Çağdaş Azərbaycan nəsri
Yüklə 5,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Saçın ucun hörməzlər; toy havaları...
|
2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
elçiliyə, toya-düyünə, uşağa
qalmaqdan uşağın
doğulmağınacan öz vaxtına-zamanına bağlıydı; yaz özüylə öz yaşıllığını-tumurcuğunu gətirdiyi kimi Xalqın da adət-ənənəsini cücərdirdi... Bir vaxtlar bu adət-ənənələr də dediyim kimi vaxtın-zamanın içini doldururdu, vaxtdan ayrı deyildi. Hər şeyin öz vaxtı var idi...Baxmayaraq yeni din özünün yeni adətlərini təbliğ edirdi, yerli adətlərə qadağalar qoyur, aranı öz istədikləriylə doldurmağa çalışırdı. Yeni dinə görə qızlar, gəlinlər örtünməliydilər, ümumiyyətlə qadın olan kəs görünməməliydi. Bu cür moüzələr oxunurdu... Xalqsa, hə, desə də çiyini qalxa- qalxa gülür, amma yaratdığını yaradır, sözünü deyir, sazını çalıb, mahnısını oxuyurdu.
Dəyirman üstü çiçək,
Oraq gətirin biçək.
Qardaş bir qız sevibdi,
Uzun boy, qara birçək... Deyişmə... Günlərin birində eşitdim ki, aşıq dostum evlənib, ayınnan-uyunnan da(şey-şüy)alıb getdim təzə ailənin www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qərbi Azərbaycan bölgələrində toyun ikinci günü, günortadan sonra qız evində “Şax” bəzədilərdi. “Şax” nədir? Əslində dağdağan ağacından düzəldilir. Piramidaya oxşar quruluşu olur, gövdəsinə elə dağdağan ağacının budaqlarından asılqanlar quraşdırılır. Aşağıdan iki adam üçün tutacaq qoyulur. Qğlan bəyinin sağdışı, soldışıyla
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
qız bəyinin sağdışı, soldışının hədiyyələri, sovqatları, qohum-qonşuların verdikləri paylar bu asılqanlardan asılır. “Şax”ın götürülmə vaxtı axşam üstüdü, “Şax ağacı” qız evindən elə vaxt çıxarılardı ki, yolun yarısında işıq lo- paları yandırılsın, toy evinə işıq lopalarıyla çatsınlar. İşıq lopaları da gilas ağacının qabığından düzəldilirdi. Əsas məsələlərdən biri oydu ki, “Şax” qız evindən oğlan evinə təzə yolla getməliydi, yəni, hamının getdiyi yolla yox, təzə cığır salınmalıdır ki, qız bəyi ər evində qayım-qədim olsun, şeytan geri qayıtmağına yol tapa bilməsin, yol göstərəmməsin... Adətə görə “Şax ağacı”na bələdşi seçilərdi. Bələdçi də “Şax ağacını” başının dəstəsiylə bir yerdə bəy evinə ayrı yolla aparmalıdır, divardan aşırır, hasarlardan keçirir, qız da başının dəstəsiylə “Şax ağacı”nın ardınca toy evinə yollanırlar...Nə qədər gec çatsalar, nə qədər uzun yol getsələr o qədər yaxşı sayılardı. “Şax” yolunun öz qaydaları olduğundan unudulmaz tamaşalar göstərilir ki, təzə toyluların ömürləri boyu danışılsın. “Şax”ı hər toy yiyəsi öz imkanına, adına görə bəzəyərdi, yəni adla söylənərdi ki, filankəs gözəl “Şax” bəzəmişdi, məsələ təkcə sovqatlarda deyildi, təntənəylə gətirilməyindəydi; “Şax ağacı”na dediyim kimi bələdçi, qoruqçu seçilirdi, Qoruqçu da özünün dəstəsini yığırdı ki, “Şax ağacını” bütövlükdə qoruya bilsin. Ona görə ki, www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
“Şax”ın yağmalanmağına-talanmağına izin verilirdi: Gəlini də onun sağdış, soldışını da oğurlayıb nəmər-sov- qat alıb qaytarmaq adətdəndi... Bu da bir tamaşaydı, bu- nunla belə adətə görə kim bacararsa “Şax ağacı”ndan istədiyini götürə bilərdi. Amma qoruqçu dəstəsinin qamçısına heç kim yaxın düşə bilməzdi...Bu arada
önünə çıxırdı, Qız bəyini (gəlini) kim güldürərdisə, istədiyi payı ala bilərdi... “Şax” çal-çağırıyla təzədən yoluna düzələrdi, hansı məhlədəsə yenə yolunu kəsərdilər. Bələdçi irəli çıxıb soruşar: -Nə istəirsən?! -Güləş havası çalınsın. Güləşmək istəyirəm. Güləş havası çalınır, şaxın qoruqçu dəstəsindən güləşçi çıxır, Qoruqçu meydanı genəldir, “Güləşəngi” havası altında görünməmiş bir güləş baş tutur... Ona görə də el arasında belə deyim, ifadə yaranıb: “Elə bil şah güləşçisidi...” Əvvəl hesab edirdim ki, “şah” sözü burda “padşah” mənasındadır. İndi mənə elə gəlir ki, “Şax ağacı”nın güləşçisi kimi anlasaq daha düz olar... “Şax”ın güləşçisi udardısa yol açılardı, uduzardısa şaxdan nəmər-mükafat verməliydilər... “Şax ağacı”nın yanından qız oğurlamaq-qaçırmaq adəti də var, daha doğrusu, adətdi, qız bəyini oğurlayıb gizlədirlər ki, bahalı hədiyyələr alıb yerini desinlər. Ona
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
görə “Şax ağacı”na bələdçiylə yanaşı gizlincə çuğul da seçilir; qız bəyi itəndə çuğul kəndi bir-birinə qatıb oğlan evinə xəbər göndərir ki filan yerdədi. Oğlan bəyinin başının dəstəsi həmin qapıya gedib qız bəyini sazla-sözlə istəyirlər:
Bizdən salam olsun nazənilərə,
Verin qız bəyini, yar bzimkidi.
Çuğul söz gətirdi, oyun oynadı,
Yardan xəbərimiz var bizimkidi.
Qızlar istəyirlər yox, deyib işi bir az da bərkitsinlər:
Başına döndüyüm el igidləri,
Varın gedin burdan, yar sizin deyil.
Gözəllər toruna düşüb qalarsız,
Qızlar görürlər ki, oğlanlar əl çəkmir, bütün el-oba da axışıb bura, hamı bu zarafatın, bu oyunun içindədi; biri qızı ver deyir, biri vermə deyir. Sonda oğlan evi yeyib içməyə bir qoç boyun olur. Qız bəyini gizlədənlər bu sözlərlə qızı verirlər:
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Gözünüz yoldadı, könül səsdədi,
Qaşları qələmdi, ağzı püstədi.
Yığval ətəyidi, muraz üstədi,
Alın gedin oğlan yar sizinkidi...
Bu cür toy tamaşalarının, zarafatlarının içindən keçə- keçə gəlib çatırlar toy evinə; “Usta çal” havasıyla gəldiklərini bildirirlər, şənlik-şənliyə qarşır, saz-saza... “Şax” adamları (obrazları) Bələdçi, Qoruqçu,Nayğara, Çuğul başına gələnləri gülməli şəkildə, biz sizə nece danışdıq eləcə, oynaya-oynaya bəzəyib- düzəyib danışıb toy adamlarını əyləndirirlər. Danışdıqları da beləcə, yüzilliklərə addayır...Bu obarazlar –yəni “Şax ağacı”nın adamları çox vaxt dəyişdirilmir, elin-obanın toyunu-şənliyini onlar idarə edir; sağdış, soldış dəyişdirilir, onlar yox...
*** Böyük türk tədqiqatçısı Ziya Göyalp “Türk mədəniyyəti tarixi” kitabında yazır: “Avropa tədqiqatçısı Grenar, Çin Türkistanında ailə qurmaq - evlilik törənlərini üç cür işləyərək toplamışdır: a) Güvey, (Azərbaycan türklərində kürəkən, yeznə, göyü, giyov) dostlarıyla birlikdə qayınbabasının (bizdə www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Hay evlənin! Hay evlənin” mahnısını oxuyarlar. Qızın atası onları qapıda çörəklə qarşılayar, sonra onları təntənəylə evə dəvət edər, oğlanın boynuna bir yazma-şərf dolayar, qızını ona təqdim edər. Tədqiqatçı Grenar belə hesab edir ki, bununla da, yəni yazmanın oğlanın boynuna salındığıyla qızın üzərində olan atalıq haqqının artıq oğlana keçmiş olduğu bildirilir...Bundan sora bir qab su gətirilir, oğlanla qızın ata-anası su qabında çörək isladıb nişanlılara verirlər. Bu da o deməkdir ki, qız artıq ata evini tərk edə bilər. b) Qızı ata evindən qızın qadın qohumları ağlaya- ağlaya yola salarlar. Kazaklarda qonşu oğlanlar bizdə olduğu kimi yolu kəsib bəy evindən “Torpaq basdı” istəyərlər. Bəyin boynuna salınmış yazmanı-şərfi oğurlamağa çalışarlar. Kürəkən yazmanı verməmək üçün pul-para xərcləyir.... Bəy evinə çatanda qızı xalça üzərində aparırlar, çünki qızın ayağı ilk qədəmində bəy evinin həyətinə dəyməməlidir. Icəridə yanan bir ocağla üz-üzə qoyurlar, bu da Çin Türküstan türklərinə görə qızın ruh pərisinin oğlanın ruh pərisiylə tanışlığı üçündür. c) İndiyə qədər bir-birini görməmiş olan bu iki pəri birdən-birə sevişməzlər. Ona görə də qaynanayla qaynata www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
azı üç gün gəlini görməməlidir ki, bu iki gəncin könül pəriləri isnişə bilsinlər. Sartlarla Qırğızlarda gəlin bu üç günü pərdə arxasında (bizlərdə gərdək) keçirir, ona yalnız bir qız arkadaşı qulluq edir. Üç gündən sonra üz açılması törəni başlayır. Qırğızlar buna “bet açar toy”, Çin Türküstanında “üz açıqdır”, Türkiyə türklərində “üz görümlüyü” Azərbaycan türklərində (əlavə mənimdir) “üz gördü”yə yığışıb hədiyyələr gətirirlər... Ziya Göyalp bəy əfəndiyə görə də bütün bunlar iki gəncin sıxıntısını, utanmağını aradan qaldırmaq üçündür. Mən də bu fikirdəyəm...
***
Dədə-babadan qalma toy adətlərimiz həmişə bir adamın yaratdığına yox, təbiətin özünün yaratdığına bənzəyib, təbiətin dəyişilməz qanunu kimi qavranılıb. İndi toylarımızdakı sahmansızlıq özümüzdə olanları unutduğumuza görədir. Vaxt, onu anladıq-anlamadıq, güclüdür, zəifləri öz havasına oynatmağı sevir... Sən min-min illərlə sınaqdan çıxartdığın inancları, işləri-işləkləri, adət-ənənələri atıb www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
başqa – yad şeylərə cumanda özün də bilmədən vaxtın çaldığına oynayırsan. Vaxt gedir, Vaxt hərəkətdə olandı, onunçün də düşüncəsiz, sınanılmamış, haya-küyə aldanıb nə eləyirsənsə bu günlükdür, sabaha qalmır. Bizim bu günkü
toylarımızdan gileylənə-gileylənə qeybət etməyimizin səbəbi də budur. Bir zamanlar hər hansı bir toyu mövsüm kimi yaşayırdıq, ona görə ki, toyun ilki, ilk addımı elə mövsüm kimi başlayırdı; cücərirdi, göyərib- yaşıllanırdı, arınır-daranırdı, yetişib meyvəsini gətirirdi... Xalqın özünün yaratdığı ifadədir: “Toy-toyu gətirər...” “Bir toydan yüz toy çıxar” deyib. Düz deyib, təbiətdə də bir-birindən ayrı heç nə yoxdur. Bir kökdən min kök ayrılar, uzaqdan-uzağa sevgi havasına sevgi çiçəkləri açılar...İndiki kimi toylara az qala bir ay qabaqdan dəvətnamələr paylanmazdı. Qara zurnada “Sabah sazı” deyilən bir hava adında olduğu kimi sabah-sabah çalınar, çalınan kimi də səsi çatan yeddi para kənd bilər ki, axşam filan yerdə toy var; tələsməz, qara zurna yenə nəsə deməlidir, indiki dilimizlə desək, toyun proqramını bildirməlidir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarazurnada “Sabah sazı” çalınır, çox zildə səslənən, çağırış xarakterində olan bir havadır; mənasını bir cümləylə belə açmaq olar: “Gəl hee-eeey...!” Kənd yerlərində indinin özündə də dəvətnamələr olmadığına görə xeyir işlərə adamlar bu havayla çağırılır... Orda-burda,- həyət-bacalarda, bulaq başında, xalça dəzgahının üstündə, pəncərələrdən boylanan üzlərdə, bir- birinə doğru qaçan yeniyetmə qızların sevincində, həyəcanında bu havanı elə bu anlayışda da hiss edirik. Ordan-burdan səslər eşidilir: -Aaa, toydu? Nə yaxşı...! -Kimin toyudu? Həmişə toyda...! -Toya çağırırlar...ba-aax... Alabəzək geyinmiş qızlar ordan-burdan çıxıb bir yerə yığışırlar... Yeddi qızdı, baş-başa verib qarazurnanı dinləyirlər. -Hə, toydu, baax...bizi çağırırlar! www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Qarazurna doğrudan da dil açıb, qaydalada- qaydalada, usta çalı havasıyla “toy var deyir”, “gəlin, sizi gözləyirik”, deyir... Analar da görükür, toy havasını eşidib ayaqlarının ucuna qalxıb boylanırlar, qızlarını, oğlanlarını görürlər... Hamısı sevinc içindədi. -Mübarəkdi, - deyirlər. -Subaylarımızçün olsun! Bəxtləri açılsın, gözlədikləri gəlsin...! -Ərgən oğlanlarımız, ərlik qızlarımızçün olsun...! -Subaylarımızçün olsun! Oğlanlar da görükür, tamaşa-filmimizə uyğun hərəsi bir iş üstündə... (biri atını yuyr, biri maşından düşür, biri idman eləyir, biri qamçı hörür və s...) Musiqi havası dəyişir, nağarada oynaq xırdalıqlar edilir və bunun nə demək olduğunu, nağara diliylə nə demək istədiyini adamların, daha doğrusu, artıq qəhrəmanlarımıza çevrilmişlərin üz-gözlərindən anlayırıq... Oğlanların dilindən eşidirik: www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
-Aha, qızları da çağırdılar. Ba-ax...“Oız yallısı” çalındı. Musiqi sədaları dəyişir, “Qız yallısı”nın başlanğıcı su səsinə oxşar lirik melodiyadı, elə bil üstümüzə axıdılır. Qızlar doğrudan da bu çağırışı anlayıb musiqinin dediyinə uyğun, ritm altında süzə-süzə yığışırlar, səs onları çağırmaqda davam edır... Görürük ki, bura bir toy evinin (Şadlıq sarayının) səh- nəsidi. Qızlar yallı cərgəsinə durublar... Onların ora-bura boylanmağından nəyinsə
çatmadığını, kimisə gözlədiklərini hiss edirik. Oğlanları gözləyrlərmiş... Qarazurna da, nağara da elə bil onların nə istədiyini anlayır, havasını dəyişib yenidən səslənir, bu yeni melodiyadı, bir az sərt, amma sahmanlı, səfərbər, hərbi marşlara bənzər... Oğlanları çağıırırlar. Qızlar bunu anlayıb canlanırlar: -Oğlanları da çağırdılar... Bax, nağara gəl, deyir. Analar bir-birinə əl eləyir.
www.kitabxana.net – Milli Virtual Elektron Kitabxana 2016
Mövlüd Süleymanlı “And olsun, əsrə…”
Filmin əvvəlində gırdüyümüz adamlar, musiqini eşidib elə bil danışığa qulaq asırlar; oğlanların əllərindəki işlər əllərində qalıb; atını yuyan, maşından düşən, qamçı hörən...velosiped sürən, üzünü qırxan... Musiqinin nə dediyini anlayıb gülümsəyirlər, əllərindəki işləri atıb, hamısı birdən nağara sədalarına uyğun hərəkətlərlə nizama düzülə-düzülə səsə gedirlər. Onları da həmin toy evinin səhnəsində görürük... Qızlarla yan-yana qatara düzülürlər... Musiqi sədaları saz havasıyla əvəz olunur. “Almanı atdım xarala...” havası çalınır, musiqini eşidən kimi ordan-burdan səslər eşidilir... ...hamı ara verib diqqətlə musiqini dinləyirlər. -“Alma yallısı”...! - hamısı birdən sevinc içində qışqı- rırlar... -Alma yallısı olacaq! Deyin yallısı-ıı! -Nə yaxşı, çoxdandı yox idi...! -Analar səs səsə verirlər: -Deyin yallısı-ıı...?! Dinləyirlər...
|