özünä onu täqlid obyekti, ideal seçmäsi onun da orta säviyyäli bir şäxsiyyät kimi formalaşmasına gätirib çıxarır.
Bu säbäbdän, valideyni çox erkän yaşından itirmäk, uşağı täqlid obyekti yerindä öz canlı valideynini äsas
götürmäkdän mährum edir vä täqlid üçün onu, ya digär hansısa bir başqa ideal qähräman axtarışına vadar edir,
ya da onun öz uşaq täsävvüründä ideallaşdıraraq ideal qährämana çevirdiyi ideal valideyn obrazını özünä täqlid
obyekti seçmäsinä gätirib çıxarır vä s.
Bir sözlä, daxili vä ya xarici baryerlärin mövcudluğu şäraitindä adaptasiya müäyyän müdafiä
mexanizmlärinin kömäkliyi ilä häyata keçir ki, bütün bunlar da, än son halda xarakterin keyfiyyätinä
transformasiya olunur (Adler konsepsiyası bizim variantın mähz bu bändindä fraqment kimi çıxış edir). Dahilärin
bir çoxunun fiziki qüsurlu, psixi xästä vä ya yetim olması faktının başlıca säbäbi dä budur. Lakin insan här hansı
baxımdansa şikäst olub, lakin özü kimi şikästlärin kollektivindä yaşasaydı, bu onda heç bir natamamlıq
kompleksi doğurmazdı.
I.2.3.5.2. Biogen faktorlar
Bununla belä, Adlerin versiyasından färqli olaraq, defekt heç dä hämişä qeyd-şärtsiz olaraq bir başqa
sferanın fövqälinkişafı ilä näticälänmir. Burada här şeyi psixikanın xüsusiyyätläri häll edir. Anomaliya o zaman
fövqälkompensasiya doğurur ki, psixikanın buna real imkanları çatır. Äks halda, gärginliyä tab gätirmäyän
psixikalar bundan hämişälik zädä alaraq şikäst olurlar ki, tibbi ädäbiyyatda da bunlar ruhi xästälik kimi
definisiya edilir. Bu baxımdan, ätraf dünyanın (qrupun, kollektivin, cämiyyätin...) diktä etdiyi standartları özünün
fiziki vä ya psixi mähdudluğu ucbatından heç cür qäbul edä bilmäyän, ona adaptasiya olmağı bacarmayan
şäxslär, äsasän üç yoldan birini tuturlar:
1) Ya özünü mähv edir, yäni intihar edirlär;
2) Ya ätraf dünya ilä kontakt faktını mähv edir, yäni ondan täcrid olurlar;
3) Ya da ätraf dünya faktının özünü mähv etmäk yolunu tutur, yäni onu öz standartlarına uyğunlaşdırmağa çalışırlar.
Yaradıcı fäaliyyät bu son halın näticälärindändir.
Lakin bu üç yol arasındakı seçim dä özbaşına, xaotik olaraq baş vermir. İndivid o zaman ätraf dünyadan
täcridçilik yolunu seçir ki, onun digär sosial, fiziki, psixoloji parametrläri ona kimsädän vä ya konkret olaraq bu
cämiyyätdän, qrupdan asılı olmadan müstäqil yaşamaq imkanı verir. İndivid o zaman intihar edir, nä zaman ki,
onun hämin parametrläri ona müstäqil yaşamaq imkanı vermir. Bu parametrlär kifayät qädär dayanıqlı olduqda
isä färd qeyd-şärtsiz olaraq üçüncü yolu seçir. Bütün bunlarsa psixoloji proseslärin heç dä ümumi täbiät
qanunlarından istisna hal olmayıb, tam şäkildä proqnozlaşdırıla bilinän hal olduğunu göstärir.
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
27
II фясил.
K
K
Ä
Ä
Ş
Ş
F
F
İ
İ
Y
Y
Y
Y
A
A
T
T
:
:
İ
İ
n
n
s
s
a
a
n
n
l
l
a
a
r
r
ı
ı
n
n
f
f
i
i
k
k
i
i
r
r
l
l
ä
ä
r
r
i
i
n
n
i
i
n
n
e
e
c
c
ä
ä
«
«
o
o
x
x
u
u
m
m
a
a
l
l
ı
ı
»
»
,
,
o
o
n
n
l
l
a
a
r
r
ı
ı
n
n
e
e
c
c
ä
ä
t
t
a
a
n
n
ı
ı
m
m
a
a
l
l
ı
ı
Käşfiyyat räqibin zäif vä güclü cähätlärini aşkara çıxarmaq üçün zäruri olan märhälädir. Bu zäif cähätlär – ona haradan
zärbä vurmağı bilmäk üçün, güclü cähätlär isä – onun sizi hämin sahälärä çäkib aparmasına, döyüşü hämin meydanlara
keçirmäsinä imkan vermämäk üçün gäräkdir. Räqibin zäif cähätlärinä aiddir: onun problemläri, arzuları, istäkläri,
tämännaları, täläbatları, äziz bildiyi şeylär vä şäxslär, motiv vä mäqsädläri, vä s. Onun güclü cähätlärinä aiddir – älaqäläri,
imkanları, mütäxässis olduğu bilik sahäläri, vä s. Düşünmäk – biliklärlä ämäliyyat apara bilmäk demäkdir. Siz situasiyadan
düzgün çıxış yolu tapmaq vä väziyyäti öz xeyrinizä häll edä bilmäk üçün räqibiniz barädä bütün zäruri informasiyaya malik
olmalısınız. Problemi düzgün häll edä bilmäk üçün, onu törädän situasiyaya düzgün diaqnoz qoya bilmäk lazımdır.
Ünsiyyätin käşfiyyat märhäläsi – räqibin hämin bu psixoloji müayinäsini näzärdä tutur.
I
I
I
I
.
.
1
1
.
.
Ş
Ş
Ä
Ä
X
X
S
S
I
I
Y
Y
Y
Y
Ä
Ä
T
T
I
I
N
N
P
P
S
S
I
I
X
X
O
O
L
L
O
O
J
J
I
I
P
P
O
O
R
R
T
T
R
R
E
E
T
T
I
I
II.1.1.
ŞÄXSIYYÄTIN INDIVIDUAL XARAKTERISTIKALARI
(Konkret färdlärä xas olan psixi älamätlär)
Konkret olaraq, insanın ätraf alämä şüalandırdığı, göndärdiyi cämi informasiyaları, siqnalları formasına görä
jest adı altında dörd kateqoriyada qruplaşdırmaq mümkündür:
1) somatik;
2) psixomotor;
3) koqnitiv;
4) evokativ.
Bunlardan birincisi – insanın özünün vä ya ayrı-ayrı üzvlärinin fäaliyyätindä, davranışında äks olunan
ideomotor häräkät vä säsläri (artikulyasiyaları), ikincisi – täfäkkürünün, buna müvafiq olaraq isä nitq vä
davranışının sürätini, üçüncüsü – täfäkkür proseslärinin formasını vä nähayät, dördüncüsü – täfäkkürün
mäzmununu ähatä edir. Mähz bunlar da şäxsiyyätin dinamik baxımdan olan xarakteristikalarını täşkil edir. Bu
xarakteristikalar aşağıdakılardır:
II.1.1.1. Şäxsiyyätin fizioloji (vital) xarakteristikası
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Vizual parametrlär, başqa sözlä, görmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär. Mäs., forma, räng, häräkät,
şüa vä s. kimi. Konkret olaraq insanın bu kateqoriyadan ätraf dünyaya yaydığı informasiyalara aiddir:
— fiziki sima – yäni fizionomiya, qüvvä, köklük, boyun uzunluğu, yaş vä s. kimi cähätlär;
— zahiri görkäm – yäni paltar, saç düzümü, kosmetika, tatuirovka vä s.;
— müxtälif ifadäli häräkätlär – yäni (1) mimika, (2) pantomimika-jestikulyasiya, (3) vokal mimika: poza, manera,
yeriş, duruş, distansiya, yerläşmä qaydası, görüşlärin intervalı, gözqırpma, vä s.;
b) Audial (vokal) parametrlär, başqa sözlä, eşitmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär. Mäs., musiqi, göy
gurultusu, çay şırıltısı vä s. İnsanın bu kateqoriyadan ätraf dünyaya yaydığı informasiyalara aiddir:
— akustik sima: buraya aiddir – säsin amplitudası, tembri, tonallığı kimi xüsusiyyätlär;
— paralinqvistik elementlär: buraya aiddir – temp, ton, ucalıq, intonasiya, täläffüz, gärginlik, uzlaşma vä s. kimi nitq
çalarları;
— ekstralinqvistik elementlär: buraya aiddir – pauza, näfäsalma, ağlama, gülmä, öskürmä vä s. kimi vokal
diverigensiyalar;
c) Daktil (taktil) parametrlär, başqa sözlä, toxunma (lamisä hissiyyatı) vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär (Bu vä
bundan sonrakı kanallarının mälumat obyekti olan jestlär ünsiyyät aktında o qädär dä böyük rol oynamadığından,
burada onlara xüsusi yer ayrılmır vä diqqät, äsasän yuxarıdakı iki dominant informasiya mänbäyi üzärindä
cämläşdirilir).
d) Parfümer parametrlär, başqa sözlä, iybilmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär;
e) Dequstral parametrlär, başqa sözlä, dadbilmä hissiyyatı vasitäsilä fiksiya oluna bilän parametrlär;
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
28
f) Digär kömäkçi hissiyyatlarla älaqädar parametrlär: Mäs., härarät, çäki, vä s.;
II.1.1.2. Şäxsiyyätin emosional (psixomotor) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Hissi davranış: emosiyaların dayanıqlılıq tärzi, o cümlädän, öz emosiyalarını tez büruzä vermäk (tez sevinib, tez
kädärlänmäk, tez ağlayıb, tez gülmäk, tez heyrätlänmäk, tez qäzäblänmäk vä s.), yoxsa bunları daim näzarätdä saxlaya
bilmäk;
b) İntellektin tempi: täfäkkürünün, o cümlädän, onun täzahürü olan davranış vä nitqinin süräti, tempi, reaktivlik däräcäsi;
II.1.1.3. Şäxsiyyätin intellektual (koqnitiv) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) Rasionalizm, o cümlädän, beyinin assosiativ qabiliyyäti, ümumi-xüsusi, säbäb-näticä arasında älaqäni görä bilmäk
qabiliyyäti, çıxarılan näticälärin ehtimallıq faizi, motivlärinin subyektiv-obyektivlik däräcäsi;
b) Erudisiya potensialı; Yäni, mälumatlılıq, kompetensiya, dünyagörüşü vä s.
II.1.1.4. Şäxsiyyätin iradi (evokativ) xarakteristikası.
Bu kateqoriyaya aiddir:
a) mäqsäd vä motivläri seçä bilmäk qabiliyyäti;
b) motivlärin defisiti vä ya izafiliyi şäraitindä fäallığı tänzimläyä bilmäk qabiliyyäti;
c) psixi prosesläri yerinä yetirilän fäaliyyät növünä uyğun täşkil edä bilmäk qabiliyyäti;
d) mäqsädin äldä olunması yolunda ortaya çıxan maneälärin däf edilmäsi üçün fiziki vä psixi imkanları säfärbär edä
bilmäk qabiliyyäti vä s.
Bu dörd sfera insan üräyinin, beyninin bir növ güzgüsü, displeyi, illüminatoru, ekranıdır. Här bir insanın
psixi portreti mähz bunların ayrı-ayrılıqda bir-biri ilä necä kombinasiya olması ilä müäyyänläşir. Onların här
birindäki elementar belä däyişiklik insan psixikasında gedän proseslärlä älaqädardır, onların ifadäsi, inikasıdır.
İnsanların üräyindä saxladığı, gizlätmäk istädiyi, illärlä açmadığı istänilän fikrini açıq bir kitab kimi oxumaq,
qälbindä yaşatdığı hisslärini duymaq, gizli dünyasını qarış-qarış gäzmäk onların sinxronik üsulla tädqiqi
vasitäsilä häyata keçirilir ki, bu da öz növbäsindä mähz indikator, ossilloqraf, barometr vä s. adlandırıla biläcäk
hämin bu dörd sferanın kodlarını deşifrä, detektä, interpretasiya edä bilmäk hesabına mümkün olur. Bunun üçün
isä, deyildiyi kimi, hämin bu sferaların bir sıra qanunauyğunluqlarını bilmäk zäruridir ki, aşağıda mähz bu
qanunauyğunluqlar barädä söhbät açılır.
II.1.2. ŞÄXSIYYÄTIN RELYATIVISTIK XARAKTERISTIKALARI
Relyativistik dedikdä burada mütläq yox nisbi, yäni hansısa müqayisädä vä ya meyar baxımından olan
parametrläri näzärdä tutulur.
Yäqin ki, dahi mütäfäkkir Mähämmäd Füzulinin öz dövründä necä bir acınacaqlı tale yaşadığını bilmäyän
azärbaycanlı tapılmaz – hätta ömrünün sonlarında ona käsilän täqaüdü belä ala bilmämäsi faktı orta mäktäb
därsliyindän här bir azärbaycanlıya yaxşı mälumdur.
Lakin bu, dahilärin öz dövründä ayaq altında tapdanmasına dair yeganä haldırmı?
Bäşär tarixi bu kimi faktlarla doludur: görkämli şair Dante sürgündä yaşayıb yaradıb vä orada da ömrünü
başa vurub; V.N.Rentgen (1845-1923) vä J.B.Lamark, Alman bästäkarı İohan Sebastyan Bax (1685-1750) vä b.
ehtiyac vä tänhalıq içindä ölmüşlär; Spinoza ömrünün sonunacan – şüşäyonan, Molyer – divarrängläyän işläyib
vä s. Bu siyahını kifayät qädär uzatmaq olar. Lakin bu hälä mäsälänin hamısı deyil. Bäs heç bir läyaqäti olmayan
insanların çox vaxt zirväläri yüksälib, insanlar täräfindän bir büt kimi qavranılmasının säbäbi nädir? – hansıların
ki, bu cür yüksäk münasibätä layiq olmadıqları çox-çox sonralar üzä çıxıb. İnsanların däyärländirilmäsindä
bunca subyektivlik nädändir?
Räy vä zövqä etalon yoxdur. Biz yuxarıda här bir käsin malik ola biläcäyi mümkün parametrläri sadaladıq.
Lakin bu parametrlärdän hansının yaxşı, hansının pis olduğunun müäyyän etmäyä hälälik heç bir meyar
tapılmayıb. Ayrı-ayrı vaxtlarda buna cähd olunubdusa da, än axırda bu cähdlärin hamısı iflasla näticälänib –
avropalıların gözälliyi xätkeşlä ölçüb qiymätländirmäsi kimi (gözällik standartları näzärdä tutulur).
Dahi – yüksäk bioloji potensialı bunun sosial sferada realizä olub-olmamasından, şäxsiyyätsä (tarixi
şäxsiyyät) – yüksäk sosial statusu bioloji potensialının olub-olmamasından täcrid formada qäbul edilän färddir.
Şäxsiyyätlär – yaxşı uydurulmuş miflärdirlär vä onların taleyindä sosial sämt küläklärinin rolu, bütün hallarda
bioloji faktorlardan daha çoxdur. Mähz hämin bu küläkläri mäqsädli idarä edä bilmäk liderlärin (ulduzların,
qährämanların...) taleyini, kütlälärinsä seçim vä qärarını planlı idarä edä bilmäyä bärabärdir. Här käsin bioloji
‘‘Eqo-Män’’inin sosial proyeksiyası isä çoxsaylı subyektiv faktorların prizmasından keçäräk formalaşdığından,
bu arada insanların «däyärlär şkalasındakı» yerini müäyyänläşdirib, tarixä kimlärisä qızıl, kimlärisä qara xätlä
yazmağın meyarı da itir. Tarixän neçä-neçä nähäng kütlälärin illüziyalara uyaraq mähv olmasının, neçä-neçä
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
29
däyärli şäxsiyyätlärinsä ayaqlar altında qalaraq tapdanmasının, äväzindä zirvälärä çox vaxt fırıldaqçıların
yüksälmäsinin mexanizmi mähz bu nüanslarla älaqädardır...
Bir sözlä, insan ifrat däräcädä gözäl, ağıllı, güclü vä s. ola bilär. Lakin düşdüyü kollektivdä, cämiyyätdä
hazırkı vaxtda hansı meyarların üstün bilinmäsindän, hansı insani keyfiyyätlärin daha çox däyärländirilmäsindän
asılı olaraq, bu sadalanan keyfiyyätlärä malik şäxslär dä, çox cılız görünä bilär. Äksinä, başqa yerlärdä ayaq
altında tapdanan birisi, burada nüfuz, hörmät sahibi ola bilär. Necä ki, bugünkü dünya äsasän mähz bu prinsip
üzärindä qurulub.
☯ ☯ ☯
I
I
I
I
.
.
2
2
.
.
Ş
Ş
Ä
Ä
X
X
S
S
I
I
Y
Y
Y
Y
Ä
Ä
T
T
I
I
N
N
T
T
Ä
Ä
D
D
Q
Q
I
I
Q
Q
Ü
Ü
S
S
U
U
L
L
L
L
A
A
R
R
I
I
Beläliklä, individlärin psixi väziyyätinin dinamikasını şärtländirän cämi psixi komponentlär barädä bu qädär.
İnsanın istänilän fäaliyyäti mähz bu faktorların birgä täsiri altında, onların kombinasiyasında meydana çıxır vä
istär ayrıca färdlärin, istärsä dä nähäng kütlälärin psixoloji idaräçiliyi dä, sadalanan hämin bu faktorlara müxtälif
metodlarla müdaxilä hesabına mümkün olur. Bu baxımdan, davranış vä düşüncälärin idaräçiliyinä aid här hansı
bir konsepsiyada motivlär yerindä yeganä olaraq Freydin dediyi hämin irrasional häväslär ansamblını, yaxud
Adlerin dediyi hämin defekti äväzlämäk märamını vä ya Olportun dediyi individual xüsusiyyätläri vä s. ayrı-
ayrılıqda äsas götürmäk, täbii olaraq birtäräfliliyä vä mähdudluğa gätirib çıxarardı, bu konsepsiyanın
universallığına vä işläkliyinä ciddi ängäl törädärdi. Häqiqät, deyildiyi kimi, bunların mäxräcindä vä ya
kombinasiyasındadır ki, yuxarıda biz bu mäxräclärdän birini tapmağa cähd etdik. Vä öz konsepsiyamızı da
hämin bu inteqral baza üzärindä quracağıq.
Kimäsä täsir halında düzgün taktika seçä bilmäyin än zäruri şärtlärindän biri – onun hämin ontogenez vä
filogenezini, başqa sözlä, kimliyini, onun psixikasının ümumi xüsusiyyätlärini, verilmiş andakı däyişikliklärini,
xasiyyätini, ümumi täläbatlarını, maraqlarını, ehtiyaclarını, tämännalarını vä s., kütlänin idaräçiliyi halı üçünsä –
kütlä içärisindä hansı hisslärin, märamların üstünlük täşkil etdiyini däqiq bilmäkdir. Bunlarsız qarmaqarışıq
münasibätlär labirintindä düzgün oriyentasiya äldä etmäk, kütlänin vä ya ayrıca färdin räy vä baxışlarını lazımi
istiqamätä yönältmäk üçün sämäräli iş apara bilmäk qeyri-mümkündür. Bu säbäbdän, ilk olaraq täräf-müqabilin
deyilän baxımdan olan parametrlärini täyin etmäk qaydaları barädä:
Ünsiyyät zamanı düzgün taktika seçä bilmäk işinin tärkib hissäsi olan bu mäsäläni müxtälif konkretlik
säviyyäsindä, äsasän üç yolla häll etmäk mümkündür:
1) Cämi insanlara xas olan ümumi psixi älamätläri täräf-müqabilä dä aid etmäklä – ümumi formada;
2) Mänsub olduğu irqä, irsä, cinsä, sinfä, dinä, millätä vä s. xas olan ümumi cähätläri ona da aid etmäklä – xüsusi formada;
3) Konkret olaraq onun öz psixi konturlarını müäyyän etmäklä – färdi formada.
Aşağıda bunların här biri barädä nisbätän ätraflı mälumat verilir.
II.2.1. DIAXRONIK TÄDQIQ ÜSULU
Ümumi sinif äsasından ayrıca färd barädä näticä çıxarmaq ümumi oriyentasiya üçün, täqribi proqnoz
baxımından ähämiyyät käsb etsä dä, här halda, däqiq proqnoz üçün mütläq färdin özünün individual cähätläri,
spesifik xüsusiyyätläri vä s. aşkar edilib näzärä alınmalıdır. Burada artıq nä psixoloji alqoritm olan stereotiplär,
nä irqi, irsi, cinsi, dini, milli vä s. şablonlar, nä transferlär kara gälmir. Burada oxşarlıqlar, ümumiliklär deyil,
färqlär vä unikallıqlar prinsipial mahiyyät käsb edir. İndividi kütlädän, ümumidän ayıran, seçän bu xüsusiyyätläri
(appersepsiyaları) tapıb üzä çıxarmadan, istänilän eniş-yoxuşda ünsiyyäti normal yola verä bilmäk vä täräfdaşın
individual dünyasının astanasından o yana keçmäk qeyri-mümkündür.
İnsanın mäqsädyönlü psixi väziyyätinin formalaşmasının birinci şärti – onun uzunmüddätli yaddaşında bu
şäraitä uyğun väziyyätin enqramının mövcudluğudur. İkinci şärt – onun özünün individual psixi parametrläri vä
bu parametrlärin öz aralarında qarşılıqlı rabitäsidir. Psixikanın äsas komponentläri bu mäqamda afferent sintez
prosesini şärtländirän sistemyaradıcı faktor funksiyasında çıxış edir. İstänilän biosistem ätraf dünyaya
uyğunlaşmaq fäaliyyätindä özünün daxili proseslärini analiz edib, bunlara uyğun olaraq hansı qärar qäbul etmäk
lazım olduğunu öz-özü üçün müäyyän edir. Mähz buna görä dä, qarşı täräfin reaksiyalarını proqnozlaşdıra
bilmäk üçün onun daxili alämini öyränmäk zäruri şärtdir.
Prinsip baxımından, dünyada mövcud olan cämi tädqiqat üsullarını iki kateqoriyaya ayırmaq mümkündür:
diaxronik vä sinxronik metodlar. Bunlardan birincisi – keçmişä, ikincisi isä – bugünä aid faktları öyränmäklä
aparılan araşdırma üsuludur. İstänilän individi öyränmäyin metodları da bu täsnifata tabedir. Kimisä onun şäxsi
işinä, anket vä kartoteka göstäricilärinä, xatirä däftärinä, köhnä mäktublarına, yazışmalarına vä s. äsasän
öyränmäk mähz diaxronik tädqiqata nümunälärdändir. Sinxronik tädqiqata isä biz bugünlä älaqädar faktların
www.uemu.birolmali.com
Urmu Kitabxanasi
30
öyränilmäsi prosedurasını aid edirik ki, bunu da müşahidä vä eksperiment olmaqla iki qrupa ayırırıq (diaxroniya
vä sinxroniya terminlärini linqvistikadan äxz etmişik). İndividlärin bu ikinci metodla tädqiqi psixologiyanın äsas
problemlärindän olduğuna görä, burada ona xüsusi yer ayırırıq.
II.2.2. SINXRONIK TÄDQIQ ÜSULU
II.2.2.1. Müşahidä
Yuxarıda diaxronik tädqiqatın bir neçä növü sadalandı: şäxsi işlärä, kartoteka göstäricilärinä, xatirä däftärinä,
köhnä mäktublara, yazışmalara vä s. äsasän aparılan araşdırma. Sinxronik tädqiqatınsa, äsasän iki növü
mövcuddur: Müşahidä vä eksperiment. Bunlardan birincisi – bilavasitä, ikincisi isä, dolayısı tädqiqat üsuludur.
Gündälik ünsiyyätdä insanların bir-birinin daxili dünyasına nüfuz etmäk üçün istifadä etdikläri çoxsaylı fändlär
dä mähz izah edilän bu iki variantın ayrı-ayrı növmüxtälifliyindän ibarätdir.
Müşahidä dedikdä göz önünä ilk növbädä görmä vasitäsilä aparılan tädqiqat gälir. Lakin näzärä alınsa ki,
insanın ätraf alämdän informasiya alması onun beş äsas vä iyirmiyä yaxın kömäkçi hiss kanalları vasitäsi ilä baş
verir, o zaman görmänin insan häyatında rolunun yüz faizli xarakter daşımadığını därk etmäk mümkündür vä
burada digär hissiyyatların da rolu därhal näzärä çarpasıdır.
Ümumi halda, ätraf dünyada baş verän här bir däyişiklik dildir, här bir titräyiş öz mänasına malikdir. Sadäcä
olaraq, onların şifräsini aça bilmäk vacibdir. Näyin näyä görä baş verdiyini bildikdän sonra isä ätraf dünyanı bir
kitab kimi oxumaq, täbiätä «sän» deyä müraciät etmäk mümkündür. Qocalar quş vä heyvanların, cücü vä otların
davranışından havanın necä olacağı barädä näticä çıxarır, häkimlär simptomlara äsasän xästäliyin gedişini
proqnozlaşdırırlar. Çünki onlar täbiätin jest dilini adi insanların danışıq dilindäki formaya tärcümä etmäyi
öyräniblär. Adi insan da täbiätin bir parçasıdır vä onun bütün älamätlärini özündä gäzdirib, här an daxilindäki
bütün däyişikliklär barädä ätrafa sonsuz sayda informasiyalar göndärir. Ätraf insanlarsa bunlardan yalnız çox
cüzi birini – danışıq dili ilä dediklärini qavrayıb, därk edirlär. Özü dä, hätta bu dillä ifadä olunan mänalardan da
hamısını yox. Belä ki, nitqin forma vä mäzmunundakı emosional çalarlar, demäk olar ki, äksär adamlar
täräfindän qavranılmamış qalır vä dillä deyilänlärin doğru, yoxsa yalan, sämimi, yoxsa qeyri-sämimi vä s.
olduğunu ayırd etmäyä onların konkret heç bir vasitäsi olmur. Jest, mimika, poza vä s.-in mänasını «oxumaq»
baräsindä isä heç danışmağa däymäz. İnsanların daxili aläminä sinxronik tädqiqat vasitäsilä müdaxilä mähz bu
alternativ dillärlä işlämäk mäsälälärini ähatä edir.
Aşağıda bu yolla insanların daxilindä gedän bir sıra psixi prosesläri aşkar etmäyin nümunäläri sadalanır:
Bunlar insanın psixi sferasında cäräyan edän proseslärin müäyyän qismini izlämäyä imkan verän başlıca
zahiri älamätlär (‘‘indikatorlar’’) idi. Bunlardan älavä, müxtälif assosiativ reaksiyalar, ehtiyatsız deyimlär
(çaşmalar), sayıqlamalar, mäntiqsizliklär, ayrı-ayrı intonasiya vä räftar mimikaları, beyin biocäräyanlarında,
därinin elektrik müqavimätindä, orqanizmin damar reaksiyalarında, äzälälärin titräyişindä vä b.-da baş verän
Dostları ilə paylaş: |