Buxoro davlat universiteti soha lingvistikasi: tilshunoslik va tibbiyot
* Buxoro davlat universiteti Lingvistika (o‘zbek tili) mutaxassisligi magistranti shahnoz-87@mail.ru
Yüklə 115,71 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
*
Buxoro davlat universiteti Lingvistika (o‘zbek tili) mutaxassisligi magistranti shahnoz-87@mail.ru 151 soha leksikasi, ayniqsa, tibbiy terminologik tizimni o‘rganish natijasida tibbiy lingvsitika tobora rivojlanib bormoqda. Tibbiy lingvistikada tibbiy termin va atamalarni tizim sifatida o‘rganish, sohadagi terminlarning shakllanishi va taraqqiyotini tahlil qilish bosh muammo sanaladi. Tibbiy terminlarga sustansial tilshunoslik nuqtayi nazaridan yondashuv muammoni yangicha yondashuvda yechishga intilish bo‘lib, tibbiy lingvistika asoslarini to‘ldirishga xizmat qiladi. Birinchi galda, termin “gapdan tashqarida ham ma’lum bir aniq ma’no ifodalaydigan so‘z yoki turg‘un holatdagi so‘z birikmasi” (S.Usmonov) ekanligini, “termin – alohida olingan so‘z yoki ot boshqaruvli so‘z birikmasi bo‘lib, kasbiy tushunchani ifodalashi va ma’lum bir kasb doirasida (ilm, texnika, ishlab chiqarish, boshqaruv) sohaviy muloqot ehtiyojlarini qondirishi” [Shirinova,2020:14-15] inobatga olinishi lozim. Negaki, mavzu obyekti hisoblangan so‘z birikmasining terminologik tizimdagi vazifasi shu bilan izohlanadi va so‘z birikmalarining terminlar tizimidagi o‘rnini belgilashga asos bo‘ladi. Aslida, “So‘z birikmasi u yoki bu lug‘aviy birlikning boshqa shunday birlik bilan tobe-hokimlik munosabatidan hosil bo‘ladi va tilimizda mavjud birikish tarzi, usullari yoki modellaridan biri voqelashganligidan darak beradi. Demak, so‘z birikmasi o‘z qurilishida tilning muayyan sintaktik qonuniyatini aks ettiruvchi birlik sifatida nutqda rellashadi va ma’lum vazifaga xoslangan bo‘ladi. Aynan vazifasiga ko‘ra bu sintaktik birlik nominativ tizimga mansub bo‘lib, nominativ birliklar sirasida alohida o‘rin egallaydi. Zero, so‘z birikmasi lug‘aviy birliklar – leksema, ibora singari atash va nomlashga xizmat qiladi. Vazifasi va qurilishi so‘z birikmalariga til tizimida sintaksis va leksikologiya, boshqacha ifodalaganda, sintaksis va nominativ tizim orasidagi aloqadorlikni ta’minlash imkonini beradi. Shuning uchun leksik-semantik hamda sintaktik xususiyatlar mazkur birlik tabiatida uyg‘unlashib ketadi”.[Nazarova, Xojiyeva, 2021: 8] Shunday ekan, ham leksik-semantik, ham sintaktik xususiyatlarni o‘zida mujassam etgan so‘z birikmalari aynan nominativ vazifaga xoslanganligi uchun muayyan sohada termin sifatida qo‘llanila oladi. Chunki sohaviy tushunchalarni atovchi terminlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Tibbiyot tiliga xos termin va atamalarning so‘z birikmalari shaklida ifodalanishi buning yorqin dalili bo‘la oladi. Tibbiyotga oid matnlarni kuzatar ekanmiz, so‘z birikmasi shaklidagi tibbiy termin va atamalar tibbiy nutq yoki matnda nutqiy vaziyat, kommunikativ maqsad va ehtiyojlarga muvofiq voqelanishiga amin bo‘ldik. So‘z birikmasi shaklidagi tibbiy termin va atamalarni saralashda, ularning lisoniy qurilishini belgilashda o‘zbek substansial sintaksisi nazariyasiga asoslandik. Shuning uchun tibbiy terminlarning so‘z birikmasi shaklidagi turlari lisoniy sintaktik qurilishiga ko‘ra ajratildi. Tahlil natijasida ma’lum bo‘ldiki, tibbiy termin va atamalarni shakllantirgan aksariyat so‘z birikmalari [I~O]=SBLSQining nutqiy voqelanishidan yuzaga kelgan. Quyida keltirilgan tibbiy birikmalar fikrimizni dalillaydi: irsiy kasallik, ichki kasallik, irsiy moyillik, yashirin kasallik, qandli diabet, o‘tkir bronxit, arterial gipertenziya, bronxial astma, turg‘un stenokardiya, bosh miya, orqa miya, qalqonsimon bez, ishemik xuruj, deontologik madaniyat, tibbiy gigiyena, tibbiy yordam, tibbiy varaqa, tibbiy xizmat, tibbiy ko‘rik, tibbiy xatlov, 152 tibbiy niqob, tibbiy psixolog, tez yordam, sog‘lom odam, sog‘lom avlod, sog‘lom turmush, jismoniy faollik, jismoniy zo‘riqish, klimakterik davr, klinik holat, neyrofiziologik mashq, fizioterapevtik muolaja, oilaviy poliklinika, oilaviy shifokor, ortiqcha vazn, musbat natija, manfiy natija, tojdor virus, jinsiy a’zo, jinsiy zaiflik, bepusht ayol, bepusht erkak, xasta inson, yumshoq to‘qima, dorivor modda, shifobaxsh omil, yiringli ajralma, nishon a’zolar, nojo‘ya ta’sir. Bu hosilalar tibbiy nutqqa xoslangan bo‘lib, ismlarning otlar bilan birikishini natijalaydi. Bunday tibbiy birikmalarning tobe a’zosi “belgi” ma’nosini sifatlar, hokim a’zo esa “predmet” ma’nosini otlar bilan ifodalayotganligi birikma umumiy ma’nosidan anglashiladi. O‘z navbatida, sintaktik qurilma sifat va ot birikuvining mahsuli [belgi-predmet] ma’noli so‘z birikmalari ekanligini yaqqol ko‘rsatadi. Substansial sintaksisning nazariy asoslariga ko‘ra, tobe a’zosi ismlar va hokim a’zosi otlardan tuzilgan mazkur tibbiy birikmalarning lisoniy sintaktik qurilishi [I~O]=SBLSQida umumlashgan. [Nazarova,2015:98] So‘z birikmasining substansial talqini bo‘yicha “[I~O]=[belgi-predmet] SB qolipi o‘zbek tilida muayyan belgisi aniqlanayotgan predmetni bildiruvchi so‘z birikmalarining cheksiz miqdorda hosil bo‘lishini lisoniy sintaktik qurilish nuqtayi nazaridan umumlashtiruvchi lisoniy birlikdir. Zero, qolip tarkibidagi [I] ramzi tobe bo‘lak mavqeyida voqelashgan ism umumiy nomi ostida birlashuvchi leksemalarni ixcham tarzda umumlashtirib ko‘rsatadi. [O] ramzi esa hokim bo‘lak mavqeyida reallashgan ot leksemalarni ixcham va umumiy tarzda ifodalaydi. Tobe bo‘lak mavqeyida ismlarga mansub lug‘aviy birliklar, hokim bo‘lak mavqeyida esa ot semantik turkumiga tegishli lug‘aviy birliklar voqelanishi ta’kidlanadi”. [Nazarova, Xojiyeva, 2021: 30] Demak, yuqorida keltirilgan tibbiy termin va atamalarning har biri sohaga tegishli muayyan tushunchani ifodalashiga ko‘ra, bir-biridan farqlansa ham, lisoniy qurilishidagi umumiylik ularni birlashtiradi. Ism va otlar tobe-hokimligi yuzaga keltirgan tibbiy terminlarning lisoniy qurilishidagi umumiylikni [I~O]=SBLSQi aks ettiradi. Shuning uchun tibbiyot sohasida qo‘llaniluvchi, tobe a’zosi ism, hokim a’zosi otdan tuzilgan termin va atamalar [I~O]=SBLSQi hosilalari hisoblanadi. Tibbiyotga oid materiallar asosida to‘plangan dalillar mazkur lisoniy sintaktik qolip (LSQ) termin va atamalarni shakllantirish imkoniyatiga egaligini tasdiqlaydi. Ayni xususiyatiga ko‘ra, [I~O]=SBLSQini o‘zbek tilining terminologik qatlami, jumladan, tibbiy terminologik tizimni ta’minlaydigan va tilning nominativ vazifasini ro‘yobga chiqaruvchi lisoniy omillardan biri deb baholash mumkin. Xulosa shuki, so‘z birikmasi mohiyatan tilning lisoniy qurilish qonuniyatini aks ettiruvchi sintaktik birlik sanaladi, atash, nomlash vazifasi tufayli muayyan soha nutqiga xoslanadi. So‘z birikmasining tibbiyotga oid tushunchalarni atashga xizmat qilishi va tibbiy nutqqa xoslanishi uning [I~O] qurilmali ko‘rinishlari asosida o‘z isbotini topadi. Shunday ekan, [I~O]=SBLSQi hosilalari misolida dalillangan tibbiy terminlarni shakllantirish xususiyati so‘z birikmasining tibbiy terminologik tizimdagi o‘rni va ahamiyatini belgilaydi. Yüklə 115,71 Kb. Dostları ilə paylaş:
|