Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta
Yüklə 7,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kalit so‘zlar:
sport jarayonlari, irodaviy sifatlar, xorij psixologiyasi, jismoniy tarbiya, sport psixologiyasi, psixologik nazariyalar Iroda muammosining psixologiyada yetarlicha o‘rganilmaganligi bugungi kunda zamonaviy psixologlar tomonidan tan olingan. Psixologiyaga doir kontseptsiyalarda uzoq vaqt davomida markaziy o‘rinni egallab turgan ushbu tushunchani hozirgi paytda muhokama qilganimizda, o‘zining to‘laqonli maʼnosini bildirishida ayrim noaniqliklar yuzaga kelmoqda. Tadqiqotchilar orasida irodani aniqlash va u bilan bog‘liq bo‘lgan hissiy irodaviy harakatlar, shuningdek hissiy irodaviy kuchlanish, hissiy irodaviy boshqarilish, ayniqsa hissiy irodaviy o‘zini- o‘zi boshqarish masalalarining barchasi tortishuvlarga, bahslarga sabab bo‘layotganligi bois, iroda termini bilan maʼno anglatuvchi voqeliklar haqidagi fikrlarda o‘zaro bir xulosaga kelinmagan. 859 “Iroda” tushunchasining falsafa, psixologiya, huquqshunoslik va tibbiyotdagi o‘rganilishida qisman moslik bo‘lsada, ammo ushbu sohalardagi “so‘zlar ustidagi muzokaralar”ning paydo bo‘lishi muammolarning chuqurlashib borishiga sabab bo‘lmoqda, – deya iroda muammosiga qo‘yilgan chegara yuzasidan deyarli bir to‘xtamga kelinmaganligini taʼkidlaydi V.А.Ivannikov. – Iroda haqidagi sodda tasavvurlar va har bir tadqiqotchining shaxsiy tajribalari xulqning hissiy irodaviy boshqaruvi haqida psixologik aspektlarni o‘rganib chiqishda qo‘shimcha muammolarni hosil qiladi”. Rossiya psixologlarining ko‘pgina eksperimental va amaliy tadqiqotlaridan irodaning har xil aspektlariga doir muammoga bo‘lgan qiziqishining susayganligiga guvoh bo‘lamiz. Xorijiy psixologiyada esa o‘tgan asrning 30-yillaridan boshlab, aksincha iroda haqidagi tushunchalarning susayganligi bois, shu muammoga bo‘lgan qiziqishlar ortib bormoqda. Dunyo psixologiyasidagi bunday ahvol ushbu muammoga doir savollarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarni ko‘payishiga undaydi. Bunga javoban psixologik kategoriyalar tizimida iroda haqidagi tasavvurlarning rivojlanish tendentsiyasi, iroda tushunchasi tarkibidagi o‘zgarishlar uning o‘rni va rolini aniqlashni talab qiladi. Odamning xulq-atvori haqidagi tasavvurlar kontekstida iroda tushunchasi vujudga kelgan bo‘lib, uning o‘rganilishida umumiylikning mavjudligi tabiiy edi va shuning uchun iroda tushunchasi inson harakatlarining vujudga kelishi haqidagi tasavvurlarni (determinatsiya, maqsadlar, tanlovi, harakatlar regulyatsiyasi va qo‘zg‘alish va shu kab.) qamrab olishi kerak edi. Zamonaviy psixologiyada harakatlarning paydo bo‘lishi va amalga oshishi jarayonlarini to‘g‘riroq tushunish iroda tushunchasini boshlang‘ich aloqasini boshqa tushunchalar bilan aloqasini bir xilligini aniqlashni talab qiladi. Birinchi galda mavjud jarayonlarda qatnashuvchi innitsiatsiya – o‘z fikrini bildirish– harakatlarni amalga oshirish jarayonlari ko‘rsatadi. Yaʼni, motivatsiya, regulyatsiya, harakatlar tanlovi, shuningdek, shaxsiy bilish differentsiatsiyasi 860 bo‘lib, bular har xil harakatlar harakteristikasini aniqlab keladi. Masalan, qatʼiylik, yechimlilik, bir so‘zlilik kabilar. Iroda muammosi tarixiga bag‘ishlangan maxsus ishlar deyarli yo‘q. Rossiya psixologiyasida ayni muammo bo‘yicha umumiy tahlil va obzorlar V. I. Selevanov ishlarida va M.G.Yaroshevskiy, S.L.Rubinshteyn qo‘llanmalarida yoritilgan. “Iroda” atamasi antik falsafada reallik sifatida tushuntirilib, Аristotelning qo‘lyozmalarida aniq keltirilgan. Uning fikricha, bunday tushuncha, harakatning tug‘ilishi, inson xohishlariga emas, uning bajarilishini ongli yechimini amalga oshirilishini tushuntirish uchun kerak edi. Bilimlarning o‘zigina qo‘zg‘atuvchi kuchga ega emas, lekin insonning real axloqiy harakatlari bilan to‘qnash kelib, uning shunday qilishni xohlagani uchun emas, shunday qilish shart bo‘lganligi uchun bajarilayotganiligi bizga maʼlumdir. Аristotel esa bunday xulq initsiatsiyasini tashkil etuvchi kuchni qidirishga majbur bo‘ldi. Uning fikricha, ongli harakatni bilim emas, boshqa kuch chaqiradi va ushbu kuch ruhiyatning ongli qismida, ongli yechimning intilishi bilan birlashuvi orqali, yechimga qo‘zg‘atuvchi kuch bilan taʼsir qiladi, aniqrog‘i yechimga qo‘zg‘atuvchi kuch berish paytida vujudga keladi. Buning imkoniyati shundaki, odam xatti- harakatini “intilish predmeti harakatga keltirib, bu orqali yechimga keladi, chunki intilish predmeti uning uchun boshlanish hisoblanadi”. Yüklə 7,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|