Buxoro davlat universiteti raxmatullayeva f. M., Abdulloyev a. J., Giyazova n. B., Narzullayeva g. S

 
5.2 Jahon tovar bozorida narxning shakllanishi
Yuqorida aytib o'tilganidek, jahon bozorida maxsus narx tizimi – 
jahon narxlari mavjud bo’lib, ularga ishlab chiqaruvchilarning qaysi 
xarajatlari tovarlarni sotishdan keyin qoplanishi, foyda darajasi, tashqi 
iqtisodiy faoliyatni yanada kengaytirish uchun imtiyozlar paydo bo'lishi 
bog’liq. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar bozorlaridagi narxlarning 
shakllanishi sabablarini aniqlash muhimdir. Shartlarni yoki narxlarni 
shakllantirish omillarini aniqlashdan oldin «narx» tushunchasini 
aniqlash kerak. Xalqaro tovar savdosi holatini eng yuqori darajada 
jahon narxlari ifodalaydi. 
 
Jahon narxi 
– bu tashqi savdo narxidir, unda erkin tovar bozorida 
eksport va import operatsiyalari erkin konvertatsiyalanadigan 
valyutadagi to'lovlar bilan muntazam ravishda amalga oshiriladi.
Jahon narxlari asosidagi operatsiyalar quyidagi shartlarga javob 
berishi kerak: 
-
muntazam ravishda amalga oshiriladi; 
-
barter operatsiyalari narxini, davlat yordami doirasida yetkazib 
berish operatsiyalarini va boshqalarni hisobga olmaslik; 
-
erkin bozorda amalga oshiriladi; 
-
erkin almashtiriladigan valyutada amalga oshiriladi. 
Jahon narxlari mamlakatlar va turli mamlakatlar va yirik 
kompaniyalar o'rtasidagi savdo bitimlariga xizmat qiladi. Quyidagilar 
jahon narxlari hisoblanadi: 
-
xom ashyo, mahsulot, tovarlarning yetakchi (asosiy) bozorlarida 
amalga oshiriladigan yirik eksport yoki import bitimlarining real 
narxlari; 
-
xalqaro savdoni amalga oshiruvchi tashkilotlar tomonidan ma'lum 
bir vaqt uchun tan olingan narxlar; 
-
jahon tovar bozorida muntazam ravishda amalga oshiriladigan 
bitimlar narxi; 
-
turli mamlakatlar bozorlaridagi bir xil xom ashyo, mahsulot, 
tovarlar bitimlari bo'yicha hisoblangan o'rtacha narx. 
Narxlarning shakllanishiga quyidagi turli omillar ta'sir ko'rsatadi: 

---

50 
-
umumiy iqtisodiy (mahsulot turi, ishlab chiqarish va sotilishiga 
bo’gliq bo’lmagan holda ta’sir ko'rsatadi); 
-
maxsus 
iqtisodiy 
(muayyan 
mahsulotning 
o'ziga 
xos 
xususiyatlari, ishlab chiqarish va sotish shartlari bilan 
belgilanadi); 
-
o'ziga xos (tovarlar va xizmatlarning ayrim turlariga nisbatan 
amal qiladi); 
-
maxsus (davlat tomonidan tartibga solish vositalari, valyuta 
kursining o’zgarishi); 
-
iqtisodiy, siyosiy, harbiy.
Jahon bozorining narxi xalqaro qiymatga va jahon bozoridagi 
yetakchi eksport qiluvchi mamlakatlarning xarajatlariga asoslanadi. 
Ichki narxlar, aksincha, milliy xarajatlarga asoslanadi va milliy ishlab 
chiqaruvchilarning xarajatlarini aks ettiradi. Xalqaro savdoning narxi 
jahon va ichki bozorlarning turli hajmlari, ularning faoliyat yuritish 
shartlari, shuningdek, boshqa narx-navo omillari tufayli ichki 
narxlardan farq qiladi. Odatda, jahon narxi ichki narxdan past bo’ladi, 
chunki ichki narxlarni shakllantirishga ta'sir qiladigan, milliy bozorni 
xorijiy yetkazib beruvchilardan iqtisodiy jihatdan himoya qiladigan va 
natijada raqobatni yumshatadigan bir qator vositalar (bojlar, soliqlar va 
boshqalar) mavjud. Jahon va ichki narxlar o'rtasidagi farq 1/3 gacha 
bo'lishi mumkin. Shu bilan birga, tayyor mahsulotlar narxlari yuqoriroq 
bo’ladi, bu esa tayyor mahsulotni import qilishda tarif va tarifsiz 
to'siqlarning yuqori darajasi bilan bog’liq.
Qayta ishlash sanoati mahsulotlarining jahon narxlari asosida 
yirik ishlab chiqaruvchi kompaniyalarning eksport bahosi yotadi. 
Ushbu narxlar to'liq xarajatlar yoki to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar usuli 
orqali aniqlanadi: 
To'liq xarajatlar usuli – bu usul asosida bahoning aniqlanishi 
ishlab chiqarishning to'liq xarajatlari, kutilayotgan daromad, 
mahsulotni to'liq sotilishi va ishlab chiqarish quvvatining 75-85% 
ishlatilishini hisobga olish yotadi. 
To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar usuli – barcha xarajatlar ustama va 
bevosita xarajatlarga bo'linib, asosan o'zgaruvchan xarajatlarni o’z 
ichiga oladi. 
Alohida shartnomalar asosida – yetkazib beriluvchi ma'lum bir 
tovar turi va xizmat narxlari aynan shu xildagi tovar turi va xizmat 
narxlarining jahon bozoridagi darajasidan farq qilishi mumkin. Bu holat 

---

51 
tovarning o'ziga xos sifat belgilari, tovarni yuklash va to'lovi, 
yuklangan 
turkumning 
(partiyasi) 
hajmi, 
har 
ikki 
tomon 
munosabatlarining xarakteri bilan bog'liq holda tuzilgan shartnomaning 
o'ziga xos talablari bilan izohlanadi. 
Xalqaro savdoda narxlar turlarining ko'pligi tayyor mahsulotlar 
bozori shart-sharoitlarining har xil ekanligini aks ettiradi, mana 
shunday sharoitda oldi-sotdi aktlari tuziladi. Kuzatuvlar jahon 
narxining o'zgarib turish tendentsiyasi ana shu shart-sharoitlarga ham 
bog'liq ekanligini ko'rsatadi. Tovarning tashqi savdo narxini asoslash; 
aniqlash va kelishib olishda kelishuvning o'ziga xos tomonlarini 
belgilab beruvchi tabiati haqida aniq tushuncha, tasavvurga ega bo'lish 
kerak. Misol uchun, texnologik-mashina mahsulotlari, murakkab texnik 
tovarlar savdosini olib ko'raylik, bu savdo ishlab chiqaruvchi - sotuvchi 
va iste’molchi - xaridorning bevosita ishtirokida o'tkazilib, tovarni 
yetkazib berishning barcha shart-sharoitlari kelishib olinadi.