7 ustunlari esa 
jurnalda qayd qilingan xо‘jalik operatsiyalarini iqtisodiy mazmun jihatdan 
guruhlash, ya’ni buxgalteriya pravodkalari tuzish uchun belgilangan. Xronologik 
jurnalda tuzilgan pravodkalar hisobot davri uchun ochilgan schyotlarga yozib 
chiqiladi, ya’ni “raznoska” qilinadi. Operatsiyalarni schyotlarga yozishda 
pravodkani oldiga yozuvni amalga oshirilganligini tasdiqlovchi “V” belgisi 
qо‘yiladi. Buxgalterlar tilida bu belgi “galochka” yoki”ptichka” deyiladi. 
3-jadval
Xо‘jalik operatsiyalarini qayd qilish xronologik jurnali 
T/
r 
Hujjat 
Xo’jalik operatsiyasining 
mazmuni 
Summa 
Pravodka 
Raqami Sanasi 
 
Raqami 
1 
566 
Mol yetkazib beruvchilar-dan 
materialla sotib olинdi
80000 
1010 
6000 
22 
1225 
 
Mol yetkazib beruvchilar-dan 
ehtiyot qismlar sotib olинdi
40000 
1040 
6000 
3
3
 
6478 
 
Mol yetkazib beruvchilar-dan 
arzon 
baholi 
tezeskiruvchi 
buyumlar sotib olинdi 
60000 
1080 
6000 
 
 
4. SINTETIK VA ANALITIK HISOB. 
О‘zbekiston respublikasida «Buxgalteriya hisobi tо‘g‘risida»gi qonunning
7-moddasi талабига биноан барча хўжалик юритeвчи сeбъектларdabuxgalteriya 
hisobi obyektlari sintetik va analitik hisoblarda yuritiladi. SHeнга биноан 

---

281 
buxgalteriya hisobi schyotlari xо‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari haqidagi 
axborotlarni qamrab olishiga kо‘ra ikki xil bо‘ladi: 
Sintetik schyotlar; 
Analitik schyotlar. 
Ma’lum bir guruh xо‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari hamda 
xо‘jalik jarayonlari haqida pul ifodalarida umumlashgan ma’lumotlar beradigan 
schyotlar sintetik schyotlar deb ataladi. Sintetik schyotlarda hisobga olish sintetik 
hisob deb ataladi. Sintetik schyot ma’lumotlari yordamida korxonaning moliya-
xо‘jalik faoliyati ustidan nazorat о‘rnatiladi hamda butun iqtisodiyot 
tarmoqlarining ish faoliyatiga baho beriladi. Sintetik schyotlarga “Asosiy 
vositalar”, “Nomoddiy aktivlar”, “Materiallar”, “Ustav kapitali”, “Zahira fondi”, 
“Mehnat tо‘lovlari bо‘yicha xodimlar bilan hisoblashuvlar” va h.k schyotlar kiradi. 
Korxonaning moliya-xо‘jalik faoliyatlariga nazorat о‘rnatishda va tezkor 
boshqaruvni tashkil qilishda faqat sintetik schyotlardan foydalanish yetarli 
bо‘lmaydi. Buxgalteriya hisobining har bir obyektining holati va unda bо‘ladigan 
о‘zgarishlarni (ta’minot jarayonini, tayyor mashulotlar ishlab chiqarish rejalarini 
bajarilishini va xaridorlar bilan tuzilgan shartnomalar bо‘yicha mashulot sotishni 
doimiy nazorat qilish va boshqa masalalar) bilish uchun qiymat hamda natural 
о‘lchovlardagi batafsil ma’lumotlar zarur bо‘ladi. Shuning uchun buxgalteriya 
hisobi tizimida sintetik schyotlar bilan bir qatorda analitik deb nomlangan 
schyotlardan ham foydalaniladi. 
Xо‘jalik mablag‘lari va ularning manbaalari harakatini pul, natura va mehnat 
о‘lchovi kо‘rsatkichlarida hisobga oladigan schyotlar analitik schyotlar deb ataladi. 
Analitik schyotlarda hisobga olish analitik hisob deb ataladi. Analitik schyotlar 
sintetik schyot ma’lumotlarini iqtisodiy mazmun jihatdan bo’laklarga bo’lib aks 
ettiradi. Masalan: “Xom ashyo va materiallar” schyoti bо‘yicha qurilishda, truba, 
lak, bо‘yoq, avtomobil sanoatida avtomobillarning alohida bо‘tlovchi qismlari, 
motor, oldi oynasi, orqa oynasi, qanotlari, eshiklari va shu kabi boshqa moddiy 
qiymatliklar bо‘yicha ochiladigan schyotlar analitik schyotlarga kiritiladi. 

---

282 
Sintetik schyotlarda analitik hisob ma’lumotlari umumlashtiriladi. Shuning 
uchun ham bitta sintetik schyot bir necha analitik schyotlarga bо‘linishi mumkin. 
Agar sintetik schyotlar korxonaning moddiy qiymatliklarini umumiy summasi yoki 
debitorlik va kreditorlik qarzlarning holati haqida pul ifodalaridagi umumiy 
ma’lumotlarni kо‘rsatsa, analitik schyotlar korxonadagi moddiy qiymatliklarning 
alohida turlari bо‘yicha qoldig‘ini, harakatini, joylanishini, xodimlarning har biriga 
korxonaning qancha qarzi borligini, har bir hisobdor shaxsning korxonaga bо‘lgan 
qarzini va boshqalarni kо‘rsatadi. 
Buxgalteriya hisobini rivojlanishida sintetik schyotlar birlamchimi yoki 
analitik schyotlar degan haqli bir savolga javob berish kerak bо‘ladi. Bu masalaga 
oydinlik kiritish maqsadida oddiy tovar ishlab chiqarish davridagi tovar 
ayriboshlash muomilasiga murojaat qilamiz. Tovar muomalasi quyidagi almashuv 
shaklida amalga oshiriladi. T-T. Tovar ayriboshlashning rivojlangan bosqichida pul 
muomala vositasini bajaradi. Natijada tovar muomilasi jarayoni quyidagi almashuv 
shaklida amalga oshiriladi. T-P-T. Bunda №1 tovarning qiymati ma’lum 
miqdordagi pul massasida о‘z ifodasini topadi va tovar shaklidan pul shakliga 
ko’chadi. Mantiqan tovar ishlab chiqaruvchining xо‘jaligida tovarni tovarga 
ayriboshlash yuz beradi. Pul vositachilik rolini bajarib muomila vositasi sifatida 
namoyon bо‘ladi, xolos. Har bir tovar ishlab chiqaruvchi, unda qancha, qanday 
tovarlar borligini doimo bilishi kerak. Axborotlar oqimining kо‘pligi tufayli 
tovarda sodir bо‘ladigan hamma о‘zgarishlarni yodda saqlab bо‘lmaydi. Shuning 
uchun tovarni tovarga almashtirishni bilgan har bir mulkdor har xil tovarlar 
schyotlarini alohida olib borgan, chunki bitta tovarni sotsa, ikkinchi bir tovarni 
sotib oladi. Bundan kо‘rinib turibdiki buxgalteriya hisobi rivojlanishida, eng 
avvalo, analitik schyotlar yuzaga kelgan. Korxonalar xо‘jalik-moliyaviy faoliyatida 
analitik schyotlar yordamida korxona xо‘jalik mablag‘larining tarkibi aniqlanib, 
butligi va ulardan samarali foydalanish ta’minlanadi, shuningdek, moddiy javobgar 
shaxslar faoliyatiga nazorat о‘rnatiladi. Analitik schyotlar yordamida qiymat 
о‘lchovi kо‘rsatkichlari ma’lumotlar bilan birgalikda natura va mehnat 
о‘lchovlarda ham ma’lumotlar olinadi. 

---

283 
Xо‘jalik mablag‘larini va ularning paydo bо‘lish manbaalarini, shuningdek, 
xо‘jalik jarayonlarini joriy hisobda aks ettirishda sintetik va analitik schyotlarning 
bir-biri bilan aloqasini “Xom ashyo va materiallar hisobga olinadigan schyotlar” 
sintetik schyot misolida kо‘rib chiqamiz. 
Hisobot davrining boshiga “Xom ashyo va materiallar” sintetik schyotida 
490000 sо‘m qoldiq bor edi. Shundan: “Chit” schyotidagi qoldiq 400000 sо‘m 
(2000 m - 200sо‘m); “Atlas” schyotidagi qoldiq 90000 sо‘m (90m - 1000 sо‘m); 
Hisobot oyi davomida korxona omboriga quyidagi moddiy qiymatliklar 
qabul qilindi: 
“Chit”- 500m., har bir metri 200 sо‘mdan = 100000 sо‘m 
“Atlas”- 400m., har bir metri 1000 sо‘mdan = 400000 sо‘m. 
Hisobot oyi davomida materiallarning sarfi bilan bog‘liq bо‘lgan quyidagi 
operatsiyalar sodir bо‘ldi: 
“Chit”- 300m., har bir metri 200 sо‘mdan = 60000 sо‘m 
“Atlas”- 200m., har bir metri 1000 sо‘mdan = 200000 sо‘m. 
Yuqorida bayon qilingan operatsiyalarni sintetik schyotlarda quyidagicha aks 
ettiramiz: 
Korxona omboriga qabul qilingan moddiy qiymatliklar bilan bog‘liq bо‘lgan 
operatsiyani: 
D-t–“Xom ashyo va materiallar” schyoti – 500000 
K-t - ”Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar” schyoti 
– 500000 sо‘m 
Materiallarning sarfi bilan bog‘liq bо‘lgan operatsiyani 
D-t - ”Asosiy ishlab chiqarish” schyoti – 260000 
K-t - “Xom ashyo va materiallar ” schyoti - 260000sо‘m. 
Keltirilgan ma’lumotlarni “Xom ashyo va materiallar”sintetik schyotiga 
ochilgan analitik schyotlarga yozib chiqamiz: 
Misoldan kо‘rinib turibdiki, “Xom ashyo va materiallar” sintetik schyotning 
oy boshiga qoldig‘i, debet va kredit oborotlari hamda oy oxiriga qoldiq summalari 
shu sintetik schyotga tegishli bо‘lgan, bizning misolimizda ikkita, ya’ni “Chit” va 

---

284 
“Atlas” analitik schyotlarning xuddi shunday ma’lumotlarning pul ifodasidagi 
yig‘indilariga teng bо‘ladi. Agar bu tenglik buzilsa, unda joriy hisobni tashkil 
qilishda, yoki sintetik hisobni yurgizishda, yoki analitik hisobni yurgizishda 
xatolikka yо‘l qо‘yilgan bо‘ladi.