Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta
Yüklə 7,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Kalit soʻzlar: kompetensiya, psixik jarayon, oʻyin, qiziqish, dunyoqarash,intellektual salohiyat, taʼlim, pedagog. Bolaning goʻdakligidan ongi va tafakkurini toʻgʻri shakllantirib bormasak, kelajakda yuksak saviyali bilim va maʼnaviyatga ega boʻlgan barkamol avlodni tarbiyalash qiyin kechadi. Sh.M.Mirziyoyev Maktabgacha taʼlim uzluksiz taʼlimning asosiy boʻgʻini sanaladi. Shuning uchun maktabgacha taʼlim tashkilotlarining asosiy vazifasi va maqsadi bolalarni har tomonlama yetuk shaxs sifatida shakllantirish va ularni maktab taʼlimiga puxta tayyorlashdan iborat. Bugungi kunda bolalar maktabgacha taʼlim tashkilotiga emas, balki maktabgacha taʼlim tashkiloti bolalarga moslashishi, shuningdek, har bir bolaning xohish-istagi, qobiliyati, ularning ruhiy va jismoniy salomatligidan kelib chiqib,ular uchun kerakli imkoniyatlarni yaratish zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik jihatdan rivojlanishida ularda paydo boʻladigan xilma- xil ehtiyoj va qiziqishlar juda muhim sanaladi. Bolalarning kun sayin oʻsib- rivojlanishi,ularning hali nutqiy faolligi yetarli darajada boʻlmasa ham, dunyoni his etishi, kundan kunga ortib borayotgan savollar ularning intellektual salohiyati ortib borayotganini his etamiz. Agar maktabgacha yoshdagi bola uzoq vaqt davomida yakka oʻzi biron bir oʻyinchoq bilan mashgʻul boʻlsa, tabiiyki unda zerikish paydo boʻladi. Bolaning psixikasida yakkalik, ijtimoiy munosabatlarga kirisha olmaslik, bolada rivojlanib boradigan kompetensiyasida boʻshliqlar paydo boʻla boshlaydi. Bola bunday yolgʻiz oʻynashdan zerikadi. Oʻzi uchun yaqin boʻlgan kattalar va tengdoshlari bilan ijtimoiy munosabat oʻrnatishga intiladi. Ular oiladan tashqi muhitga,yaʼni, oʻziga yaqin boʻlgan tengdoshlari tomon harakat qiladi. Bu, shubhasiz, ijtimoiy munosabatlar majmui boʻlgan bogʻcha tomon birinchi 312 qadamlarni qoʻygan boʻladi. Shu maqsadda, maktabgacha taʼlim tashkilotlarida tashkil etiladigan har bir faoliyat bolaning oʻz imkoniyati va qiziqishlarini inobatga olgan holda tashkillashtiriladi. Bu jarayonlar oʻyinlar orqali oʻz aksini topadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning atrof-olamdagi narsa va hodisalarni bilish,ularning psixik holatlari toʻgʻri rivojlanib borishi, jismoniy holatining meʼyorda boʻlishi bevosita harakat shaklida namoyon boʻladi. Bolalar kattalar uchun tanish boʻlgan voqea-hodisalarni bilishga intiladi va oʻzi bilmagan holda bu faoliyatni oʻyinda namoyon qiladi. Oʻyin faoliyati bolalarning jismoniy va ruhiy kamol topshiga koʻmaklashadi. Oʻyin orqali bolada kompetensiyalar rivojlanadi, oʻzlari yashab turgan dunyoni bilishga undaydi.Bir qancha olimlar bolaning harakatlanishi va oʻyinlar haqida fikr bildirib oʻtishgan. J.J.Russonning ʻʻAgar siz bolangizni shoʻxligiga yoʻl bermasangiz, unda hech qachon donishmandlarni yetkaza olmaymiz”, degan fiklarini uchratishimiz mumkin. A.P.Usova esa 3-4 yoshli bolalarning oʻyin faoliyati 10-15 daqiqa, 4-5 yoshli bolalarning oʻyin faoliyati 40-50 daqiqa boʻladi. Bola katta boʻlaverishi bilan oʻyin faoliyati choʻzila borishi mumkinligini aytgan. Bolalar, asosan, syujetli-rolli oʻyinlarni oʻynaydilar. Rollarga boʻlinib oʻynashda, oʻz oʻyinlarida tevarak-atrofdagi muhim jihatlarni aks ettirishga harakat qilishadi. Misol uchun: “oila” oʻyinini oʻynashar ekan, bobo, buvi, dada, ona, opa- singil, aka-uka kabi oila aʼzolarida koʻrgan xarakter-xususiyat, turmush hodisalarini kichkina boʻlishlariga qaramay, oʻz oʻyinlarida namoyon qilashadi. Bunday oʻyinlarda bolalar yuqoridagi kishilarning oʻziga xos xatti-harakatlarini, pantomimik holatlarini bola oʻziga koʻchirib oladi va shu xususiyatlarning maʼlum foizi bolada saqlanib qoladi. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida tashkillashtiriladigan oʻquv jarayon, oʻyinli faoliyat, sayr, ovqatlanish va boshqa jarayonlarni toʻgʻri taqsimlash zarur. Bolaning barcha xatti-harakatlarini oddiy oʻyinda tashkillashtirish ham toʻgʻri emas. Oldimizga qoʻygan barcha talab va natijalarni roʻyobga chiqarish uchun 313 mashgʻulotlardan soʻng tashkil qilinadigan barcha oʻyinlar faqat yagona maqsadda, yaʼni, har bir oʻyinda ham maʼlum bir bilim, koʻnikmani shakklantirishga doir masala yotmogʻi muhimdir. Bugungi kun zamon talabi bilan aytganda, endi bolalarga avvalgidan ham koʻproq eʼtibor berib,ularning maʼnaviy immunitetini shakllantirish, ilmiy salohiyatini oshirib borishda oʻquv-taʼlimiy faoliyatga oʻzgacha yondshishni talab etadi. “Ilk qadam” davlat oʻquv dasturida belgilangan tematik rejalashtirish maktabgacha yoshdagi bolalar uchun markazlarda taʼlimiy va tarbiyaviy jarayonlarni amalga oshishini koʻzda tutgan. Bu esa pedagoglardan bola kompetensiyalarining oʻziga xos shaklda rivojlanishi va har bir bolaning individual qiziqish va ehtiyojlariga muvofiq ish tutishni talab qiladi. Zamonaviy maktabgacha taʼlim tashkilotlari endilikda, maktabgacha yoshdagi bolalarni maʼnaviy yetuk, ruhiy va jismoniy jihatdan sogʻlom tarzda maktab taʼlimiga tayyorlashi bilan birga ularning ichki yashirin qobiliyatlarini namoyon qilish, erkin fikrlay olish, liderlik, boshqaruvchanlik, ijodiy faoliyatlarini kashf etish va ochib berishi talab qiladi. Bu esa tarbiyachi-pedagog oldida turgan muhim masala sanaladi. Pedagog oʻquv-faoliyatni shunday rejalashtirishi kerakki, oʻyin-taʼlimiy faoliyat kunduzgi uyquni hisobga olgan holda kamida 15%, kunduzgi uyquni hisobga olmaganda kamida 24% boʻlishi kerak. Demak, maktabgacha taʼlim tashkilotlarida butun taʼlimiy faoliyat bevosita oʻyin orqali amalga oshirilar ekan, markazlardagi faoliyatni oʻyin-taʼlim shaklida olib borishni talab qiladi. Pedagog egallagan bilim, koʻnikma va malakalarini, oʻz kreativligini namoyon qilgan holda berilgan tematik mavzu yuzasidan bolalar uchun qiziq boʻlgan va eng muhimi, bu oʻquv-faoliyat bolalarning bilim darajasini oshirishga xizmat qilishi zarur. Misol uchun aprel oyining 1-haftasi ʻʻGullab yashnayotgan bahorʼʼ boʻlsa, qurish-yasash va matematika markazida bahor fasliga mos rasm boʻlaklarini topish va mana shu boʻlaklar qanday geometrik shakllar bilan ifodalanganligi aytish kerakligi soʻraladi. Mana shuni qiziqarli oʻyin tarzida ʻʻkim bilagʻonʼʼ shaklida olib borilsa va mashgʻulotda bolalarni qiziqishga undovchi 314 musiqa ham qoʻshib qoʻysa juda yaxshi boʻlar edi. Syujetli-rolli markazida esa bahor muhitini tashkillashtirish kerak, masalan: ertaklarni bahor fasliga mos tarzda ifodalash. Bunda bolalar har xil qushlar, hayvonlar obrazini, kimdir bulut, kimdir quyosh va yana turli predmetlarni ifoda etishsa boʻladi va natijada yangi ertak paydo boʻladi. Bolalar bilan birga turli obrazlarni kashf etiladi, ularda mantiqiy ketma-ketlik davom ettira olish va obrazlarning pantomimik xususiyatlarini anglay olish qobiliyatlari shakllanib boradi. Ertak vaziyatidan kelib chiqqan holda turli nizolarni va kelishmovchiliklarni paydo qilish va doʻstlar bilan uni bartaraf etishga yoʻnaltirish zarur. Tarbiyachi-pedagog oʻyinli-taʼlimni shakllantirar ekan, unda oʻzi ham bevosita ishtirok etishi mumkin.Tarbiyachi oʻrgatadi va bir vaqtning oʻzida oʻynaydi ham. Maktabgacha taʼlim tarbiyalanuvchilari oʻyinli -taʼlimda oʻyin oʻynaydilar va bilib bilmay maʼlum bir bilimlarni ham oʻzlashtirib oladilar. Bu egallangan bilimlar keyingi tashkillashtiriladigan faoliyatga oʻz natijasini beradi. Yangi bilimlar asta-sekin malaka va koʻnikmaga aylanib boradi. Yana bir muhim masala tashkillashtiriladigan oʻquv-faoliyatning unumli boʻlishida toʻgʻri tanlangan ragʻbatlantiruvchi predmetlarning boʻlishidir. Ammo bola haqddan tashqari ragʻbat va maqtovga oʻch boʻlmasligini, uning egallayotgan bilimlari keyingi faoliyatiga zarur ekanligini tushunishi kerak. Bu masalada ham pedagog- tarbiyaching mahoratiga va talabchanligiga bogʻliqdir. Xulosa qilib aytganda, farzandlarga tarbiya berishda ularning qiziqishlarini inobatga olgan holda taʼlim berish nazarda tutiladi. Zero, majburlab berilgan taʼlim bola xotirasida kam muddat saqlanadi, xolos. Taʼlim tarbiya borasida Islomda ham keng ahamiyat qaratilgan. Paygʻambarimiz sollallohu alayhi vassallam yosh avlodni sogʻlom boʻlib shakllanishida farzandlarni badantarbiya bilan shugʻullanishiniga ota-onalarni targʻib qilganlar. U zot:ʻʻFarzandlaringgizga suzishni, kamondan oʻq uzishni va ot choptirishni taʼlim beringlarʼʼ, deganlar. Shunday ekan, farzandlar taʼlim va tarbiyasi juda murakkab va muhim jarayon hisoblanadi. |