Chaqqonlikni tarbiyalash metodikasi reja: Jismoniy sifatlar va ularning moxiyati. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati

CHAQQONLIKNI TARBIYALASH METODIKASI
REJA:
1. Jismoniy sifatlar va ularning moxiyati.
2. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati
3. Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi
4.Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati.

KIRISH
Mamlakatimiz kelajagi uchun sog’lom avlodni tarbiyalash hamda voyaga etkazishda jismoniy tarbiya va sportni ahamiyati juda katta.Barchamizga ma’lumki, bugungi kunda bolalar cporti bilan birga xotin –qizlar cportiga ham juda katta ahamiyat qaratilmoqda. Mamlakatimizda cog’lom farzatlarni voyaga keltirib, ularni cog’lom, barkamol tarbiyalashda ayollarni o’rni juda katta. Shu boisdan ham xotin – qizlar cportiga berilayotgan etibor va yaratilayotgan shart sharoitlarni barcha cheka-cheka qishloqlar miqyosida ko’rishimiz mumkin. Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlardan boshlab kelajagimiz egalari bo`lgan yosh avlodni tarbiyalashga aloxida ahamiyat qaratildi.Shu boisdan ham xukumatimiz raxbariyati tomonidan jismoniy tarbiya va sport soxasida e`tibor yanada kuchaytirildi. Mustaqil davlatlar ichida birinchi bo`lib, “Jismoniy tarbiya va sport to`g’risida”gi qonun, “Sog’lom avlod uchun” ordenini ta`sis etilishi va “O`zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to`g’risida”gi Farmon bugungi kunda Respublikamiz raxbariyati tomonidan yosh avlodni jismonan etuk insonlar bo`lib o`sib-ulg’ayishlari uchun yaratilayotgan shart-sharoitlarini yorqin ifodasidir.So`ngi yillarda jismoniy tarbiya va sport yoshlar hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “O`zbekiston bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasini tuzish to`g’risida”gi Farmonida “Bolalarni jismoniy va ma`naviy tarbiyalashni zamonaviy shakl va uslublarini, jinsi va yoshiga qarab bolalarga sport ko`nikmalarini singdirishning sport soxasida iqtidorli bolalarni ixtisoslashtirilgan sport maktablari va markazlaridagi mashg’ulotlarga tanlab olishning ilmiy asoslangan tizimlarini ishlab chiqishni tashkil etish hamda ularni tadbiq qilishga ko`maklashish” lozimligi aloxida takidlanadi.O`tgan oxirgi 10 yil davomida Bolalar sportini rivojlantirish jamg’armasi mablag’lari hisobidan 1113 ta bolalar sporti ob`ekti, jumladan, 252 ta yangi sport kompleksi, 861 sport zali barpo etilgani, bularning 84 foizi qishloq joylarida qurilganini ta`kidlash lozim. Bundan tashqari, faoliyat ko`rsatayotgan 262 ta sport inshooti rekonstruktsiya qilindi va kapital ta`mirlandi. Bu maqsadlar uchun 570 milliard so`mdan ortiq mablag’ yo`naltirildi. Birgina o`tgan yilda 92 ta bolalar sporti ob`ekti va 16 ta suzish havzasi qurildi va rekonstruktsiya qilindi.
Bugungi kunda umumta`lim maktablarining soni 9600 tani tashkil etadigan bo`lsa, ularning 81 foizi yangidan qurilgan va rekonstruktsiya qilingan sport zallariga ega. 1549 ta kollej va litseylar zamonaviy jihozlangan sport zallari bilan 100 foiz ta`minlangan.Ayni vaqtda sport ob`ektlaridan to`la va samarali foydalanish unib-o`sib kelayotgan farzandlarimiz, ayniqsa, qizlarimizning sportga bo`lgan qiziqish va intilishini orttirish yo`lida muhim o`rin tutadi. Hozirgi paytda yangidan bunyod etilgan bolalar sporti ob`ektlarida faoliyat ko`rsatayotgan 57,5 mingdan ortiq sport sektsiyalarida 1 million 800 ming nafardan ziyod bola sport bilan Shug’ullanayotgani va buning natijasida har qaysi sport inshootining kundalik o`rtacha bandlik darajasi 9,2 soatga etgani, hech Shubhasiz, faoliyatimizning eng muhim samarasi, desak, ayni haqiqatni aytgan bo`lamiz.O`tgan besh yilda mamlakatimizning barcha viloyatlarida namunaviy loyihalar asosida hajmi 25 metrga 12 metr bo`lgan 14 ta yangi, zamonaviy yopiq suzish havzasi barpo etildi, 13 ta suzish havzasi qaytadan qurildi, 83 tasi kapital ta`mirlandi. Shu davrda 110 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, ularning umumiy soni bugungi kunda yurtimiz bo`yicha 203 taga etdi. Hozirgi vaqtda 13 ming nafardan ortiq o`g’il-qizlarimiz mamlakatimizda ayni Shu sport turlari bilan muntazam ravishda Shug’ullanayotgani alohida e`tiborga sazovor.Mamlakatimiz katta tennis va stol tennisi, badiiy va sport gimnastikasi, suzish, engil atletika, basketbol, gandbol, voleybol, futbol, boks, dzyu-do, kurash va dunyo tarbiyalash va rivojlantirish. Jismoniy sifatlar va ularning moxiyati.Tarixan mavjud bo`lgan jismoniy tarbiya tizimlariga insonning jismoniy (harakat) sifatlarini tarbiyalay olishiga qarab baho berilgan. Insonning organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik, tana bo`g’inlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb atash qabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday namoyon qila olishiga qarab individga kuchli, chaqqon, tezkor va h.k. deb baho berganlar. Bu sifatlar o`lchovga ega, uning ko`rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko`rsatkichlari deb ataladi va ko`rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga tayyorligi aniqlanadi. Masalan, individ 100 kg og’irlikdagi shtangani elkaga olib faqat 3 marotaba o`tirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortiq o`tirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortiq bajarganligi uchun ikkinchi o`rtoqning kuch sifati rivojlangan deb baholanadi. Bu sifat organizmning suyak, muskul va boshqa a`zolarining to`qimalari, hujayralari vahokazolarning rivojlanganligigagina bog’liq bo`lmay, ma`naviy-ruhiy fazilatlariga ham bog’liq. SHuning uchun harakat sifatlarini tarbiyalash ma`naviy-ruhiy fazilatlarni tarbiyalash ishi bilan cham barchas bog’liq va tarbiyaning shu yo`nalishiga vosita bo`lib xizmat qiladi.Harakat sifatlarini tarbiyalashga intilish insoniyatning azaliy orzusi. Mehnat qurollari,harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilishning samaradorligi tabiat insonga inoom etgan va uni tarbiya jarayonida rivojlantirish mumkin bo`lgan jismoniy fazilatlarga bog’liq tarbiyalash lozimligi masalasini ko`ndalang qo`yadi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e`tiqodli, sadoqatli, texnika ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraflama ma`naviy etuk, jismonan garmonik rivojlangan kishini tarbiyalash hozirgi kungaCha davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb hisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan “sog’lom avlod uchun” dasturining o`zagini tashkil etadi. Xulosa qilganda jismoniy tarbiyani, xususan, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni mohiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko`zga yaqqol tashlanib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlarni rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va hokazolarning) barchasini o`zaro uzviy bog’lab olib borishni tarbiya jarayoni taqazo qiladi. Lekin sportning ma`lum bir turida muayyan fazilat kuchliroq shakllanadi, rivojlanadi va u etakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo`ladi. Boshqa sifatlar ham nisbatan rivojlanadi, lekin ular yordamchi, ko`makchi harakat sifati tarzida namoyon bo`lishi mumkin. Masalan, sport o`yinlaridan basketbolda asosan chaqqonlik sifatini rivojlantiradi deb hisoblansa, tezlik yordamchi sifati tariqasida rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham tarbiyalashda asosiy vositadir. Og’ir atletikaChilarda kuch jismoniy sifati etakchi fazilat sanaladi. “Siltab ko`tarish (rivok)”ni ko`p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar orqali chidamlilik va egilivchanlik ham ko`makchi jismoniy sifat tarzida rivojlanishini guvohimiz. Umuman, chaqqonlikni rivojlantirish uchun ko`proq o`yinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Aslida bu o`yinlar uchun tezlikning ahamiyati ham ikkinchi darajali emas. Chaqqonlikni rivojlantirish esa tez o`zgaruvchan o`yin sharoitiga moslasha bilishni, kuzatuvchanlikni, mo`ljalga to`g’ri olishni, qisqa fursat ichida turli murakkab vaziyatda aniq, to`xtamga kelish, uni his qilish va o`z harakatlarini shu vaziyatga moslay olishdek hayotiy zaruriy Amaliy harakat malakalarni shakllantiradi. Velosiped, harakatli o`yinlar ham chaqqonlikni rivojlantiradi. Har qanday harakat biror-bir konkrekt harakat vazifasi deb ataladigan vazifani hal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji boricha balandroq sakrash, to`pni ilib olish, raqibni aldab o`tish, shtangani ko`tarish va hokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket bajariladigan harakatlarning uyg’unligiga bo`lgan talablar, harakatlar koordinatsiyasini tarbiyalaydi. Chaqqonlik va uni tarbiyalash usuliyati:Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi o`lchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakteristikalari harakat vazifasiga mos bo`lsa, harakat etarli darajada aniq bo`ladi, harakat vazifalari harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Chaqqonlikni rivojlantirishi usuliyati bilan tanishib chiqsak. Birinchidan Chaqqonlikni rivojlantirish koordinatsiya jihatdan murakkab harakatlarni bajarishni, ikkinchidan harakat faoliyatini to`satdan o`zgargan sharoit talablariga muvofiq ravishda qayta tuza olish qobiliyatini tarbiyalashdan iboratdir. Bunda chaqqonlik uchun zarur bo`lgan o`z harakatlarini fazo va vaqtda aniq idrok etish, lozim bo`lsa, stabil harakatlar qila bilish, muvozanat saqlay olish, galma-gal zo`r berish va muskullarni bo`shattirish yoki, aksincha, muskullarni taranglashtirish qobiliyati va shunga o`xshash boshqa xususiyatlarni tanlab takomillashtirish muhim ahamiyatga ega. Demak “Chaqqonlik” deganda, harakatlar koordinatsiyalarning umumiy to`plami yig’indisi tushuniladi. Chaqqonlikni rivojlantirish va tarbiyalashning asosiy yo`li yangi xilma-xil harakat malakalarini va ko`nikmalarini shakllantirish demakdir. Bu esa harakat malakalarining zahirasi ortib borishiga sabab bo`ladi va harakat analizatorlarining funktsional imkoniyatlariga samarali ta`sir ko`rsatadi. Yangi harakatlarni o`zlashtirish uzluksiz bo`lgani yaxshi. Agar uzoq vaqt oralig’ida yangi harakatlarni o`rganish rejalashtirilgan bo`lsa ham, o`quvchilarga vaqti-vaqti bilan o`zlariga ma`lum bo`lmagan mashqlarni bajarib turish tavsiya etiladi. Chunki Yangi harakatlar (mashqlar) o`zlashtirib turilmasa shug’ullanuvchini harakatga o`rgatish qiyinlashadi. Bunday mashqlarni to`la o`zlashtirib olish shart emas, chunki u shug’ullanuvchilarning qandaydir YAngi harakatlarni his qilib turishlari uchun zarur. Bu kabi mayda-chuyda harakatlarni, odatda, aktiv dam olish uchun ajratilgan kunlardagi trenirovka jarayoni tarkibiga kiritiladi. Chaqqonlikni rivojlantirishda yangi harakatlarni o`zlashtirib olish qobiliyati sifatidahar qanday ihtiyoriy harakatdan foydalanish mumkin, lekin ular faqat mashq tarkibidagi yangi elementlar bo`lgani uchungina o`rganiladi. Malaka avtmatlashib borgan sari shu jismoniy mashqning chaqqonlikning rivojlantirish vositasi tarzidagi ahamiyati kamayib boradi. Harakat faoliyatini tez va maqsadga muvofiq qayta tuzish qobiliyati to`satdan o`zgargan sharoitdagi ta`sirlarga darhol javobning berilishi Chaqqonlikni rivojlanayotganligidan dalolat beradi. Bunda yuklamning o`zgarishi sodir bo`ladi, chaqqonlikni rivojlantirishga yo`naltirilib yuklamani oshirish shug’ullanuvchilarga koordinatsiyaviy qiyinchiliklarni oshiradi. Ular engishi lozim bo`lgan koordinatsiyaviy qiyinchiliklar uch guruhga bo`linadi Harakatlarning aniqligiga erishishdagi qiyinchiliklar;Ularning o`zaro moslasha olishidagi qiyinchiliklar:Birdaniga, qisqa, o`zgargan sharoitda duch kelinadigan qiynchiliklar. Amaliyotda qayd qilingan qiyinchiliklarni oson hal qilish uchun, asosan, L.P. Matveevning chaqqonlikni tarbiyalash uslubiyatidan ko`proq foydalaniladi:G’ayritabiiy, g’ayrioddiy dastlabki holatdan foydalanish (zarur bo`lgan tomonga orqa bilan turib uzunlikka sakrashlar va h.k). Mashqni oynaga qarab bajarish (diskani chap qo`l bilan uloqtirish yoki bokschini chap tomonlama turib zarba berishi).harakatlar tezligi va sur`atning o`zgartirish (masalan, tezlashtirilgan usulda yoki sekinlashtirib mashqlar bajarish).Fazoda mashqlar bajarilayotgan chegaralarni o`zgartirish (masalan, uloqtirishda snaryadlarni kichiklashtirilgan aylanadan uloqtirish yoki maydoni satxi kichiklashtirilgan sport o`yinlaridan foydalanilanish, chunki keng maydon tor maydonga nisbatan chaqqonlikni namoyon qilish uchun qulaylik tug’dirmaydi; balandlikka turli usul bilan: orqamachasiga, oldi, yonlama, aylanib yugurib sakrash va hokazolar).
Qo`shimcha harakatlar kiritib mashqlarni murakkablashtirish (masalan, erga tushish oldidan qo`shimcha burilishlar qo`shib, tayanib sakrash va boshqalar). Tanish mashqlarni oldindan rejalashtirmay, ma`lum bo`lmagan tarzda qo`shib bajarish (masalan, gimnastik kombinatsiyalarini ko`rgan va o`qitgan zahoti bajarish musobaqasi va shunga o`xshashlar).Juft va gruppa bo`lib bajariladigan mashqlarda shug’ullanuvchilarning bir-biriga ko`rsatadigan qarshiliklarini o`zgartirish (masalan, o`yinlarda turli taktik kombinatsiyalarni qo`llash, mashqlarni bajarishda tez-tez sheriklarni o`zgartirish). Chaqqonlikni nisbatan xususiy bo`lgan sifatlaridan biri muskullarni ratsional bo`shashtira bilishni o`rganish va uni takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni ko`zg’alishi va bo`shashtirilishining natijasidir. Ko`zg’alishdek, bo`shashtirish (lozim bo`lgan muskulni, lozim bo`lgan payitda) ni bilish har qanday harakatni samarali bajarishda muhim rol o`ynaydi. Harakatni qoyilmaqom qilib bajarish uchun vaqtihcha bo`shashib turishi kerak bo`lgan muskullar guruhining tarangligi harakatni bajarish uchun lozim bo`lgan bemalollik (bo`g’iqliq)ni, harakatni erkin bajarishni yo`qqa chiqaradi.Harakatni bo`g’iq, emin-erkin bajara olmasak ruhiy va muskul tarangligi orqali sodir bo`ladi deb uni ikki guruhga ajratiladi. Ruhiy taranglik asosan his hayajonga sabab bo`ladigan faktorlar (kuchli raqibni ko`rish, musobaqalashadigan muhit, tomoshabinlar va h.k.) orqali sodir bo`ladi va chaqqonlikkagina emas, organizmning boshqa funktsional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bu diqqatni to`play olmaslik, faoliyat tarkibidagi o`zgartirish qilishda kechikish, harakatlar ketma-ketligini buzilishi va boshqalar tarzida namoyon bo`ladi. Bu noqulayliklar bilan kurashish yo`llari xaqida “Sport psixologiyasi” fanida lozim bo`lgan ma`lumotlarni olish mumkin. Ruhiy taranglik albatta muskul tarangligini sodir bo`lishi bilan kuzatiladi.Muskul tarangligi turli sabablar orqali vujudga kelib quyidagi qayd qilingan uch shaklda namoyon bo`ladi: a) muskul tonusini ortishi (gipermoiotoniya) orqali muskul taranglashishi; b) o`ta tez bajarish oqibatida muskulni taranglikdan tushishga, bo`shashishga ulgurmasligidan sodir bo`ladigan taranglik; v) koordinatsiyaviy, (takomillashmagan koordinatsiya sababli muskul bo`shashishi fazasida bir oz qo`zg’aluvchanlikni mavjudligi orqali sodir bo`ladigan) taranglik.Qayd qilingan chaqqonlikni namoyon bo`lishiga salbiy ta`sir ko`rsatayotgan muskul tarangligini engish usullari sport fiziologiyasi va jismoniy tarbiya nazariyasi fanlari orqali o`rganiladi. Chaqqonlikni rivojlantiruvchi mashqlar tez charchatadi. Bunday mashqlarni bajarishda muskullar nihoyatda aniq va yuqori darajadagi sezgi talabiga muhtoj bo`lib, charchash sodir bo`lganda, mashqni bajarish kam samara beradi. Shunga ko`ra organizm sarflangan energiyani nisbatan to`liq tiklanishi uchun etarli bo`lganda dam olish oraliqlaridan (intervaldan) foydalaniladi. Yuqori darajada energiya sarflash bilan bajarilgan mashqlardan so`ng chaqqonlikni tarbiyalaydigan mashqlarni bajarish biz kutmagan natijani beradi.Chidamlilikni rivojlantirish metodikasi: Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish davomida charchoqka qarshilik ko`rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi sekin asta o`z faoliyatni davom ettirishi qiiynlashayotganligini sezadi. Ter quyuilib oqa boshlaydi, yuzida qizillik kuchayadi, rangi o`zgaradi, muskullarida xorg’inilik sezadi, harakat koordinatsiyasi, harakat texnikasi tarkibidagi elementlarning bajarish ketma-ketligi buziladi, nafas olishi ritmi chuqurligi o`zgaradi. Bajarayotgan harakati tarkibida qo`shimcha keraksiz harakatlar paydo bo`ladi, qo`shilib qoladi. Bunga asosan, organizmda kechayotgan fiziologik, bioximiyaviy va biomexanik o`zgarishlar sabab bo`ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruhiy, irodaviy va boshqa sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni konpensatsiyali charchoq fazasi deyiladi. Agarda iroda namoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi pasaya borsa, konpensatsiyasiz charchoq fazasi boshlanganligini kuzatamiz. Charchoq o`zi nima mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatining vaqtihchalik susayishi charchoq deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchoq turli kishilarda turlicha bo`lishi amaliyotda isbotlangan. chunki, har bir individning chidamliligini rivojlanganligi turlichadir.Bobokalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy merosidan charchash mavzusiga katta e`tibor berilgan. Bir minginChi yili yozishni boshlab, bir ming yigirma to`rtihchi yili mukammal tarixiy ilmiy asarga aylangan «Kitob ul qonun fit Tib”da surunkali jismoniy mashq bajarish charchoqni vujudga keltirishiga to`xtalib uni to`rt xilga ajratib izoh bergan:Yarali charchash – unda terini yuzida yoki tagida yara kabi narsa seziladi. Qotib charchash – unda kishi go`yo gavdasini ezilgan yoki majag’langan gumon qilib tanasida issiqlik va bo`shashishni sezadi. Shishli Charchash – bunda tana odatdagidan qizarganroq bo`lib, g’ovlaganga o`xshash hissiyat sezadi.Ozib Charchash – unga uchragan kishi gavdasini qurigan va kovjiraganroq sezadi. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz o`lchanadi. Chidamlilikni vositali o`lchash uchun ma`lum tezlik bilan yugurish tavsiya qilinadi, hamda o`sha intensivlikni bo`shashtirmay ushlay olish vaqti (tezlikni susayishi boshlangunga qadar) hisoblanadi. Shuning uchun to`g’ridan-to`g’ri chidamlilikni o`lchash juda noqulay. Ko`proq vositasiz ulchashdan foydalaniladi. Sport amaliyotida, uzoq masofaga (10.000 m; 20.000 m) yugurish uchun sarflangan vaqtiga qarab chidamlilikga baho beriladi. Chidamlilik talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funktsional imkoniyatlari, bir tomondan, lozim bo`lgan harakat malakalari va texnikani egallanganligi darajasiga bog’liq bo`lsa, boshqa tomondan, organizmning aerob va anaerob (kislorodli, kislorodsiz) imkoniyatlariga bog’liq. Nafas imoniyatlarining xususiyligi nisbatan yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga ham aytarli bog’liq bo`lmaydi. Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o`zini aerob imkoniyatlarining darajasini oshirgan shug’ullanuvChi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish, yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o`zining chidamliligidan ijobiy naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlarning koordinatsiyaviy tuzulishi va tezlik, kuch xarakteristikasi ko`phollarda turliCha. Trenirovka orqali yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsata olmaydi. Ya`ni “ko`chish” yo`q. Yugurish tezligi yurish tezligini o`zgarishiga ta`sir ko`rsatmagan. Lekin uzun masofadagi shug’ullanganlik bir vaqtni o`zida yurish bilan yugurishda biri-biriga «ko`chishi» mumkinligi ilmiy-amaliy isbotlangan (V.M.Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordinatsiyaviy biri-biriga yaqin bo`lgan harakatlarni bajarishda sportChi organizmining vegetativ sistemasini funktsional imkoniyatini e`tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli aytilganda, “vegetativ” shug’ulaganlik chidamlilikning “ko`chishi” (o`tish)ga qulay imkoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda ko`chish ro`y bermasligi organizmning energiyasi imkoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab qo`ymay, harakat malakalarining o`zaro muvofiqlashuvi xarakteriga ham bog’liq bo`ladi.Umumiy va maxsus chidamlilikning aniq vazifalarini hal qilish og’ir, ko`ngilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta hajmdagi og’ir ishni bajarishni taqazo qiladi. charchash toliqishga aylana boshlanganda ham mashqni to`xtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruhiy tayyorgarlikning namoyon bo`lishi uchun yuqori darajada katta talabni qo`yadi. Chidamlilikni rivojlantirish mehnat sevarlikni, katta nagruzkalarga, shuningdek, nihoyatda horg’inlik hissiga bardosh berishga tayyor turishni tarbiyalash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg’ulotda ozmi-ko`pmi charchoqni his qilsalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan chidamlilikning ortib borishida namoyon bo`ladi. Moslashuv o`zgarishlarning miqdori va qay maqsadga qaratilganligi, mashg’ulot yuklamalari natijasida organizmdagi javob reaktsiyasi xarakteri darajasi bilan belgilanadi.Chidamlilikni tarbiyalashda yuklamini kriteriyasi va komponentlari muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg’ulotlar davomida sportchini bir oz bo`lsada charchashni his qilishi orqali rivojlanishiga e`tibor bersak yuklamadan so`ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo`lsa chidamlilikni rivojlanmasligi ma`lum bo`ladi. Ish hajmi katta bo`lib charchoq his qilish bilan bajarilsa organizm yuklamaga moslasha boshlaydi va qator mashg’ulotlardan so`ng chidamlilikni ortib borayotganligi ko`zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o`zgarishlar darajasi, yuklamaga javob reaktsiyasi xarakteri, uni ko`lami yo`nalishi orqali sodir bo`ladi. Har xil tipdagi nagruzkada charchoq bir xil bo`lmaydi.Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma`lum bo`ldi. Shunga ko`ra tihch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun orqali Chuqur nafas olish bilan mashq, ish bajarish to`g’riligi amaliyotda isbotlangan. Ma`lumki nafas, ko`krak, qorin, (bryushnoy press) va aralash muskullar – diafragma aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zo`riqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal darajada o`pka ventilyatsiyasini yo`lga qo`yish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov) og’iz orqali chuqur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e`tibor nafas Chiqarishga qaratilishi, chunki o`pkadagi kislorodi kam bo`lgan havo yangi havo bilan aralashib ketmasligi keskin va chuqur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni tarbiyalashda hozirgi zamon metodikasi biror mashg’ulotni o`zidagina emas, trenirovka mashg’ulotlarining yillik tsiklida ham juda katta hajmda ish bajarishni tavsiya qilmoqda.Masalan, mashhur frantsuz stayyori Allen Mimun o`zini sport karperasi yillarida jami 85 ming km yurgan. Uni baholash maqsadida er shari aylanasi-ekvatori 40 ming km ekanligini e`tiborga olsak, Magellanni birichi marta uni aylanib o`tishi uchun 3 yil sarflaganligini ko`z oldimizga keltirishimiz lozim. “Sport yurushi” bilan shug’ullanuvchilar bitta trenirovka mashg’ulotida 100 km.gacha masofani o`tadilar.Chidamlilikni tarbiyalashda faqat masofa uzunligini hisobga olish noto`g’ri natijaga olib kelishini unutmasligimiz lozim. Chunki jismoniy tayyorgarligi yuqori bo`lgan sportChi uchun 800 m ga yugurishga 1.45.0 dan tez vaqt sarflasa bu yuguruvChiga qayd qilingan masofa sprint masofasi bo`lib xizmat qiladi. YAngi o`rganuvChi uchun esa 3-3,5 min li muddat uzoq masofa rolini o`ynashi mumkin. Tezkorlik sifati va uni rivojlantirish usuliyati Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasi, asosan harakat reaktsiyasining vaqtini belgilovchi funktsional xususiyatlarning kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo`lishining uchta asosiy shakli bor:YAkka harakat tezligi (kichik tashqi qarshilikni engish bilan);harakatlar chastotasi;harakatlar reaktsiyasi tezligi (yashirin latent davri).Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`lishi bir-biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaktsiya vaqtiga bog’liq bo`lib, ko`p hollarda harakat tezligi ko`rsatkiChlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlikning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan (qo`shilmasidan) aniqlash mumkin.Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaktsiyasi vaqtiga, alohida harakatlarning bajarilishi tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish qadamlar sur`ati) va boshqalarga bog’liq. Amalda yaxlit harakatlar (yugurish, suzish) ning tezligi to`la harakat aktining tezligiga bog’liq. Biroq murakkab koordinatsion harakatlardagi tezlik faqat tezkorlik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalan, yugurishda qadam uzunliligiga, u o`z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog’liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi individning tezkorligini qisman ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`layotganligini tahlil qila olamiz xolos.Ko`pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil fazasi farqlanmoqda:tezlikni oshirib borish (tezlanish, olish) fazasi;tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi (startdagi tezlanish).Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda o`tish qobiliyati – tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog’liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo`lib masofada tez yugura olmasligi yoki uning aksicha ham bo`lishi mumkin. Signallarga tezlik yaxshi bo`lgani holda, harakat chastotasi oz bo`lishi ham kuzatiladi. Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaktsiyasining xarakterini turlicha namoyon bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tezlik namoyon bo`lishining bunday xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko`rishimiz mumkin. Startni (vaqt xarakteristikasiga ko`ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni masofada uzoq ushlab tura olmasligiga guvoh bo`lishimiz mumkin.Yugurish tezligi harakatni ko`rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog’liq xolos. Tezlikning namoyon bo`lishida yuguruvchi qadamining uzunligi, uning oyog’i uzunligiga, o`z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining erga tiranish kuchiga bog’liqdir. Shuning uchun harakat reaktsiyasining vaqt davomida namoyon bo`lishiga qarab o`quvchining sprintda o`zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishimiz g’oyatda mushkul. Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqga “ko`chirish” qoidada kuzatilmagan. Uning ko`chishi mashqlarni bir-biriga koordinatsiya nuqtai nazaridan yaqin o`xshashaligi bo`lsagina namoyon bo`lgan, qolaversa individning mashqlanganligi (shug’ullanganligi) qancha yuqori bo`lsa, bu ko`chish shunchalik past darajada bo`ladi (N.G. Ozolin, 1949; V.M. Zatsiorskiy, 1961). SHunga ko`ra, tezkorlik sifati xaqida gapirganda, bu sifatni, tarbiyalash xaqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkorlik xususiyatlarini rivojlantirish xaqida gapirish lozim. Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexaniq bo`laklarga (qismlarga) ajratib Chegaralangan holda tavsiflashimiz mumkin. (masalan, depsinish tezligini aniqlash kerak bo`lib qolsa, yugurishda sonni tez ko`tarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida (masalan: uloqtirishlarda)harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo`lishi bilan umumiylashib (qo`shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini – keskin harakat (rezkostp)ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshiligi yuqori bo`lgan mashqlar muskul kuchini rivojlantiruvchi vosita sifatida rol o`ynaydi. Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlantirish juda qiyin bo`lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina muskul qo`zg’alishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda soda hal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida o`tishi lozim. Buning uchun dinamik zo`riqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bilan zo`riqish harakatni to`la amplitudada, eng yuqori tezlikda, shug’ullanuvChi uchun me`yoridan oz vazminlikda yuk bilan yuzaga keltiriladi. Tsiklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi. Qo`llarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori, oyoq qo`l bo`g’inlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo`laklaridan yuqori darajada bo`lishi mumkin. Harakat chastotasini o`lchash qoida sifatida vaqtning qisqa intervali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurishdagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan qadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi. Harakat chastotasi va shu bilan birga, tsikli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi.Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun takrorlash, takroriy - oshirib borish va o`zgaruvchan mashq qilish metodlaridan foydalaniladi. Bunday metodlarni qo`llashda yugurish masofasi shunday tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchining takroriy urinishlarida ham tezkorlik pasaymasligi kerak.Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda o`tadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muhtojlikni qondira oladigan darajada belgilanishi (o`rnatilishi) lozim. Ularning oralig’ini engil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan to`ldirish tavsiya etiladi. Emotsionallik va qo`zg’alishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo`lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda o`yin va musobaqa metodlari (bu metodlardan jismoniy tarbiya metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.Agarda ishni tez bajarish charchash ko`zga tashlana boshlaganda bajarilsa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivojlanadi.
Shug’ullanuvchining yoshi va ularning individual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Qizlarda qulay yosh 11-12, o`g’il bolalarda esa 12-13 yosh hisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanoq “tezlikning to`sig’ini” vujudga keltiradi. KiChik maktab yoshidagilar harakatli o`yinlar, o`rta va katta maktab yoshida sport o`yinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalanish foydaliroqdir.
Harakat tezligi reaktsiyasini sekundlar va Milli sekundlar bilan o`lchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaktsiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaktsiyasini “ko`chish”i (tezlikning ko`chishi) kuzatilmaydi, ya`ni tezlik reatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaktsiyasini rivojlantirishda turli-tuman harakatli, sport o`yinlarini vosita sifatida qimmati yuqori, ammo basketbol ularning chida etakchisidir. Uni tarbiyalashning asosiy metodi - paydo bo`lgan, bo`ladigan signallarga imkoni boricha tez reaktsiya qila olish. Analitik yondoshish metodi, ya`ni engillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi.Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaktsiya qilish vaqtini oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaktsiya qilishni talab qiluvchi (masalan, to`xtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o`qituvchi signali, buyrug’i bilan yugurish yo`nalishini o`zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport o`yinlari reaktsiya qila olish va uni tarbiyalaydigan eng yaxshi vositadir.Egilivchanlik va uni rivojlantirish usuliyati: Egilivchanlik – jismoniy fazilat bo`lib, harakat tayanch apparatlarining morfofunktsional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi (og’ishi, egilishi, buklanishi, cho`zilishi, qayishqoqligi, buralishi va hokazolar) bilan o`lchanadi.Egilivchanlik aktiv, passiv bo`lishi mumkin. Muskul kuchi evaziga bo`ladigan egilivchanlik aktiv; tashqi qarshilikni inertsiya yoki og’irligi evaziga tashqi taosir kuchi va hokazolar hisobiga namoyon qilinadigan egilivchanlik passiv egilivchanlik deyiladi.Emotsionallik ko`tarinki kayfiyat va boshqalar egilivchanlikning namoyon bo`lishiga ijobiy yoki salbiy ta`sir ko`rsatishi amaliyotda isbotlangan. egilivchanlik chegaralanadi unda cho`ziladigan muskullarning qo`zg’aluvchanligi muhim ahamiyatga ega. Chunki uning tabiatida cho`zilayotgan muskullarni himoyalash, saqlash xususiyati mavjud. Cho`zilayotgan muskullarning egiluvchanligi ortishi bilan ularning qo`zg’aluvchanlik holati yuqori darajaga ko`tariladi. Bunda cho`ziluvchan muskullarning faoliyati ma`lum darajada pasayadi.Egilivchanlikni namoyon bo`lishi tashqi muhit temperaturasiga ham bog’liq. Temperaturaning ortishi bilan egilivchanlik ortib boradi. erta tongdan tungacha bo`lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egilivchanlikka ko`p ta`sir qiladi. Masalan, ertalab egilivchanlik ancha kamaygan bo`ladi. Mashg’ulot vaqtida egilivchanlik turli sharoitlar (harorat, kunning vaqti) ta`sirida o`zgarishini e`tiborga olish lozim.Egilivchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal yozish (razminka) mashqlari yordamida muskullarni qizitish bilan bartaraf etish mumkin. egilivchanlik charchash ta`sirida sezilarli o`zgaradi, aktiv egilivchanlik ko`rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga qaraganda ancha egiluvchan bo`ladi, degan fikr unchalar to`g’ri emas. Bu fikrni boshqacharoq – bolalarda egilivchanlikni tarbiyalash kattalarga nisbatan osonroq ko`chadi, deb tushunsak to`g’rirok bo`ladi. Aktiv egilivchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni rivojlantiradigan mashqlar bilan shug’ullanish bo`g’inlarda harakatchanlikni susaytirishi, chegaralash mumkin.Lekin bunday salbiy ta`sirni engish mumkin. egilivchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo`shib olib borish yo`li bilan egilivchanlik jismoniy sifatini normal tarbiyalanishiga erishish mumkin.Jismoniy tarbiya jarayonida egilivchanlikni mumkin qadar me`yoridan ortiq rivojlantirish salbiy oqibatga olib kelishi mumkin. Zaruriy harakatlarni imkoniyat darajasida erkin bajarilishini ta`minlaydigan holatda rivojlantirish, uning me`yori esa harakat bajariladigan maksimal amplituda-dan ortmasligiga erishish, egilivchanlik zahirasini boyitishga olib keladi. egilivchanlikdan kelib chiqadigan gipertrofiya, bo`g’inlarning anotomik tuzilishi doirasida rivojlanish o`zini oqlamaydi, Chunki u rivojlanishning garmoniyasini buzadi, pedagogik maqsadlarga zid keladigan holga kelishi mumkin. Umurtqa pog’onasining tos son va elka bo`g’inlarining harakatchanligini tarbiya jarayonidagi ahamiyati beqiyosdir. Egilivchanlikni rivojlantirish uchun maksimal harakat amplitudasidagi cho`zish, eshish, buklana olishni oshiradigan jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ular ikki guruhga (aktiv va passivga) bo`linadi.Aktiv harakatlarda bo`g’inlardagi harakatchanlik shu bo`g’indan o`tadigan muskullarning qisqarishi hisobiga ro`y beradi, passiv harakatlarda tashqi kuchlardan foydalaniladi. Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko`ra bir-biridan farq qiladi. Ular bir fazali va prujinasimon (ketma-ket, ikki-uch marotabalab engashish) mashqlar. Ularga tananing ma`lum a`zolarini yoki uning bir qismini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi holatini ushlash (fiksiya), qarshiliklarni engish, og’irlikdan foydalanish mashqlari.Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajariladigan harakat davomida tanani qimirlatmay ushlash bilan (statik holatda) bajariladigan mashqlar ham shu guruhga kiradi. Passiv statik mashqlarda gavdaning holati tashqi kuchlar hisobiga saqlanadi. Bu aktiv egilivchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashqlarga qaraganda samarasizroq, lekin passiv egilivchanlikni tarbiyalashda yuqori ko`rsatkiChlarga olib kelishi mumkin. Muskullarning cho`ziluvchanligi nisbatan kam bo`ladi. Agar bi harakatda ularning uzunligini oshrishga harakat qilinsa, uning natijasi juda past bo`ladi. Biroq mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqali ular qoldirgan natijalar yig’ilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo`ladi. Shuning uchun egilivchanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir nechta marta qaytarib bajarish bilan rivojlantiriladi va shunday qilish ham zarur. Seriyadan seriyaga o`tgan sari harakat amplitudasi kattalashtirilib boriladi. Har bir mashg’ulotda cho`ziluvchanlik mashqlarini og’riq sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Og’riq paydo bo`lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har kuni sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko`proq bo`ladi. Agar egilivchanlikning erishilgan darajasini saqlab turish maqsad qilinsa, kamroq mashq qilish, ya`ni mashg’ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni mustaqil topshiriq sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu mashqlar asosan darsning asosiy qismi oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy bo`lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. egilivchanlik mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda engil ter paydo bo`lguncha chigal yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar hisobiga erishilgan harakatchanlikning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10 minutcha saqlanadi. Issiqlik tarqalishini kamaytirish (issiq kiyim kiyish) bilan, bu vaqtni ma`lum darajada oshirish mumkin.Bolalik va o`smirlik yoshida egilivchanlikni rivojlantirish oson bo`lgani sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirishni rejalashtirish samara beradi.Kuch va uni rivojlantirish usuliyati:Har qaysi individ tashqi ta`sir yoki qarshilikni engish uchun o`z jismidagi ma`lum sifatni namoyon qiladi. Tashqi ta`sirga qarshi muskul zo`riqishi orqali harakat faoliyati - shaxsning kuchi, uning kuch qobiliyati deb atash qabul qilingan. SHug’ullanuvChi mashg’ulot paytida o`z tanasi tinch turgan holdan sport snaryadiga (uloqtirishda), o`z tanasini harakatlantirish maqsadida (gimnastika mashqlari va boshqalar), aylantirish, siljitish, ko`tarishga intilsa, ayrim hollarda uning teskarisi, tananing o`zi, yoki uni bilagiga tashqi kuch ta`sir etishi bilan uning statitik holatini buzib o`z gavdasini oldingi (dastlabki) holatini ushlab turishga urinadi. Bokschining raqibi mushtining zarbi, kurashchini raqibi tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo`laklarini egishga dosh berishi tana holatini o`zgartirmaslik orqali ro`y beradi. Bunda shug’ullanuvchi va uning raqibi ma`lum darajada qarshiliklarni, og’irliklarni engish va ko`tarishda ma`lum darajada kuch sifatini namoyon qiladiIlmiy tushuncha tarzida kuch imkoniyati boricha o`zining aniq ta`rifiga ega bo`lishi va farqlanishi lozim:harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch (“tanaga «m» massasidagi «F» kuchining ta`siri...”); inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, “yoshning ulg’ayishi bilan kuchning rivojlanishi; sportChi kuchini sport bilan shug’ullanmaydiganlarga nisbatan ko`p bo`lishi...” va h.k.).Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zo`riqishining boshqarilishi (regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning taranglashishi insonning kuchini namoyon bo`lishiga olib keladi.Ruhiy ozuqa olishi va harakatni ma`lum tizimda bajarish markaziy hamda pereferik nerv sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va muskullarning o`z xizmati holatiga bog’liq. Umuman, muskul tarangligi – zo`riqishi (kuch namoyon qila olishi) quyidagilarga qarab aniqlanadi; markazdan muskullarga kelayotgan qo`zg’alishlarning chastotasiga (chastota qancha katta bo`lsa, muskul shunchalik zo`r darajada o`zining tarangligini oshiradi) ko`razo`riqishga qo`shilgan harakat birligining soni bilan; muskulning qo`zg’aluvchanligi va undagi quvvatning manbai miqdoriga qarabMuskul kuch namoyon qilishi uch xil rejimda zo`riqadi:o`zining uzunligini o`zgartirmay (statik, izometrik rejimda). Tananing turliCha holatlarda (pozalar)da ushlash va h.k.lar bilan; muskul uzunligini kamayishiga hisobiga, bardosh berish bilan (miometrik). Zo`riqish birday – o`zgarmay turadi, bunday rejim tsiklik va balastik harakatlardagi muskul qisqarishi fazalari evaziga sodir bo`ladi muskulni cho`zish vaqtida uning uzayishi hisobiga (yon berish, bo`sh kelish-pliometrik) kuch yuzaga keladi. O`tirib turish, uloqtirish, depsinishda muskul qisqarishi orqali shu kuch namoyon bo`ladiBardosh berish bilan, yon berish, bo`shashtirish bilan kuch namoyon qilishni dinamik rejimdagi kuch deb atash qabul qilingan. SHunday qilib bunday sharoitlarda maksimal kuchni ko`lami turlicha qayd qilingan kuch namoyon qilishning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida qabul qilingan. Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zo`riqishi tartibining kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farqlanadi. Statik rejimda va sekinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo`ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va tezlik-kuchi hisobiga sodir bo`ladigan kuch (dinamik kuch), tez bajariladigan harakatlarda qo`llaniladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi debham ataladi. Bunga qisqa vaqt ichida eng ko`p darajada kuch namoyon qila olish qobiliyati deb qaraladi. Portlash kuchi sakrashlarda depsinish orqali sakrovchanlik tarzida namoyon bo`ladi.Muskulning o`ta zo`riqishini optimal yo`nalishi. Muskul kuchi belgilangan faoliyatning yo`nalishiga iloji boricha yaqinlashtirilishi, moslashtirilishi lozim. Masalan, nayza uloqtirishda zo`r berib tanaga tezlik berishimiz mumkin, lekin bu tezlik nayzani uloqtirishdagi zarbga moslanmasa, sarflangan kuch samarasiz bo`ladi, nayza mo`ljallangan traektoriyada uchmasligi mumkin. Past start olishda tananing og’ishi 54 va 72 gradusli burchak hosil qilgandan so`ng startdan chiqishning samarasi turlicha bo`ladi. Hisoblashlar ko`rsatmoqdaki, ikkala oyoqdan 180 kg kuch bilan depsinish 72 gradusdan start olganda, kuchning gorizontal yo`nalishi samaradorligi 55,62 dan oshmas ekan. Agar start 54 gradusda bajarilsa, depsinish kuchi samaradorli 105,80 kg bo`lishi mumkin. Harakat tezligini oshirish, gavdaga tezlanish berish uchun unga anchagina kuch ta`sir etilishi lozim. U qanchalik kuchli bo`lsa, tanani fazoda tezlanishi shunchalik qisqa vaqt ichida tez vujudga keladi. Lekin tezlik birdaniga oshmaydi. Buning uchun kuch anchagina vaqt ichida ta`sir etib turishi zarur. Maksimal tezlik olish uchun esa uzoqroq masofa lozim va katta kuch bilan ta`sir etish foydalidir. Oyoqning to`pga tegadigan ustki qismini qanchalik orqaga cho`zib to`p oralig’idagi masofa uzaytirilib oyoq kaftining to`pga tegish tezligi oshirilsa, to`pning zarbi kuchayadi. Yo`lning chegaralanishi tezlikni kuchayishini susaytiradi.Kuchning ta`sir etish vaqti qanchalik oz bo`lsa, harakat tezligi shunCha yuqori bo`ladi. Gavda qiya chiziq bo`ylab tezlik oladigan bo`lsa shunCha ko`p ta`sir kuchi kerak bo`ladi.To`g’ri chiziq bo`ylab harakat tezligi uchun qiya chiziq bo`ylab harakat tezligiga nisbatan ta`sir kuchi oz talab qilinadi.Kuch oshirilishining uzluksizligi va birin ketinligi. Bu qoida N`yutonning ikkita (inertsiya va tezlanish) qonunidan kelib chiqadi. eng katta kuch harakatni boshlash uchun, tihch (turg’un) inertsiyani engish uchun kerak bo`ladi.Masalan, shtangani ko`krakka olishga harakat boshlash uchun oyoqning va elkaning orqa muskullaridan, ularning kuchidan foydalaniladi. Chunki uni to`xtatish yoki tihch turgan jism enertsiyasini ozgina bo`lsada, o`zgartirish uchun yana qo`shimcha zo`riqish talab qilinadi. Aslida bu zo`riqishdan mashq tezligini yanada oshirishda samarali foydalansa bo`lar ekan.Mabodo yadro turtishning qaysidir joyida harakatning ozgina sekinlashtirilishi yoki ushlanishiga yo`l qo`yilsa, oldingi harakatning foydali effektidan mahrum bo`lib qolish mumkin.Harakatlarning uzluksizligi va davomiyligi texnik tayyorgarligi yuqori bo`lgan sportchilarda, ayniqsa uloqtirish, sakrash, suzishning barcha turlarida yaqqol ko`zga tashlanadi va harakat samarasiga ta`sir qiladi. Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor – muskul zo`riqishi, lekin uning tanasining massasi (vazni) ham ma`lum darajada rol’ o`ynaydi. SHunga ko`ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi vaznini hisobiga olmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila olishi tushunilsa, ikkinchisida, uning tana vaznining har bir kilogrammiga to`g’ri keladigan qilib namoyon qilinadigan kuchning me`yori tushuniladi. Kuchni o`lchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko`rsatkichlari va boshqalarga asoslanib, ko`tara oladigan yuk kuchini namoyon qila oladigan chegara tushuniladi. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana og’irligiga) nisbati bilan o`lchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug’ullanganlikka ega bo`lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali ortadi, nisbiy kuch kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana vaznini qo`shilishi bilan uning og’irligi muskul kuchiga nisbatan ortib ketadi. Qator sport turlarida (masalan, uloqtirishda) yutuq absolyut kuch hisobigagina qo`lga kiritiladi. Qaysiki tana vazni chegaralanadigan, vazn hisobiga olinadigan turlarda yoki tananing ko`p marotalab o`rni almashtirilib turiladigan sport turlarida (masalan, gimnastikada) yutuq nisbiy kuch bilan qo`lga kiritiladi. Kuchning namoyon bo`lishi harakatning biomexanik sharoitiga to`g’ridan-to`g’ri bog’langan: elka suyagining va boshqa gavda richagining uzunligi, muskullarning fiziologik-yo`g’on yoki ingichgaligi, cho`ziluvchanligi, chayir yoki mo`rtligi va h.k. larida e`tiborga olinadi.
Kuchni rivojlantirish metodlari. Muskul kuchining ortishi, asosan uni rivojlantirish metodlariga bog’liqdir.Maksimal zo`riqish metodi, ya`ni me`yordagi yoki me`yorga yaqin og’irliklarni ko`tarish (o`z vaznining 90-95%), nerv muskul apparatining maksimal safarbarligi va muskul kuchining ko`p bo`lmasada ortishini ta`minlaydi. Ammo bu yuqori darajadagi nervpsixik zo`riqishi bilan bog’liq, ayniqsa, o`quvchilar kuchini rivojlantirishda noqulaylik tug’diradi. Oz mikdordagi qaytarishlar modda almashinuvi va boshqa plastik jarayonlarni yo`lga qo`yolmaydi, natijada muskul massasi ortmaydi. Bu metod mashq texnikasi ustida ishlash uchun qiyinchilik tug’diradi, chunki me`yoridan ortiq nerv-muskul tarangiligi nerv markazidagi qo`zg’alishni generalizatsiyalashishiga va ishga ortiqcha muskul guruhlarining qo`shilib ketishiga olib keladi. Va nihoyat, shuni hisobga olish kerakki, xatto etarli darajadagi tayyorgarlikka ega bo`lgan sportchilarning nerv sistemasi yaxshi rivojlanmagan bo`lsa, me`yoriga yaqin bo`lgan nagruzkalardan foydalanish metodi muskul kuchining ortishida me`yor bo`lmagan nagruzkalar bilan mashq qilish metodi bergan foydani ham bermaydi.Me`yorga yaqin bo`lmagan (oz zo`riqish talab qilinadigan) nagruzka bilan mashq qilish metodida katta hajmda ish bajarish mumkin. Bu modda almashinuvida ma`lum o`zgarishlarga sabab bo`ladi va o`z navbatida, muskul massasining ortishiga olib keladi. Kuchli zo`riqishsiz yuklama bilan bajariladigan mashqlar harakat texnikasini aniq nazorat qilish imkonini beradi, ayniqsa, bu yangi o`rganuvchi shug’ullanuvchilar uchun qulay. O`rtacha nagruzka trenirovka jarayonining boshlang’ich etaplarida katta bo`lmagan yuqori tiklanishni va quvvat manbalarini qo`zgatadi, qaysiki, ular hisobiga sifatning bir oz o`sganligi ko`zga tashlanadi. Ayniqsa, yangi o`rganuvchilarning shikastlanishlari oldi olinadi. Shuning uchun me`yorga yaqin va o`rtacha nagruzka bilan kuch talab qiladigan mashqlarni bajarish kuchni rivojlantirishning asosiy metodi hisoblanadi.Jismoniy tayyorgarlikning ortishi bilan ko`proq, me`yordagi va me`yorga yaqin og’irliklardan foydalaniladi.Me`yorga etmagan zo`riqishni qo`llash o`z kamchiliklarga ega. energiya sarflashda me`yordan ortiq – muskul butunlay bajara olmay qoladigan darajada ishlash samara bermaydi. Kuchni rivojlantirish nuqtai nazaridan aytarli ahamiyatga ega bo`ladigani asosan oxirgi o`rinishlar bo`lib, toliqish hisobiga o`ta zo`riqish susayadi, ishga ko`proq harakat birligi qo`shila boradi va ko`tarilayotgan og’irlik me`yoriga yaqin bo`la boshlaydi. Lekin bu urinishlar yarim sharlar po`stlog’i funktsiyasining susayganligi fonida (holatida) bajariladi. Bundan tashqari, takrorlash sonini ko`p marotabaliligi shug’ullanuvchilarda befarqlilikni uyg’otadi yoki faoliyatga munosabati salbiylashadi, albatta, ular mashq samarasining pasayishiga olib keladi. Sportchilarning yoshiga xos xususiyatlar o`zgarishi bilan bog’liq kuch mashqlaridan mashg’ulotlarda, ayniqsa, darslarda foydalanish imkoniyati Chegarillangan. Kichik va o`rta maktab yoshida shaxsiy kuchini rivojlantirishni o`ta oshirib yubormaslik lozim. Mashqlar tezlik kuchini rivojlantirishga yo`naltirilsa mashqdagi statik komponentlar chegaralanishini ahamiyati muhimdir. Lekin uni butunlay chiqarib tashlab bo`lmaydi, chunki statik holatlarni qo`llash, ayniqsa, qomatning tarbiyalashning etakchi vositalari hisoblanadi va uni qo`llash samaralidir. Yosh o`tishi bilan bu mashqlar kengrok qo`llaniladi. Lekin albatta nafas olishning nazorati kuchaytirilishi kerak. Chunki nafasni zo`riqish paytida uzoqroq ushlash, ayniqsa, qizlarda salbiy ta`sirga olib kelishi, hatto ularning xushdan ketib qolishlaridek holatlar sodir qilishi mumkin.Maktabda kuch tayyorgarligini olib borishdagi asosiy vazifa tananing orqa va qorin tomonini yirik muskulalari guruhini rivojlantirishga yo`naltirilishi, chunki qomatning shakllanishi shu muskullarga bog’liq. Rivojlanmaydigan muskul guruhlari – tananing qiyshiq muskullari, harakat tayanch apparati muskullari, sonning orqa tomoni muskullari va hokazolarni rivojlantirish. «Alpomish» va «Barchinoy» testi talab normalari tarkibiga kiritilganligi bejiz emas. Kuchni rivojlantirishning tipik vositalari: 7-9 yoshda jismlar bilan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, qiyshiq o`rnatilgan gimnastika skameykalariga tirmashib chiqish, gimnastika devoridagi mashqlar, sakrashlar, uloqtirishlardir; 10-11 yoshdagilar uchun – katta muskul tarangligi talab qilinadigan jismlarni ko`tarish bilan umumiy rivojlantiruvchi mashqlar (to`ldirma to`plar, gimnastika tayoqlari va h.k.)da, uch usul bilan vertikal kanatga tirmashib, engil jismlarni uloqtirish va boshqalar; 14-15 yoshda - to`ldirma to`plar, katta og’irlikka ega bo`lmagan gantellar, kanat (arg’amchi) tortishdek kuch talab qiladigan mashqlar, tortilishlar, qo`lda tik turish va boshqalar. To`g’ri o`smirlarda og’irlashtirish maksimal vaznga nisbatan 60-70%ni tashkillashi lozim, bundan tashqari, mashqlarni muskul to`la bajara olmay qolgungacha bajarish bu yoshdagilarda qat`iyan ta`qiqlanadi.Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan yuklama bolalar uchun talab qilinadigan yuklamaga nisbatan o`z tanasinig maksimal vazni atrofida bo`lishi, ko`proq lokal holda muskul guruhlariga kuch mashqlari, tashqi og’irlashtiruvchi sifatida gimnastika predmetlari yoki og’ir bo`lmagan jihozlardan foydalanish tavsiya etiladi.Kuchni rivojlantirishda muskul zo`riqishi ko`lami (tirik organizm sodir qiladigan) ikki faktorga bog’liq: a) orqa miyaning oldingi shohchalari motoneyronlaridan muskulga boradigan impulpslar; b) shartli ravishda – muskulni o`zining reaktivligi, ya`ni ma`lum qo`zg’olishlarda javob berish kuchi. Muskulni reaktivligi uni fiziologik ko`ndalangi, tolasi yo`g’onligi, uni qo`zg’ala olishi darajasi va boshqa to`zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, markaziy nerv sistemasiga, trofik adrenalinsimpatik tizimi orqali amalga oshiriladigan ta`siriga va shu daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, faktorlarga ham bog’liq. Muskul zo`riqishi darajasini zudlik bilan o`zgartirishda unga keladigan effektli impulpslar xarakteri yetakchi mexanizmlardan biri hisoblanadi. Yuk (og’irlik) ko`tarish bilan mashqlanish o`zining universalligi bilan qulay bo`lib, ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruhigagina emas, xatto eng yirik muskullar guruhiga ham ta`sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator salbiy xususiyatlari ham mavjud. Og’irlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat muhim rol’ o`ynaydi. U albatta yukni statik holda ushlashni talab qiladi. Agarda yukni massasi og’ir bo`lsa dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o`z navbatida harakatni hal qiluvchi fazasida diqqatni kontsentratsiyalashda qiyinchilikni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari ahamiyatli massaga ega bo`lgan snaryadga birdaniga katta tezlik berish qiyin, xohlaysizmi yo`qmi harakatning birinchi qismi (boshlanishi) sekin bajariladi. Harakat ritmi majburiy astalik bilan ortib boruvchi bo`ladi. Bu o`z navbatida lozim bo`lgan muskullar guruhiga zo`riqish berishda qiyinchiliklarga sabab bo`ladi.Egilib yana asli holatga qaytadigan jihozlardagi qarshiliklarni engish bilan mashqlanish uchun harkatni oxiriga borib zo`riqishni ortirilishi xarakterlidir.O`z tanasi og’irligini engish bilan bajariladigan mashqlar odatda gavdaning tayanCh apparatlari yordamida bajariladi. Bunda tananing muskul apparati kuch namoyon qilishda yutqazadi, ya`ni bir oz tayanish (proksimal)dan yuqori bo`lmagan kuch sarflaydi xolos. Oqibatda qandaydir harakatda tananing shaxsiy vazni yoki uning og’irligiga teng qarshilikni engish kerak bo`lsa bu kuch namoyon qilish nuqtai nazaridan ancha engil keChadi. Masalan, devorga suyanib kaftga tayanib qo`lda turishda qo`llar tirsakda bukib to`g’rilanganda o`z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtangani ko`tarishdan engilroq tuyuladi.
Xulosa
Shug’ullanuvchilarni chidamlilik sifatlarini oshirishda bunday tajribalar qayta-qayta o`tkazilsa yanada yuksak natijalarga erishish mumkin. chidamlilikni oshirish uchun mashg’ulotlardada to`la mashq qilishning foydasi ko`prok ularni ham maxsus mashiklaridagi kabi shu paytda turg’unlashgan chegaraga yaqin tezlikda va engillashtirilgan sharoitda esa undan ham tezrok takrorlash kerak. Mashqlarni o`tkazishning asosiy metodlari mashg’ulotlar ishining vazifalari xajmi va jadalligi natijalarini aniqlashda chidamlilik rivojlantiruvchi mashqlar qo`llaniladi. 13-14- yoshli gadbolchi qizlarda chidamlilik sifatini tarbiyalash musoboqa davirlarida juda qo`l keladi. Shuning uchun yuqoridagilardan kelib chiqib mashg’ulotlar jarayonida chidamlilik sifatini tarbiyalash omillarga aloxida etibor berish lozim.