Chinor fayzi baland

 
8.
Javoblarning qaysi birida U.Petti tomonidan davlat maqsad-
li xarajatlarining tarkibi to„g„ri ko„rsatilgan javobni tanlang? 
a) harbiy, boshqaruv,cherkov, ta‘lim, nogiron va yetim bolalarni 
boqish 
xarajatlari, 
yo‗llar, 
ko‗priklar, 
portlar 
va 
boshqa 
umumfoydalanishdagi inshootlarni saqlash xarajatlari
b) xom-ashyolarga, materiallarni sotib olishga yo‗naltirilgan 
xarajat-lar 
s) renta, foyda va ish haqini qoplash tarzidagi xarajatlar 
d) katta qarzdorlikni to‗lashga yo‗naltirilgan xarajatlar 
 
9. Quyida keltirilgan javoblarning qaysi birida A.Smitning 
almashinuv nazariyasiga asoslangan holdagi ta‟rifi berilgan? 
a) soliq ko‗rsatilgan xizmatlar uchun davlatga to‗lanadigan adolatli 
haq deb e‘tirof etadi 
b) soliqlar dunyo kabi ko‗hnadir 
s) ―qaroqchilikning ruxsat etilgan shakli‖ 
d) soliqlarni joriy etilishi xalq vakillari roziligi asosida amalga 
oshirilishi lozim 
 
10. Adam Smitning soliqqa tortishning nazariy asoslarini tu-
shuntirib o„tilgan asari qanday nomlanadi? 
a) ―Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‗g‗risida tadqiqot‖ 
nomli asarida 
b) ―Siyosiy iqtisodiyot asoslari‖ nomli asarida 
s) ―Bandlik, foiz va pullarning umumiy nazariyasi‖ nomli asarida 
d) ―Iqtisodiy nazariya va jamiyat maqsadlari‖ nomli asarida 

---

295 
 
12-BOB. SOLIQQA OID DASTLABKI XUSUSIY 
NAZARIYALAR 
§ 12.1. Bevosita va bilvosita soliqlar nisbati nazariyasi 
Davlatchilik paydo bo‗lgan ilk davrlarda soliqlardan faqatgina 
davlat daromadlarini shakllantirishning muhim va doimiy manbai 
sifatida foydalanilgan bo‗lsa, hozirga kelib soliqlar iqtisodiyotni tartibga 
solishning asosiy unsuri (vositasi, dastagi) bo‗lib xizmat qilmoqda.
Soliqlarning davlat g‗aznasiga yoki soliq to‗lovchilarga yoxud 
jamiyatdagi jarayonlarga ta‘sirini aniqlash, shuningdek eng maqbul 
soliqqa tortish tizimini yaratishga qaratilgan ta‘limotlarning rivojlanishi 
soliqlarning xususiy nazariyalarining paydo bo‗lishiga muhim turtki 
bergan
335
. 
Xususiy nazariyalar orasida bevosita va bilvosita soliqqa tortishning 
nisbat 
munosablari 
nazariyasi 
yaratilgan 
dastlabki 
xususiy 
nazariyalardan biri hisoblanadi. Ushbu nazariyaning yaratilishi ko‗p 
jihatdan bilvosita soliqlarning paydo bo‗lishi bilan bog‗liq jarayon 
hisoblanadi.
Dastlab soliqlar faqat to‗g‗ri soliqlar shaklda undirilgan, ya‘ni 
yerdan, mulkdan yoki hosildan soliqlar olingan. Bu holat jamiyatda soliq 
yukini adolatli taqsimlanishiga to‗sqinlik qilar edi, chunki davlat soliq 
tushumlari orqali o‗z xarajatlarini qoplar ekan, bu xarajatlar 
mamlakatning xavfsizligini ta‘minlashga, qolevarsa butun jamiyatni 
taraqqiy ettirishga sarflansa-da, jamiyatning barcha a‘zolari soliqni 
birday to‗lamas edi. Bunda mulk, yer va shundan kelib chiqqan holda, 
hosilga ega bo‗lmaganlar soliq to‗lamas edi. Soliq yuki aholining 
bunday qatlami zimmasiga qisman bo‗lsa-da o‗tkazish maqsadida 
daslabki davrlarda ko‗mirga, tuzga, shamga bilvosita iste‘mol soliqlar 
335
Toshmatov Sh., G‗iyosov А., Giyasov S. Soliq nazariyasi va tarixi. O‗quv qo‗llanma. – T.: Iqtisod-
Moliya, 2021. – 267 b. 

---

296 
joriy etilgan. Keyingi davrlarda bilvosita soliqlar shu qadar rivojlandiki, 
ko‗pgina davlatlarning asosiy daromad manbaiga aylanib qoldi.
Yevropa taraqqiyotining ilk davrlarida to‗g‗ri va bilvosita soliq 
solishni belgilash jamiyatning siyosiy ravnaqiga bog‗liq edi. Lekin 
shunga qaramay ilk o‗rta asrlardagi yirik shaharlarda soliq tizimi asosan 
to‗g‗ri soliq solishga tayandi. Bilvosita soliqlar og‗ir va xalq ahvoliga 
salbiy ta‘sir ko‗rsatadi deb hisoblanardi, chunki ular tovar qiymatini 
oshirardi. Shu tariqa bilvosita soliqlarga nisbatan dastlabki davrlarda 
salbiy nazariy qarashlar shakllandi, ularni xalq ahvolini yomonlashtiradi, 
narxlarni oshirishi orqali kam daromadli oilalar uchun zaruriy tovarlarni 
xarid qilish qobiliyatini cheklaydi, deb qaraldi.
O‗rta asrlar oxirida paydo bo‗lgan 
keyingi qarashlarda, aksincha, bilvosita soliq 
solish zaruriyatini soliqqa tortishning tenglik 
tamoyilini 
ta‘minlanishidagi 
ahamiyati 
nuqtai nazaridan asoslashga urinishlar paydo 
bo‗ldi. Turli xil yo‗llar bilan boy tabaqali 
zadogonlar to‗g‗ri soliqlardan imtiyozlarga 
ega 
bo‗lgan 
sharoitda 
bilvosita 
soliqqa tortish samarali usul sifatida 
e‘tirof etildi. Shu sababli bilvosita soliq 
solish 
g‗oyasi tarafdorlari ularning 
xarajatlari uchun soliq belgilash orqali 
imtiyozli sinflarni soliqdan qochish 
imkoniyatlarini chegaralashga urindilar 
va bilvosita soliqqa tortish tenglikni 
o‗rnatish vositasi sifatida qaraldi. 
Fiziokratlar F.Kene va A.Tyurgolar XVIII asr o‗rtalarida 
soliqlarning to‗g‗ri (bevosita) va egri (bilvosita) ga bo‗linishini nazariy 

---

297 
jihatdan asoslab berdilar. To‗g‗ri soliqlarga (bevosita) ular to‗g‗ridan-
to‗g‗ri ishlab chiqaruvchi sinflarga: yerga ishlov beruvchilar va yer 
yegalariga solinadigan soliqlarni, bilvosita (bilvosita) soliqlarga esa - 
boshqa barcha soliqlarni ajratishgan
336
. 
XVIII asr oxirida A. Smit 
to‗g‗ri soliqqa tortish faqat qishloq 
xo‗jaligidan olinadigan daromad 
solig‗i 
bilan 
cheklanib 
bo‗lmasligini, ishchilarning ish 
haqi 
va 
kapital 
egasining 
tadbirkorlik 
foydasi 
uchun 
soliqlarni ham o‗z ichiga olishini 
aniqladi. U xarajatlar bilan bog‗liq 
va oxir-oqibat tovarlar va xizmatlar iste‘molchilari uchun taklif qilingan 
barcha soliqlarni bilvosita deb hisoblashni taklif qildi. A. Smit bilvosita 
soliqlarning davlat byudjetini shakllantirish uchun ahamiyatini tushunib, 
ularga salbiy munosabatda bo‗ldi, chunki tovarlar narxini oshirish orqali 
ular iste‘molni kamaytiradi, bu esa ishlab chiqarishni qisqartirishga olib 
keladi
337
, deb hisoblangan. 
Shuningdek, A.Smit bilvosita soliqqa tortishda ehtiyotkorlik bilan 
yondashish tarafdori bo‗lgan, bunda birinchi zaruriy tovarlarni bilvosita 
soliqqa tortilishi kambag‗al aholini turmush tarziga salbiy ta‘sir etishi va 
bilvosita soliqqa aksariyat hollarda faqat qimmatbaho tovarlarni tortishni 
yoqlab chiqqan. ―... zaruriy mollarga soliqning joriy etilishi, 
ishchilarning ish haqiga to‗g‗ri soliq singari ta‘sir ko‗rsatadi. Bunda 
ishchi tomonidan ushbu soliqning to‗lanishi uzoq muddatga ish haqidan 
to‗lab boriladigan bo‗nak sifatida qaralmaslik kerak. Oxir oqibatda 
ushbu bo‗naklarni tadbirkor ish haqini oshirish tariqasida o‗z hisobidan 
336
Коровкин, В. В. Основы теории налогообложения: учеб, пособие / В. В. Коровкин. - М.: 
Экономистъ, 2006. - 575 с. 
337
Налоги и налогообложение: учеб, пособие для студентов вузов / под рсд. Д. Г. Черника.- 2-е 
изд., псрсраб. и доп. -М. : ЮНИТИ-ДАНА, 2010. - 368 с. 2 Смит, А. Исследование о природе и 
причинах богатства народов. Книги 4-5 / А. Смит. - M.: Директ-Медиа, 2014. -617 с. 

---

298 
qoplash berish kerak bo‗ladi. ... Men tomonimdan zeb-ziynat mollari 
deb atalgan tovarlarga soliq solinsa, hatto ushbu tovarlarni kambag‗allar 
iste‘mol qilinganda ham, boshqacha holat yuz beradi. Bu soliqlarni joriy 
etilishi natijasida narxlarning oshishi ishchilarning ish haqini oshirish 
zaruriyatini keltirib chiqarmaydi
338
‖, ular ixtiyoriylik g‗oyasi orqali uni 
asoslab berdi. Bu g‗oya bilvosita soliqlar to‗g‗ri soliqlarga nisbatan 
yengilroq degan fikrdan kelib chiqdi, shu sababli soliq solinadigan 
tovarni kambag‗allar tomonidan xarid qilmay turib, ulardan oson qutilib 
qolish mumkin
339
. Biroq, XIX asr oxirida bu masala bo‗yicha bahs-
munozara qilgan iqtisodchilar to‗g‗ri soliq solishning muvozanatini 
saqlash maqsadiga, bilvosita soliqlar daromadlarni samarali olishga 
mo‗ljallangan deb hisoblab, bilvosita va to‗g‗ri soliqlar o‗rtasida 
muvozanatni saqlash zarurati to‗g‗risida xulosaga keldi. Ba‘zi 
mutaxassilar ―to‗g‗ri va bilvosita soliqlar oqilona uyg‗unligi‖ 
to‗g‗risidagi g‗oyaga soliq tizimi tamoyillaridan biri sifatida qaraydi.