Buxoro davlat universiteti qodirova saodat abduraximovna

Qismlarga boʻlingan matnlar ustida ishlash
toʻliq darsni talab 
qilmaydi. Tayyorlov xarakteridagi yozuv mashqlari ham ikkinchi 
sinfda, birinchi yarim yilning ilk kunlarida boshlanadi. Oʻquvchilar 
berilgan soʻzlardan gap tuzadilar yoki matnda yetishmagan soʻzlarni 
oʻrniga qoʻyadilar va bayon yozishda nimalarga alohida e’tibor berishni 
oʻrganadilar. Bu mashq oʻquvchilarda sodda gaplarda ishtirok etgan 
soʻzlarni tartib bilan joylashtirishga oid tushunchalarini kengaytiradi. 
Shuni unutmaslik kerak-ki, tartibsiz (aralash) berilgan soʻzlardan gap 
tuzishdan avval, oʻqituvchi bolalarga matnni oʻqib eshittiradi. Bolalar 
yozuv taxtasiga yozilgan qator soʻzlarni koʻzdan kechiradilar. Ish 
oʻqituvchi rahbarligida olib boriladi. Oʻqituvchi oʻquvchilarning yozuv 

---

80 
taxtasidagi gaplarni izchillikka rioya qilgan holda yoza olishlariga 
ishonch hosil qilgach, yozishga ruxsat etadi. Tayyorlov mazmunidagi 
mashqlarning xususiyati shundaki, bunda matn qismlarini har bir 
oʻquvchi yozadi. 
Bunday ish uslubini “Yaxshi fazilat” matniga tatbiq qilamiz. 
Hikoyani soʻzlab berish va yozishda boʻgʻinli hamda ketma-ket 
kelgan, talaffuzi bir xil va yozilishi farq qiladigan jarangli undoshli 
soʻzlar uchrashi aytiladi. Shundan soʻng oʻqituvchi hikoyani oʻqiydi va 
savollar orqali uni tahlil qiladi: 
Zarifjon qayerdan kelayotgan edi? Yoʻlda qanday voqea yuz berdi? 
Hikoyaning oxirgi gapida 
“rahmat” 
oʻrniga qanday soʻz 
ishlatilgan? 
Endi oʻqituvchi oʻquvchilarga: “Matnni diqqat bilan tinglang va 
matndan yozilishi oʻrganilgan soʻzlarni aniqlang” deb topshiriq beradi 
va matnni qayta oʻqiydi. 
Shundan soʻng matndan oʻquvchilar bilan birgalikda kelayotgan, 
ketayotgan ayolni, ayol pulni, chiqarib, minnatdor soʻzlari ajratilib 
yozuv taxtasiga yoziladi. Bu soʻzlarni oldindan yozuv taxtasiga yozib, 
ustini berkitib qoʻysa ham boʻladi. Ularni imlo jihatdan tahlil 
qilayotganda ochish mumkin. (Matndan imlosi eslatilgan soʻzlarni 
toʻgʻri ajratib olganliklarini tekshirishda foydalaniladi). 
Shundan soʻng oʻquvchilar yozuv taxtasiga yozilgan quyidagi 
savollarga javob beradilar: 
1. Zarifjonning odati qanday? 
2. Bu haqida ikkinchi gapda nima deyilgan? 
3. Yoʻlda qanday voqea yuz berdi? 
5. Zarifjon pulni nima qildi? 
6. Ayol kimdan minnatdor boʻldi? 
Oʻqituvchi oʻquvchilarning hikoyasini eshitgach: “Biz bu qisqa 
hikoyani yozsak, bayon hosil boʻladi. Buning uchun har bir qismni 
navbat bilan yozamiz”, deydi. Oʻquvchilar daftarlarini bayon yozish 
uchun tayyorlaydilar. Oʻqituvchi esa oʻquvchilar uchun yozuv taxtasiga 
namuna yozadi. Ish shunday izchillikda davom etadi. 
Oʻqituvchi oʻquvchilarga tanish savollarni beradi. Har bir savolga 
olingan javob tezda tahlil qilinib, yozuv taxtasiga hamda daftarga 
yoziladi. Bundan oldin, oʻquvchilarga hikoyaning qismlari, ayrim 
soʻzlarni yozishda qanday qoidalardan foydalanish eslatiladi. 

---

81 
Bayon yozib boʻlingach, qoidasi takrorlangan soʻzning tagiga 
chizish topshirilishi mumkin. Yuqorida koʻrsatilgan ish turi, ya’ni 
gaplarni bir-biriga bogʻlab yozish usuli oʻquvchilarni bayon yozishga 
tayyorlaydi. 
Ikkinchi sinfda bayon yozish darslari ikki turda oʻtkaziladi: 
Avval oʻquvchilar 30-40 soʻzli matnni savollar va javob 
mazmunini ochuvchi soʻzlar orqali ifodalaydilar. Savollarda faqat 
matnni bayon qilish tartibi aniqlanmay, balki har bir gapning soʻz 
tarkibi ham aniqlanadi. Shu bilan birga oʻquvchilarni jamoa boʻlib 
rejadagi savollar asosida javob topishga oʻrgatiladi. 
Bayonning ikkinchi turi oʻquvchilarga bayon matnini yozma 
ifodalashda koʻproq erkinlik beradi. Savol-javob matnlariga qaraganda 
bayon matnlarining hajmi koʻproq boʻladi (50-60 soʻz). Tayyor reja 
bayon matnining tartibini aniqlab beradi, biroq bayon matnining har bir 
qismi uchun oʻquvchilar matnning oʻzida yoki savollarida 
qatnashmagan turli xildagi gaplardan va boshqa soʻzlardan 
foydalanishlari mumkin. 
Bayonning ikkala turi uchun matnlarning rejasi beriladi. Imlo 
ustida ishlash, matnni tahlil qilishda esa metodik qismda bayon yozish 
uchun berilgan namunadan foydalanish tavsiya etiladi. Ikkinchi sinf 
oʻquvchilarini bayon yozishga oʻrgatish savollarga berilgan soʻzlar 
bilan javob yozishdan boshlanadi. Bu xildagi bayonlarda matnda nechta 
gap boʻlsa, xuddi shu mazmundagi savollar beriladi. Savollarga javob 
berishda javob mazmunini ochuvchi soʻzlar savolning qatoriga yozilib, 
tik chiziq bilan ajratiladi. Oʻquvchilar yuqoridagi ish turini bajarishga 
koʻnikma hosil qilganlaridan soʻng rejadagi berilgan savollarni 
yetishmagan soʻzlar bilan toʻldirib yozish topshiriladi. 
Bayon yozish davomida koʻpchilik oʻquvchilarda mustaqillik 
seziladi. Bu mustaqillik ikki xil yoʻnalishda (usulda) namoyon boʻladi: 
1. Oʻquvchilar rejadagi savollarga javob berishda matn mazmunini 
toʻliq ifodalashga harakat qiladilar. 
2. Ayrim oʻquvchilar esa savollarga oʻz soʻzlari bilan javob 
berishga intiladilar. 
Koʻpincha oʻquvchilar gapni notoʻgʻri tuzadilar. Ba’zi oʻquvchilar 
esa shunday soʻzlarni ishlatishadiki, bu soʻzlarning imlosi, mazmuni 
hali oʻrganilmagan. Shu sababli oʻquvchilar imloviy va uslubiy 
xatolarga yoʻl qoʻyadilar. Shuning uchun bu bosqichda oʻquvchilardan 

---

82 
savol mazmuniga qat’iy e’tibor berish va matn tilidan chetga 
chiqmaslik talab qilinadi. 
Bayon turi soddagina boʻlsa ham, uni yozishda ogʻzaki va yozma 
ifodalashda adabiy til me’yorlariga rioya qilish hamda imlo xatolarga 
yoʻl qoʻymaslikka oʻrgatish kerak. 
Oʻquvchilar uchinchi chorak oxirida 50-60 soʻzli matndan iborat 
bayon yozadilar. Rejada 3-4 band beriladi. Shu bandlarning har biriga 
oʻquvchilar ikki-uch gap bilan javob beradilar. Bayon darsining asosiy 
bosqichi savollar orqali matn mazm unini qayta hikoyalash, hikoyaning 
har bir qismida koʻzda tutilgan maqsadni aniqlash, qoʻshma gaplarning 
imlosi 
oʻzlashtirilmagan soʻzlarni ishlatishning oldini olish 
hisoblanadi.