Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
özündə də hücumlar ara vermir. Fərq budur ki, abidələrimiz əl çatan, göz görən olduğu üçün dağıdıldı, xarabalıqlarına qədər yer üzündən silindi; müsəlman- çılığımızdan ustalıqla istifadə olundu, - xristiyan abidələridir, deyə ad qoydular, mənimsədilər, mənimsəyə bilmədiklərinisə, - kafir ocağıdı, məhv edin, -dedilər. Biz də yüzilliklər boyu, -Urra, deyib hücuma keçdik, nə yaratmışdıqsa əlimizə keçəni məhv elədik: dəvə, qoç, at qəbrüstü abidələri sındırıb içində qızıl axtarmağa başladıq, çünki yaxın qonşular ortaya belə bir fikir atmışdılar; bu heykəllərin içində qızıl gizlədilib. Təpə dediyimiz kurqanlarımızı bir tərəfdən də biz da- ğıtdıq, -yiyəsi yoxdur, ya da Şaman yuvasıdır, deyə-deyə gözdən saldıq. Amma yaratdıqlarımız təkcə bunlardan ibarət deyildi, BÖYÜKLƏRİMİZ, USTADLARIMIZ tərəfindən iç dünyamıza, yaddaşımıza yazılmış tariximiz özümüzdən asılı olmadan yaşadı və bizi də yaşatdı...Qonşuların əli yaddaşımıza çatmadı, saz da, muğam da yaddaşımızda, ruhumuzda olduğu üçün məhv etmək mümkün olmadı... Həmişə yaratdıq, yaşamağa davam etdik! Yeri gəlmişkən bir məsləni də açıqlayım. El arasında belə qarğışlar, söyüşlər qalmaqdadır: “Kül təpənə”,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
də tapmaq mümkündür. Fikrimcə bu ifadələr də elə belə yaranmayıb, çox köklü, əsaslı mənalara söykənir. Mənim qənaətimə görə bu söyüş, qarğış ifadə edən “təpə” sözü təpəliklər anlayışından başqa mənada da işlədilir.İslamdan öncə bir çox türk tayfaları dəfn mərasimini fərqli yerinə yetirirdilər. Dünyasını dəyişən- lərin qəbri yerdən seçilənəcən qaldırılırdı, kiçik təpəcik olana qədər torpaq, kül tökülürdü. Bu adət Çar skiflərdə geniş yayılmışdı. Hörmətli alimimiz Zaur Həsənov çox dəyərli “Çar skiflər” əsərində olan-qalan mövcud dünya elminə əsaslanaraq bu haqda geniş, dəyərli bilgilər vermişdir. Yeri gəldikcə bu mövzuya qayıdılacaq...
Günlərin birində biri uzaq yoldan gəlirdi, bir kəndin ucqarında bir qapını döyür, -bəs, Allah qonağıyam, qonaq almazsanmı? Ev yiyəsi çıxır, buyur, qardaş, buyur. Qonağa da qurban gəldiyi yollara da...Ev yiyəsinin də bir arvadıymış, bir özü. Arvad da qonağın bəxtindən çox göy- bərk, yəni xəsismiş, “armud qurusunnan su çıxarmış,
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
ondan yox...” Nə isə...arvad qazanda qaz bişirirmiş. Qonağı görən kimi qazanı qaz qarışıq gizlədir. Çac asıb buğda çörəyi bişirirmiş, onu da gizlədir. Qonaq dediyimiz kimi ağıllıydı, gözünün ucuyla bunları gördü, ürəyində dedi, yaxşı... Arvad çar-naçar süfrə açdı, süfrəyə darı çörəyi qoydu. Qonaq ac idi, boğula-boğula bir-iki qismət yedi, artıq yeyə bilmədi. İlan vuran yatar, ac yatmaz, deyərlər, yata bimədi. Gecənin bir aləmində gördü səs-səmir yoxdu, kişi də, arvad da yatıb. Durdu ayağa, zil qaranlıq idi, divardan tuta-tuta getdi, çörəyi çıxardıb dağarcığına qoydu, qazandan qazı çıxardıb onu da qoydu dağarcığa. Qapının küncündə bir pipiyi qanlı xoruzları vardı, onu da götürdü. Ev yiyəsi özünə təzə çarıq tikib xoruzun çıxdığı tardan asmışdı, açıb ayağına geyindi, çarığın üstündə biz vardı, onu da çıxardıb yaxasına taxdı. Gördü hər şey qay- dasındadı, fikirləşdi ki, belə getmək yaxşı olmaz, kişini oyadım, sağollaşım gedim. Bir sağa öskürdü, bir sola, kişini oyatdı. Kişi baxdı, gördü qonaq ayaq üstədi: -Qonaq, niyə tez durmusan, nolub? Qonaq dedi: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Sözdən-söhbətdən eləyək, bəsdi yatdıq. Kişi dedi: -Gecənin yarısıdı, nə söhbət? Qonaq dedi: -Neçə yaşın var, bayaqdan fikirləşirəm, bilmirəm, sənmi böyük olarsan, mənmi? Kişi dedi: -Əşşi, qoy yataq, yuxuluyam mən, deyəmmərəm. Qonaq dedi: -Yaxşı, Qaz xan Qazan qalasınnan çıxıb Dağar qalasına gedəndə sən vardınmı? Kişi dedi: -Yox əşi, o vaxt heç nənəmin nənəsi də olmayıb. Qonaq dedi: -Onda mən divardan tuta-tuta təknədən çörək götürürdüm. Hə, mən sözümü dedim, sən deyəmmədin, indi izin ver mən gedim. www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Qonaq, sən ala-bula danışırsan, bir şey anlamıram, belə yaxşı deyil, gözlə, heç olmasa qoy xoruz banlasın, xoruz banında gedərsən. Qonaq dedi: -Xoruz banlayar-banlayar, banlamaz gedib yolda banlayar. Mən getdim, salamat qal. Axtararsan bizi, tapmasan bizi, halal elə bizi.-deyib yola düşdü. İşıqlaşar işıqlaşmaz kişi arvadı səslədi ki, qonaq gedib, dur qazanı as, axşamnan acıq. Arvad dedi: -Qoy xoruz banlasın. Çox gözlədilər, gördülər xoruzun səsi çıxmır. Durdular, baxdılar ki, xoruz yoxdu, tavaya baxdılar, çörək yoxdu, qazana baxdılar qaz yoxdu. Kişi istədi təzə çarığını geyinsin qonağın ardınca yola çıxsın, çarığını da tapmadı, arvadına dedi: - Qonaq apardı, Gedəndə də halallıq istəyirmiş mənnən... halal xoşu olsun. “Malını yeməzin malını
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Tap tapmaca, Gül qoqqaca, Dizi bayırda, Buynuzu haça... açması çəyirtgə. Ay doğdu Alıstannan,
Gün doğdu Gülüstannan, Bir gün bir meyvə tapdım
Yeddi illik bostannan... açması yeralması...
Yer küpə, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Yeriməz küpə.
Min il qala çürüməz küpə... açması addır, dağa- daşa, insana verilən Ad.
Ellər yuxarıda, Sellər aşağıda,
Su qurşaqda, Toz qopur, amma... açması dəyirman... *** Təəssüflə də olsa etiraf edək ki, bizdən,-nəsil nəcabətimizdən, soyumuzdan keçib gedən rus-sovet məktəbləri hardasa yaddaşımıza da yol tapdı, müəyyən mənada bizi bizdən ayırıb yaddaşsızlığa gətirib çıxarda bildi...Əlimizdə olanlara, yaddaşımızda qalanlara dəyər www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
vemədik, başımızı qaldıran kimi qonşuya cumduq. O məktəb öz işini yaxşı bilirdi. Bilirdi ki, bizə nəyi öyrətməlidi; daha doğrusu nəyi öyrətməməlidi. Proqramı vardı, özünə dediklərini bizə demək olmazdı; onun dərsliyi ayrı idi, bizim dərsliyimiz ayrı. Ona deyirdi: “hər şey sənindi, bütün gördüklərini sən yaratmısan, sən də sahib durmalısan”. Bizə: “Sən yoxsan, deyirdi. Gəlməsən, hər yerə gəlməsən”. Məktəblərimizin hamısında dərsliklər bunu dedi: “Adı yox, yazısı yox”... Öz müəllimlərimizə də bunu dedirtdilər. Bunu deməyənlər Sibirə sürgün olundu, güllələndi, ac qaldı, xalq düşməni adlandırıldı: “De, de ki, türk deyiləm, de ki, heç türk olmamışam, olmaq da istəmirəm de. De ki, müsəlmanam!” ...Bir türkün “müsəlmanam” deməyi onun sağ qalması üçün yetərli idi. Özünə türk demirsə, bəsimizdi; sovet məktəbində dərs deyə bilər. Dedirtdilər...sonra da, indi dərs deyə bilərsən, buyur, keç! Məktəb qapıları açıqdı... Bizim heç
nəyimiz yoxmuş...Doğrudan da varımızdırsa, indi, lap müstəqillik dövrümüzdə də tikdiyimiz obyektlərə, ticarət mərkəzlərinə şadlıq saraylarımıza niyə ad tapa bilmirik? “Fovorit”, “Monte Karlo”, “Monte
Kristo”, “Flaminqo”, “İmperial”, “İmperator” və s...və ilaxır, minlərlə bu cür misallar çəkə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
bilərik, çünki biz rus-sovet məktəbini bitirmişik, təsdiq et- məliyik ki, hər yerə hardansa gəlmişik...Özünə, sözünə yiyəlik etməyənin, sayqı göstərməyənin heç vaxt, heç yerdə hörməti olmaz.
Qaşqa Sərdar təpəsi-kurqanı... 1950-ci illərin ortaları olardı...Atlı-arabalı Oy dərəsiylə (əslində Ov dərəsidi, eşitdiyim kimi yazmaq istədiyim üçün bu variantı götürdüm) gedirdik. Mən arabada Nənəmin dizinin dibində oturmuşdum. -Bax o görünən, -dedi, Nənəm, bizdən bir az aralı, əllə düzəldilmiş kimi səliqə sahmanlı balaca bir təpəni göstərdi, -Sərdar təpəsidi, nağılını danışım eşit, gör niyə adına Qaşqa Sərdar təpəsi deyirlər...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Həə, vaxtın nə vaxtıdı, deyə bilmərəm, amma çox da uzun zamanların sözü deyil. Mənim nənəmin nənəsinnən də qabaqların sözüdü... Nə isə, söz vaxtına çəkər, yayın son ayıydı, yaylaqdan bir köç enirdi, elə bizimki kimi balaca köç idi, kəl arabasında oğul -uşaq gedirdi. Atlılar vardı, naxırlar, sürülər sürülüb yol gedirdi. Axşam çağıydı, elə bu Oy dərəsinnən keçirdilər. Oy dərəsi də indiki kimi deyildi, adam boyunnan da hündür asırğalları, baldırğanları olan, böyürtikənli, qaratikanlı, sarmaşıqlı, kol-kos içində bir yer idi. Nə cür desən ov olardı, addı-sannı ovçular da gəlib burda ov eləyərdilər. Köç Oy dərəsinnən keçəndə araba- dan südəmər bir oğlan uşağı yatdığı yerinnən sürüşüb otluğa düşür, heç kəsin xəbəri olmur. Araba uzaqlaşır, yaylaq qaranlığı düşür, gecənin bir vaxtında uşaq oyanıb ağlayır...Yenicə doğduğu balasını itirmiş bir ana maral uşağın səsini balasının səsinə oxşadır, ağacların, kolluğun arasından çıxıb gəlib düz uşağın yanındaca yatır, uşaq elə bilir anasıdı, iməkləyə-iməkləyə gəlib maralın qoynuna girir...Beləcə, Oy dərəsinin cəngəlliyində ana-bala yaşamağa başlayırlar... ...Belə deyirlər ki, günlərin birində ovçular uşaqla maralı görürlər...Maral qaçıb canını qurtarmaq istəyir, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
amma uşağı qoyub gedə bilmir. Beləcə, elə-obaya xəbər yayılır. Maralı izləməyə başlayırlar. Amma incitmirlər, vaxt keçir, oğlan ayaq tutur, böyüyür, elə olur ki, anasınnan da bərk qaçır... El-oba gənəşiyə-məsləhətə yığışır...Qərara alırlar ki, Marala dəyməsinlər, oglanı tutsunlar, ev uşagı eləyib əhilləşdirsinlər... Günlərin birində bir dəstə atlı kəmənd atıb uşagı tuturlar. Görürlər ki, uşağın alnınnan başının ortasınacan tük yoxdu. Maral tez-tez yaladığına görə tük bitməyib. Adına Qaşqa deyirlər; Qaşqa Sərdar... Maral uşaqdan əl çəkmir, uşağın ardınca kəndə gəlir, heç kəs marala toxunmur, kəndin ot tayasının dibində günlərlə uşağı gözləyirmiş... Qaşqa Sərdar böyüyür, iğid oglan olur, eldə-obada ad-san qazanır, ona analıq eləmiş Maralı da unutmur, öz evində saxlayır. Maralın xətrinə Oy dərəsindəki maralların da qış,yaz otunu suyunu verir... Bax, bu təpəcik Qaşqa Sərdarın dünyasını dəyişənnən sonra yatdığı yerdi. Elə-obaya yaxşılıqları çox
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
olduğuna görə yığışıb ona təpə qurdular...Yadında saxla, bu qurulu təpənin yanınnan elə belə keçmə... Nənəm belə deyib əlini üzünə çəkib salavat çevirdi... Beləcə, hamımız səfə düzülüb kurqana baş əydik...
Biz əslində yerinə- yurduna quş kimi bağlı olan insanlarıq. Evimizi-eşiyimizi quş kimi dimdiyimizdə daşıyıb qurub yaradanıq. Ona görə də yaşadığımız hər qarış yerin də adı var. Əlimizi hara uzadırıq, tarixin hansı yerinə ayaq qoyuruq tanış gəlməyi də təsadüfi deyil. Minilliklər boyu çox acılar yaşasaq da bu gün ağrılarımızı azaldıb əsəblərimizi sahmana salan, çiyinlərimizdəki yiyəsizlik yükünü götürüb başımızı dikəldən, aldığımız nəfəsə belə dinclik gətirən Müstəqilliyimizə, Üçrəngli Bayrağımıza şükür! Bununla belə klassik yaradıcılığımızda da ayrıca Azərbaycana aid əsərlər çox azdır, o qədər azdır ki, yoxdur,
demək mümkündür. Bəzi qaynaqlarda, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
mənbələrdə adı çəkilib, vəssalam. Belə də olmalıydı; min illiklər boyu indiki biz, yəni müasir azərbaycan türkləri bir zamanların imperatorluqlarını idarə edən güc birləşmələrinin tərkib hissəsi idik, ara-sıra bu şəkildə də xatırlanırıq... Tarixin müxtəlif dövrlərində, hətta b.e. öncə 1V-X-XX- minilliklərdə müstəqil dövlətlər kimi mövcud olmuşuq. Quttubilər, lullubilər, Midiya-Maday, Manna, Atrapatena, Xəzər İmperatorluğu, Alban dövləti, Qafqaz Albaniyası... sonuncu imperatorluğumuz olan Səfəvilər dövlətidir ki, bəzi tarixi qaynaqlarda adına Qızılbaş Midiyası və yaxud Kiçik Midiya da deyilib. Məqsədim bütün bunlar haqda yazmaq deyil. Yalnız onu qeyd etmək istərdim; bu qədər imperatorluqlardan indiyə çox az iz qalıb, daha doğrusu, o çağlardan qalan izləri itirməyə, məhv etməyə niyə məcbur olmuşuq... Amma bir gerçəyi dərk etməliyik ki, bizi əhatə edən qonşu xalqların dünyagörüşündə, yaşam tərzində, danışdığı dildə, geydiyi geyimdə, yediyi yeməkdə özünü göstərən izimiz, dəyərlərimiz, bir sözlə Böyük təsirimiz düşünürəm ki,elə o çağların, islamdan öncəki zamanların təsiridir. Bunu bu gün qanlar bahasına qazandığımız Müstəqillik dövrümüzdə anlamalıyıq. Bu danılmaz faktdır ki, uzun yüzilliklər, minilliklər boyu islam dininin təsiri altında yaşadıq və yaşamaqdayıq. Təsir altda
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
yaşamaqla təsir etmək mümkün olsa da çətin məsələdir. Bu da faktdır! Bu da faktdır ki, mübarək islam dinini anlayıb, sevib ruhumuzla itaət etsək də bilməliyik ki, biz bir xalq kimi
Bu mövzu da yer üzünə yazılası çox vacib məktub- lardandır ki, hələ də yolunu gözləyir. Doğrudan da adına istila,-dini istila desək də MÜBARƏK İSLAM DİNİ TÜRK DÜNYASINA,-türk olaraq harda varıq ora, özüylə gətirdiyi tarixi yeniliklərlə bizi istədiyi şəkildə dəyişə- dəyişə yaşadı və indi də yaşamaqdadır. Yeniliklərsə köhnəliyi məhv etməsə, ayağını olanların xarabalıqları üzərinə qoymasa yaşamır. İslam dini istila kimi gəlsə də işıq, hava, su təki hamımızın ola bildi, çünki o da təbiyət hadisəsiydi, o da varlıqdan doğmuşdu, minilliklər boyu yaratdığımız mədəniyyət qatlarını da öz içinə alıb gücləndi, mahiyyətimizdə, mənamızda bizim üçün doğma olsa da özünə yad olan və yad görünən hər şeyi dəyişdi, düşüncəmizdən tutmuş adımıza, geyimimizəcən dəyişdi. Bütün bunlarla yanaşı dini baxışlarımız demək olar ki, Tanrıçılığın əsaslarından o qədər də yayınmadı.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Tanrıçılığın sağlam anlayışlarını, tanrıçılıqla bağlı inanclarını qoruyub saxladı. Tanrıya necə inanırdısa Allaha da elə inandı. Tanrıçılığa görə Su onun and yeriydi, Ucalıq and yeriydi; məsələn, uca dağlara tıapınmağı vardı, görəndə bağır basıb baş əyirdi. İslamı qəbul edəndən sonra isə əlini yzünə çəkib salavat cevirdi... Ona elə gəldi əslində heç nə dəyişməyib YARADANIN sadəcə adı dəyişib, vəssalam...Amma hər halda Tanrıyla Allahın arasında az da olsa fərq vardı, o fərqi Xalq elmi izahlarla yox, ruhuyla hiss etdiyinə görə bütün bunları yaşada bildi, indi də yaşatmaqdadır... Ustad aşıq Hüseyn Saraclını da yuxarıda ona görə xatırladım...Məlumdur ki, vaxtın müəyyən vaxtlarında islam dini tərəfindən çalıb oxumaq, aşıqlıq eləmək
mənalardaydı. Bu fərqlərsə islam dininin kökündən- mahiyyətindən yox, bizi sevməyən hər hansı bir din xadimindən gəlirdi... Bu Xalq öz yaşam tərzini də islam dini qaydaları üzrə demək olar ki, dəyişmədi, dini dairələri nəzərə almasaq min illiklər boyu necə yaşamışdısa elə də yaşamağında oldu...
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
endərdi. Kənddə gördüyünə məətəl qaldı. Minbəri birinci kərə görürdü; o yaylaqda olanda obada minarəli məscid tikmişdilər, görməmişdi. Ona görə sürünü də saxlayıb mat-məətəl minbərə baxırdı. Ondan bundan soruşdu. -Bu nədi? Nəyin nəsidi? Dedilər: -Minbərdi. Dedi:
-Bəs minbərdəki kimdi? Nə deyir? Oxuduğu nədi? Dedilər: -Molladı, əzan çəkir. -Əzandı, nədi, onun dediklərinin mənim qoyunlarıma bir ziyanı yoxdu ki? -Heç bir ziyanı yoxdu,-dedilər,- əksinə xeyri var. -Onda qoy nə qədər istəyir oxusun,- dedi Çoban, sürüsünü çəkib uzaqlaşdı...
***
Bir adam uzaq yoldan gəlirdi, bərk yorulmuşdu, mənzilə çatmağa da hələ xeyli vardı...Allaha yalvardı ki, bir atlı göndər, məni tərkinə alsın, artıq yeriyə bilmirəm. Bir dedi, iki dedi, gördü budu, bir atlı gəlir, yanında da www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
*** Bu cür hekayətlərlə, detallarla(qırıntılarla) Xalq zaman-zaman özü öz
münasibətlərinə aydınlıq gətirməliydi, gətirirdi də, çünki Xalq ayrı-ayrı adamlarıyla yox, bütöv halında vaxta-zamana bənzəyir, içini-çölünü aydınlatmalı, yaşayışının hər anına düzən verməlidir; dinini dəyişsə də öz işindəydi, sürüsünü artırırdı, dolanışığını düzəldirdi, oğul-uşaq böyüdürdü. Bütöv halda götürsək, din öz möhtəşəm gücüylə ona təsir edə bilmirdi. Yuxarı təbəqələrdə məscidlər inşa edilib, dini mərasimlər keçirilsə də xalq əslində öz işindəydi. Onun fikrini-düşün- cəsini yalnız təbiət hadisəsi dəyişdirə bilərdi. Adət- ənənələri də bu cür köklənmişdi, yəni yazla, güzlə (payızla), bir söz, fəsillərlə bağlı idi. Toy-düyün adətləri əslində yazın –payızın tərkib hissəsi kimiydi. Bütün düyünlər qız görməkdən, qız seçməkdən, “hə”ni almaqdan
|