Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti pedagogik ta
Yüklə 7,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Fonatsiya
-ovozning pasayishi yoki kuchayishi,pauza bilan yoki to‘xtamasdan, yo‘g‘on yoki ingichka gapirish so‘zlash jarayonida ma’lum axborot beruvchi qo‘shimcha faktorlar sanaladi. Okulesika – ko‘zlar orqali ifodalangan noverbal aloqa verbal aloqaga nisbatan his-tuyg‘uga to‘la bo‘ladi. Faqatgina bir qarash orqali turlicha axborot yetkazish mumkin. Fiziologlar ko‘zning noyobligini aniqlaganlar: ko‘zning birgina rangpardasida egizaklarda ham takrorlanmaydigan 250 dan ortiq xarakter asoratlari kombinatsiyasini sanash mumkin. Charlz Darvin ko‘z harakati turli qalb holatlari bilan assotsatsiya hosil qilishini aytib o‘tgan. Rus va yevropa millatlari orasida kommunikantlarning nutq jarayonida bir-biriga tik qarab turishi ularning suhbatga bo‘lgan e’tiborini, qiziqishini va, albatta, bir-biriga bo‘lgan hurmatini ifodalaydi. Janubiy Yevropada 207 istiqomat qiluvchilar uchun yuzga uzoq termulib qarash oddiy holat hisoblanadi, yaponlarda esa bu holat haqorat hisoblanadi va ular aloqa-aralashuv jarayonida yuzga emas, bo‘yinga qarashni afzal ko‘rishadi. O‘zbek xalqida ham so‘zlovchining ko‘ziga tik qarab turish va termulish millat etikasiga zid hisoblanadi. O‘zbeklarda ma’lum bir predmetdan ko‘z olmaslik adresantning unga bo‘lgan qiziqishini, hayratini, savoliga javob kutayotganligini bildirib keladi: ko‘zlar kuladi, xafa bo‘ladi, uyaladi, g‘azablanadi, hayratlanadi, yig‘laydi, so‘raydi, javob beradi, imlaydi, izlaydi, kutadi, ko‘rsatadi, chaqiradi, gapiradi, umidlanadi, orzu qiladi, eslatadi va yana ko‘plab ma’no-mazmunlarni ifodalab keladi. Aloqa-aralashuv jarayonida inson boshqa sezgi organlariga nisbatan ko‘ruv analizatori orqali 80%ga yaqin taassurot oladi va bu taassurot uning xotirasida uzoq vaqtgacha saqlanib qoladi. Vizual kontaktning yana bir afzalligi mavjud: ko‘z uchun hech qanday lug‘atning keragi yo‘q. Ko‘z orqali yetkaziluvchi informatsiya barcha uchun, qaysi tilda so‘zlashmasin, tushunarli va his qilinishi osondir. Kinesika – o‘z ichiga imo-ishora, mimika, pantomimika kabi muloqot vositalarini birlashtiruvchi sistema. Paralingvistik kinesika faqatgina insonlarga xos bo‘lgan til kommunikatsiyasining bir qismi sifatida qaraladi. Kinemalarning muloqot jarayonida qo‘llanilishi barcha paralingvistik vositalar singari nutqni to‘ldiradi ta’sirchanligini oshiradi, o‘rnini bosadi. Paralingvistik vositalar ekspressivlikni ta’minlashga yordam beradi. o Paralingvistik vositalar nutq jarayonida vaqtni tejaydi. o Paralingvistik vositalar ayrim hollarda lingvistik vositalar o‘rnini ham egallaydi Paralingvistik vositalar juda xilma-xil bo‘lib, turli vaziyatda rang-barang kommunikativ vazifalar bajaradi. Nutq jarayonida fikr ifodalash uchun qarshilik qancha ko‘p bo‘lsa, paralingvistik vositalar shunchalik ko‘p ishlatiladi. 208 Fikr qarshiligi ham ikki xil bo‘ladi. Bu tashqi va ichki faktorlarga bog‘liq. Masalan kommunikatsiya ochiqligida yuz berib, suhbatdoshlarning masofasi uzoq bo‘lsa, yoki o‘zaro masofa yaqin bo‘lib, kuchli shovqin suhbatga xalaqit bersa, qo‘shimcha noverbal vositalarga imo – ishoralar va mimikalarga ehtiyoj kuchli bo‘ladi. Ichki sabablarga ko‘ra so‘zlovchi va tinglovchining sub’ektiv holatlari bilan bog‘liqdir. Xususan, tinglovchi (mor) yaxshi eshitmasligi mumkin. Bunday paytda ham imo – ishoralarning ishtiroki faollashadi. 2. Imo – ishoralarning nutq stillari bilan ham bog‘liqdir. Tantanali nutq, so‘zga chiqishlarda imo - ishoralarning nutqni kuzatib borishi uning tasirchanligini ta’minlaydi. Verbal va noverbal vositalarning bir – biriga o‘rinli bog‘lab olib borilishi nozik (oratorning) yuksak maxorati belgisi hisoblanadi. Bunda talaffuzdagi oxangorlik, intonotsiya xam muhum rol o‘ynaydi. 3. Nutq vaziyati ham belgilangan. O‘zaro fikr almash jarayonida yonidai kishilarga, sheriklariga sezdirmaslik yoki xalaqit bermaslik uchun kinetik vositalardan foydalanish zaruriyati tug‘iladi. 4. Kommunikatsiya ochiq bo‘shliqda sodir bo‘lsa va fikr almashadigan kishilar o‘zaro uzoq masofada bo‘lib tovush etkazish imkoniyati qiyinlashishi natijasida ham imo – ishoralardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Bunda kommunikatsiyaning mazmuni va maqsadi oldindan belgilangan bo‘ladi. Faqat ayrim aniqliklar kiritishi mumkin xalos. Yuqorida k o‘rib o‘tganimizdek, imo - ishoralarning nutq tarkibidagi bajaradigan vazifasi bir xil emas. Ba’zan paralingvistik vositalar nutq bilan birga ishlatilib, uning ekspressiv stilistik ottenkasini kuchaytirish uchun xizmat qilsa, ayrimlari tejamkorlikka uchragan nutq birliklaridan ba’zilarining o‘rnini egallash (kompensatsiya qilish ) uchun ishlatiladi. Ya’ni bir gruppasi esa o‘zining kuzatib borishi lozim bo‘lgan verbal asosida tamoman uziladi va shu vaziyatda verbal vosita o‘rnida qo‘llaniladi. 209 Imo – ishoralarning bu uch vazifasi sinchiklab kuzatilganda, bir – biri bilan chambarchas bog‘liq ekanligi ko‘rinadi va birinchi ikkinchisidan kelib chiqqan deb hukum chiqarishga imkon beriladi. Aniq nutq vaziyatida ma’lum bir ma’no ifodalovchi imo – ishoralar shu nutq vaziyatini qayta hikoya qilib berish jarayonida ma’lum lingvistik birliklar yordamida tasvir qilinadi. Demak, har bir tilda imo – ishoralarni ifodalovchi bir qator fe’llar mavjud. Bu fe’llar semantik tomonidan ishora fe’llari deyiladi. Masalan : ko‘z qisdi, labini burdi va boshqalar. Insonning mimikalari, qo‘l harakatlari tabiiy va shartli xarakterga ega bo‘ladi. Masalan: labga qo‘ngan pashshani haydash uchun qilingan lab harakati yoki harakati tabiiy harakatdir. Chunki bu harakatlar tinglovchi uchun ham hech qanday axborot bermaydi. Tinglovchiga qarab turib boshning, ko‘z-qoshlar yordamida bir marta o‘ngga (ba’zan chapga) silkishi uning bu yerdan chiqib ketishi kerakligini bildiradi. Demak, ma’lum axborot beradi. Shuning uchun bu harakat shartli harakatga egadir. Shartli harakatga ega bo‘lgan imo-ishoralar belgi vazifasini bajaradi. Faqat belgi vazifasini bajaradigan imo-ishoralargina paralingvistik belgilar hisoblanadi. Imo-ishoralar ham ba’zan ko‘p ma’noli bo‘lishi mumkin. Uning qaysi ma’noda ishlatilayotganligini nutq vaziyati orqali bilib olishimiz mumkin. Masalan: “ko‘z qisish” harakati quyidagi ma’nolarni ifodalaydi : 1. I. –Moro bo‘lsin, poshsho qiz ! Zuhra kelin qop – qora ko‘zini qisib qo‘ydi. (O‘.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 159-bet). 2. U. “Hozir bir narsa ko‘rsataman” degandek ko‘zini qisib qo‘ydi-da, tuya sandiq ustida taxlangan ko‘rpachalarni tushira boshladi. (O.Hoshimov. “Ikki eshik orasi” 149 - bet). 210 Demak, badiiy adabiyot taraqqiyotida paralingvistik hodisalar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, asarning badiiy qimmatini oshiradi. Kitobxonga estetik zavq olishda yordam beradi. Yüklə 7,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|