Byudjet hisobi va gaznachilik

Daromad iste’mol o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik
Hozirgi kunda mamlakatning xalqaro bozorlarda erkin tovar ayirboshi ham xalqaro baholarda, jahon andozalariga moslashib bormoqda. Bu iqtisodiyot ta’minotining makroko'lamdagi iste’mol funktsiyasini o'rganishni taqozo etadi. Chunki, iste’mol funktsiyasi mohiyatini bilish iste’mol bozorini boshqarishda asos bo'ladi.Iste’mol bozorida xaridorlar faqat fuqarolardan iborat bo'lmaydi. Xaridorlar tarkibiga aholiga bepul xizmat ko'rsatuvchi korxona va tashkilotlar ham kiradi. Iste’ mol bozorida har xil xizmatlar sotiladi. Iste’ mol bozorining hajmi unda sotiladigan tovarlarning yalpi summasi bilan belgilanadi. Iste’mol tovarlari qat’iy davlat narxlari, nazorat qilinadigan narxlar va erkin narxlarda sotiladi.Jamg' arma - bu, mamlakat yoki firmalar ixtiyoridagi turli majburiy to' lovlar chegirib tashlangandan keyin qolgan daromadning bir qismi. Jamg'arma - iste’mol maqsadida ishlatilmaydigan daromaddir. Jamg'arma funktsiyasi daromadlar bilan jamg'arma xarajatlarining uzviy bog'liqligini ko'rsatadi. Uy xo'jaliklarida shaxsiy daromadlar miqdoridan turli xil soliqlarni to'lagandan so'ng o'z ixtiyoridagi daromad qoladi. Buni biz milliy daromadning bir qismi ham deb ataymiz. Bu daromadlar uy xo'jaliklari tomonidan iste’mol va jamg'arish uchun ishlatiladi. (ID = S + S) Demak, jamg'arma uy xo'jaligi ixtiyoridagi daromadning iste’mol qilinmagan qismidan iborat. Agarda, milliy iqtisodiyot tashqi dunyo bilan hech qanday aloqaga ega emas (XqO) va davlatning iqtisodiyotga aralashuvi nulga teng (SqO), deb faraz qilinsa, unda sof milliy mahsulot ko'rsatkichi (SMM) orqali ifodalangan ishlab chiqarish hajmi ixtiyoridagi daromadga (ID) teng bo'ladi. Ya’ni: SMM = ID = S + S Bu yerda makroiqtisodiy qonuniyat quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: S + I = S + S YOKI I = S C + I = YALPI XARAJATLARGA TENG. Ushbu jamg'arish va investitsiyalardan ko'rinib turibdiki, uy xo'jaliklarining jamg'arishga bo'lgan istaklari tadbirkorlikning qancha miqdorda investitsiyalash xohishlariga mos tushsa, unda ishlab chiqarish hajmi (S+S) va yalpi xarajatlar (S+I) tengligiga yoki ishlab chiqarishning muvozanat darajasiga erishish mumkin. Deylik, iqtisodiyotda eksport-import aloqalari, soliq solish va transfert to'lovlari ko'rinishida davlat aralashuvi mavjud bo'lgan bo'lsa, bunday holatda jamg'arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: S = SP + SD + SXb Bu erda: Sp - xususiy jamg'armalar; Sd - davlat jamg'armalari; Sx - boshqa mamlakatlar jamg'armalari. Bunda xususiy jamg'armalar teng bo'ladi: daromadlar (U), transfert to'lovlari (TR), davlat zayomlari bo'yicha foizlar yig'indisi (N), minus soliqlar (T) va iste’mol (S); SP = (U + TR + N - T) – C Davlat jag'marmalari teng: SD = (T - TR - N) – G Agar davlat jamg'armalari nolga teng bo'lsa, davlat budjeti muvozanatlashgan, jamg'arishning manfiy miqdori budjet taqchilligini (VT) bildiradi: VT = - SG Boshqa mamlakatlarning jamg'armalari teng, tashqi dunyoning bizning importimiz hisobiga olgan daromadlari minus ularning bizning eksportimizga sarflangan harajatlariga teng: SX = M - X YOKI SX = -NX Agar mamlakat eksportiga nisbatan ko'proq import qilsa, unda daromadlarning bir qismi xorijda qoladi va keyinchalik undan xorijiy sheriklar tomonidan mamlakatimizda ko'chmas mulk va moliyaviy aktiv sotib olishda foydalaniladi. Har qanday holatda ham barcha turdagi jamg'armalarning umumiy yig'indisi investitsiyalarga teng bo'ladi: SP+SD+SX = (U+TR+N-T)-C + (T-TR-X1))-G+(-NX) YOKI SP+SD+SX = U - C - G - NX = IS Q I.
2. Iste’mol va jamg'arish, ularning grafiklari Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg'arish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko'p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg'ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg'arish o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik har xil daromadga ega bo'lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo'lganlar, odatda, ko'proq iste’mol qilib, kamroq jamg'aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg'arish tomonga o'sadi. Ushbu jamg'arish va investitsiyalardan ko'rinib turibdiki, uy xo'jaliklarining jamg'arishga bo'lgan istaklari tadbirkorlikning qancha miqdorda investitsiyalash xohishlariga mos tushsa, unda ishlab chiqarish hajmi (S+S) va yalpi xarajatlar (S+I) tengligiga yoki ishlab chiqarishning muvozanat darajasiga erishish mumkin. Deylik, iqtisodiyotda eksport-import aloqalari, soliq solish va transfert to'lovlari ko'rinishida davlat aralashuvi mavjud bo'lgan bo'lsa, bunday holatda jamg'arish tushunchasi murakkablashib, quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi: S = SP + SD + SX Bu erda: Sp - xususiy jamg'armalar; Sd - davlat jamg'armalari; Sx - boshqa mamlakatlar jamg'armalari. Bunda xususiy jamg'armalar teng bo'ladi: daromadlar (U), transfert to'lovlari (TR), davlat zayomlari bo'yicha foizlar yig'indisi (N), minus soliqlar (T) va iste’mol (S);SP = (U + TR + N - T) - C

Davlat jag'marmalari teng:

SD = (T - TR - N) - G

Agar davlat jamg'armalari nolga teng bo'lsa, davlat budjeti muvozanatlashgan, jamg'arishning manfiy miqdori budjet taqchilligini (VT) bildiradi:

VT = - SG

Boshqa mamlakatlarning jamg'armalari teng, tashqi dunyoning bizning importimiz hisobiga olgan daromadlari minus ularning bizning eksportimizga sarflangan harajatlariga teng:

SX = M - X YOKI SX = -NX

Agar mamlakat eksportiga nisbatan ko'proq import qilsa, unda daromadlarning bir qismi xorijda qoladi va keyinchalik undan xorijiy sheriklar tomonidan mamlakatimizda ko'chmas mulk va moliyaviy aktiv sotib olishda foydalaniladi.

Har qanday holatda ham barcha turdagi jamg'armalarning umumiy yig'indisi investitsiyalarga teng bo'ladi:

SP+SD+SX = (U+TR+N-T)-C + (T-TR-X1))-G+(-NX)

YOKI

SP+SD+SX = U - C - G - NX = IS Q I.

1. Iste’mol va jamg'arish, ularning grafiklari

Ixtiyordagi shaxsiy daromad iste’mol va jamg'arish uchun ishlatiladi. Ya’ni, qancha ko'p iste’mol qilinsa, shuncha kam jamg'ariladi va aksincha. Iste’mol va jamg'arish o'rtasidagi o'zaro bog'liqlik har xil daromadga ega bo'lgan shaxslarda bir xil emas: kam daromadga ega bo'lganlar, odatda, ko'proq iste’mol qilib, kamroq jamg'aradi, lekin daromadlari oshib borishi bilan bu nisbat jamg'arish tomonga o'sadi.

Iste’mol grafigi ikki to'g'ri chiziq ko'rinishida berilgan. Birinchisida u shunday shartli holatni izohlaydigan, ya’ni, har qanday yilda iste’mol ixtiyoridagi daromadga teng bo'ladi. Ikkinchisi haqiqatda iste’mol grafigi bo'lib, haqiqiy iste’mol va daromad teng bo'lgan nuqtada (390) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyi nuqtada haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Iste’mol grafigi ikki to'g'ri chiziq ko'rinishida berilgan. Birinchisida u shunday shartli holatni izohlaydigan, ya’ni, har qanday yilda iste’mol ixtiyoridagi daromadga teng bo'ladi. Ikkinchisi haqiqatda iste’mol grafigi bo'lib, haqiqiy iste’mol va daromad teng bo'lgan nuqtada (390) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyi nuqtada haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. Yuqori nuqtadagi haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular o'rtasidagi farq jamg'arishni tashkil etadi. Jamg'arish grafigi daromad bilan jamg'arish o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi. Vertikal o'qdagi har bir nuqta jamg'arma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (SqU-S). Boshlang'ich daromad darajasida jamg'arish nulga (0) teng holda ular daromadi o'sib borishi bilan oshib boradi. Jamg'arish grafigi ham iste’mol grafigiga o'xshab algebroik ifodaga ega: S = -a + v; Bunda: a - daromad darajasi uning boshlang'ich nuqtasidan past bo'lganda qarz hajmi; v - og'ish burchagi bo'lib, jamg'arishning o'zgarishi (vertikal o'zgarish) daromadning o'zgarishiga (gorizantal o'zgarish) bo'lgan nisbati sifatida aniqlanadi: Tenglamaga daromad to'g'risida berilganlarni qo'yib, unga muvofiq keladigan jamg'arish miqdorini aniqlash mumkin: Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o'zgarganda iste’mol 75 % (yoki 0,75) o'zgaradi. Daromadning o'sgan (yoki kamaygan) qismi (salmog'i), agarda jamg'armaga qo'yilsa, bunday daromad chegaralangan jamg'armaga moyillik, deyiladi va quyidagicha aniqlanadi: MRS q Jamg'armaning o'zgarishi (+,-)/Daromadning o'zgarishi(+,)= S/UYa’ni: MRS1 = 5 / 20 = 0,25; MRS2 = 25 / 100 = 0,25. Shunday qilib, chegaralangan iste’molga moyillik 0,75 ni tashkil etga bo'lsa, chegaralangan jamg'armaga moyillik esa qolgan 0,25 ni tashkil etadi. Chegaralangan iste’molga moyillik va chegaralangan jamg'armaga moyillik birgalikda soliqlarni to'lagandan keyingi daromadga tengdir. Agar daromadning o'sgan qismi iste’mol qilinmasa, u jamg'armaga qo'yilgan bo'ladi. Aholining daromadlari miqdori oshib borishi bilan jamg'armalar miqdori ham oshib boradi. Bundan tashqari iste’mol bozorida faqat fuqoralar emas, balki ularga xizmat ko'rsatadigan korxona va tashkilotlar ham xaridor hisoblanadi. Iste’mol va jamg'arish chizig'i iste’molchilar jamg'armasida bo'layotgan o'zgarishlarga, narx va soliq, iste’molchi qarzi darajasi, shuningdek, uy xo'jaliklarining taqsimlanadigan daromadlaridagi o'zgarishlarga bog'liq. Iste’mol va jamg'armaga o'rtacha va chegaraviy moyillik aholi daromadlarining qancha qismi iste’molga va qancha qismi jamg'armaga ketyotganligini tushinish imkoniyatini beradi. Investitsiya yoki kapital qo'yilmalar hali buyumlashmagan, lekin ishlab chiqarish vositalariga qo'yilgan mablag' hisoblanadi. Demak, investitsiya yangi korxonalar qurishga, mashina va asbob-uskunalar sotib olishga ketgan xarajatlardan iborat. Investitsiyaga qilingan xarajatlar sof foydaning kutilayotgan me’yori va foiz stavkasiga bog'liq.To’la ish bilan bandlik - barcha ishchi kuchining 100% ish bilan ta'minlanganligini bildirmaydi. Aksincha, friktsion va strukturaviy ishsizlik ilojsiz xol bo’lganligini xisobga olsak, biz mutlaq to’la ish bilan bandlilikka erishib bo’lmasligini tushunamiz.Agarda davriy ishsizlik bo’lmasa u xolda to’la ish bilan bandlilikka erishiladi. To’la ish bilan bandlik davrdagi ishsizlik ishsizlikning tabiiy darajasi deyiladi. Bunga ish qidiruvchilar soni bo’sh ish joylari soniga muvofiq kelsagina erishish mumkin. Agarda real ish xaqi xajmi oshsa ishbilarmon ishchi kuchiga bo’lgan talabni qisqartiradi, agar real ish xaqi xajmi kamaysa ishchi kuchiga bo’lgan talab ortadi.Ishsizlik tabiiy darajasining ikki xolatini, ya'ni, birinchidan, u iqtisodiyotning ishlab chiqarish potentsialidan to’liq foydalana- yotganligini ko’rsata olmaydi, chunki amaliyotda ishsizlik darajasi "ishsizlikning tabiiy darajasi"dan ko’proq bo’ladi, ikkinchidan, ishsizlikning tabiiy darajasi doimiy emas, chunki u qonun va milliy an'analar bilan boqliq xolda o’zgarishini bilishimiz lozim. Iste’mol grafigi ikki to'g'ri chiziq ko'rinishida berilgan. Birinchisida u shunday shartli holatni izohlaydigan, ya’ni, har qanday yilda iste’mol ixtiyoridagi daromadga teng bo'ladi. Ikkinchisi haqiqatda iste’mol grafigi bo'lib, haqiqiy iste’mol va daromad teng bo'lgan nuqtada (390) bissektrisa bilan kesishadi. Bundan quyi nuqtada haqiqiy iste’mol daromaddan oshiq. Bu vaziyat insonlarning qarz hisobiga hayot kechirishini bildiradi. Yuqori nuqtadagi haqiqiy iste’mol daromaddan kam hamda ular o'rtasidagi farq jamg'arishni tashkil etadi. Jamg'arish grafigi daromad bilan jamg'arish o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi. Vertikal o'qdagi har bir nuqta jamg'arma miqdorini bildiradi va daromad bilan unga muvofiq keladigan iste’mol hajmi o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi (SqU-S). Boshlang'ich daromad darajasida jamg'arish nulga (0) teng holda ular daromadi o'sib borishi bilan oshib boradi. Jamg'arish grafigi ham iste’mol grafigiga o'xshab algebroik ifodaga ega: S = -a + v; Bunda: a - daromad darajasi uning boshlang'ich nuqtasidan past bo'lganda qarz hajmi; v - og'ish burchagi bo'lib, jamg'arishning o'zgarishi (vertikal o'zgarish) daromadning o'zgarishiga (gorizantal o'zgarish) bo'lgan nisbati sifatida aniqlanadi: Tenglamaga daromad to'g'risida berilganlarni qo'yib, unga muvofiq keladigan jamg'arish miqdorini aniqlash mumkin: 3.1ste'mol va jamg'arishga o'rtacha va chegaraviy moyillik Makroiqtisodiy tahlil qilish va tartibga solishda iste’mol va jamg'arma funktsiyalarini yanada to'laroq bilish uchun iste’mol va jamg'armaga o'rtacha moyillik va chegaralangan jamg'arma va iste’molga moyillik tushunchalarini bilishimiz lozim. O'rtacha miqdor yoki iste’molga o'rtacha moyillik deganda o'z ixtiyoridagi daromaddan iste’mol xarajatlarining ulushi tushiniladi, ya’ni: 1

Uy xo'jaligi soliqlarni to'lagandan keyin qolgan barcha daromadlarni har

doim ham iste’mol qilavermaydi. Daromadlar ma’lum darajada ko'payib va

kamayib turadi.

Iste’mol qilinadigan daromadning o'sgan (yoki kamaygan) qismi (salmog'i)

chegaralangan iste’molga moyillik deyiladi va quyidagicha aniqlanadi:

MRS q Iste’moldagi o'zgarish (+,-)/Daromaddagi o'zgarish (+,-)q S / U

Ya’ni:

S Q 420 - 495 = 15; U Q 530 - 430 = 100;

Bu shuni bildiradiki, daromad 100 % ga (yoki bir birlikka) o'zgarganda

iste’mol 75 % (yoki 0,75) o'zgaradi.

Daromadning o'sgan (yoki kamaygan) qismi (salmog'i), agarda

jamg'armaga qo'yilsa, bunday daromad chegaralangan jamg'armaga moyillik,

deyiladi va quyidagicha aniqlanadi:

MRS q Jamg'armaning o'zgarishi (+,-)/Daromadning o'zgarishi(+,-)= S/U

Ya’ni:

MRS1 = 5 / 20 = 0,25; MRS2 = 25 / 100 = 0,25.

Shunday qilib, chegaralangan iste’molga moyillik 0,75 ni tashkil etgan

bo'lsa, chegaralangan jamg'armaga moyillik esa qolgan 0,25 ni tashkil etadi.

Chegaralangan iste’molga moyillik va chegaralangan jamg'armaga moyillik

birgalikda soliqlarni to'lagandan keyingi daromadga tengdir. Xulosa qilib

aytganda, daromadning o'sgan qismi iste’molga yoki jamg'armaga ketadi. Agar daromadning o'sgan qismi iste’mol qilinmasa, u jamg'armaga qo'yilgan bo'ladi.

Quyida davlat organlarining iste’molchilar huquqlarini himoya qilish sohasidagi ishtiroki yuqori bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini ko‘rib chiqamiz.

AQSh. AQShda iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish borasidagi eng taniqli va faol organ bo‘lib, Federal savdo komissiyasi (Federal Trade Commission) hisoblanadi. FSK huzurida Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish bo‘yicha byuro (Bureau of Consumer Protection) ish yuritadi. Byuroning asosiy maqsadi biznesni adolatsiz, nohaq va firibgarlik yo‘li bilan yuritishni oldini olishdan iborat. Byuro shuningdek, ma’lumotlarni himoya qilish, soxta reklama va shaxsiy ma’lumotlarni o‘g‘irlash bilan bog‘liq muammolar bo‘yicha iste’molchilar murojaatlarini qabul qiladi. 2009 yilda FSK tarkibida Iste’molchilarni moliyaviy himoya qilish byurosi (Consumer Financial Protection Bureau) ham tashkil etildi. Ushbu Byuroning asosiy vazifalaridan biri qoidalar yozish, kompaniyalarni nazorat qilish va qonun hujjatlariga amal qilinishini ta’minlash orqali adolatsiz, chalg‘ituvchi yoki haqoratli xatti-harakatlar va amaliyotni bartaraf etishdan iborat.
Germaniya. Germaniyada 2013 yildan Germaniya Respublikasi Federal adliya va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish vazirligi (Bundesministerium der Justiz und für Verbraucherschutz) iste’molchilik munosabatlariga mas’ul hisoblanadi. Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish siyosati iste’molchilar uchun ishonchli va o‘z-o‘zini tartibga soluvchi mexanizmlar yaratishga qaratilgan. Federal vazirlik umummilliy iste’mol tashkilotlariga ko‘mak berishga javob beradi va Consumer Research Network (Iste’molchilarni o‘rganish tarmog‘i) orqali o‘z mustaqil o‘rganishlarini olib boradi. Ta’kidlash joizki, Germaniya iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi va sog‘liqni saqlash vazirliklarida iste’molchilar bilan bog‘liq muammolar bo‘yicha iste’molchilar sohasini tartibga soluvchi qonun hujjatlarni ishlab chiqishda yordam beradigan maxsus bo‘limlar mavjud.