Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008
Yüklə 179,67 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Doqquzunıcu fəsil
|
Səkkizinci fəsil İlk öncə əd d ələrdə və birlərdə [üm um iyyətlə] əgər fərq v arsa o n d a ədədlərdə h a n sı fərq in və birlərdə h a n sı fərqin o ld uğunu araşdırm aq faydalı o la rd ı. Axı onun ya kəm iyyətə görə, yaxud key- fiyyətə görə fərq o lm ası zəruridir, an caq g ö rü n ü r onların heç biri [birlərdə] ola bilməz. B u n u n la belə ədədlər kəm iyyətcə fərqlənirlər. Ə gər birlər də kəm ij'yətcə bir-birindən fərqlənsəydi, onda bir ədəd d ə o birindən v ah id ləri bərabər sayda o ld u q d a fərqləndilər. S onra, birinci birlər böyük j'a x u d kiçik olacaqm ı və sonrakılar artacaq m ı yoxsa əksinə? Bütün b u n ların heç bir an lam ı yoxdur. A ncaq b u ra- d a keyfiyyət fərqi d ə o la bilməz. Axı v ahid lərdə [ümumiyyətlə] hər hansı xassə ola bilm əz: onlarm [özləıi] təsdiq edii'lər ki, h ətta ədəd- lərdə kəm iyyətdən s o n ra gələn keyfıyyət v ard ır. O ndan başqa bir- lərdə keyfıyyət fərqi nə təkdən nə də [qeyri-müəyyən] ikilikdən y aıan a bilməz: birincinin kcyifıyyətı yoxdur, ikinci kəmiyyət yaıadır, çünki onun təbiəti - m övcudatm çoxluğuna səbəb olm aqdan ibarətdir. Əgər burada məsələ başqa cürdürsə, onda bu öncədən deyilməli idi birlərdəki fərqin nədən ibarət ol Deməli, deyilənlərd ən aydın olur ki, əgər ideyalar - əddirlərsə, o n d a heç bir v ah id b a şq ası ilə yuxarıda göstərilən iki üsuldan heç biri əsasındja m üqayisə edilə bilməz. L ak in o d a bəzilərinin ədələr h aqqında söylədikləri kim i düzgün sayıla bilm əz. Söz ideyaların nə ümumiyyətlə, nə də h a n sısa ədələr kimi m övcud olmadığını, a n caq riyazi predm etlərin m övcud olduğunu, ədədlərin mövcud o lan la r arasm da birinci o ld u ğ u n u , onlann başlan ğıcının isə özü-özünə- görə-təkdən ibarət o ld u ğ u n u hesab e d ə n lə rd ə n 1 gedir. A ncaq axı onların dediyi kim i, [ınüxtəlif] «birlər» üçün təkin biıinci olm ası, ikilər üçün ikilinin, üçlər üçün ülünün birinci olm am ası mənasızlıqdır: axı o n la rın hamısı eyni nisbətd əd ir. O dur ki, əgər ədədlərlə bağlı m əsələ b u cürdürsə və əgər yalnızriyazi ədədlərin 279 m ö v cud olduğu qəbul edilərsə, o n d a tək başlanğıc deyildir (axı belə tə k in [bu haldaj b aşq a v ahidlərdən fərqlənməsi zəruridir; əgər belədirsə, o n d a başqa ikilərdən fərqlənən hansısa birinci ikinin o lm ası da zəruridir və b u eyni dərəcədə sonrakı başqa ədədlər üçün də zəruridir). Əgər tək-başlanğıcdırsa, onda ədədlərlə bağlı məsələ d a h a çox Platonun dediyi kim idir, yəni hansısa bir birinci iki, birinci üç m övcuddur və əd əd lər bir birilə müqayisə olunm azdır. A n c a q əgər öz sırasında b u qəbul ediləısə, onda artıq deyildiyi k im i, bir çox uyğunsuzluqlar irəli çıxır. L akin məsələnin ya bu cür, y a d a başqa cür olm ası zəruridir; çünki əgər məsələ tam am ilə b a ş q a cürdürsə, onda ə d əd ayrıca mövcud ola bilməz. Deyilənlərdən o d a a y d ın olur ki, ən pis [mühakimə] üsulu- üçüncü2 üsuldur, bu ü su la görə ədəd-eydos və ıiyazi ədəd-eynidir. D o ğ ru d a n da, b urada ey n i təlim də labudən iki yanlışlıq vardır: birincisi, riyazi ədəd o c ü r m övcud ola bilməz (öz mülahizələrini irəli sürərkən sözçülüyə q açm alı olarlar); ikincisi, ədəd haqqm da ey d o s barəsində d a m şa n ların nəticələrinin qəbul edilməsi lazım gəlir. Pifaqorçuların3 [düşüncə] üsuluna gəlincə, o düşüncə ü su lu n da, bir tərəfdən, b u ra d a haqqında artıq danışdığımız fikirlərə nisbətən çətinliklər azdır, digər tərəfdən isə-burada özünə m əxsus çətinliklər də v a rd ır. Yəni: ədədin ayrılıqda mövcud ol- d u ğ u n u qəbul etməməklə b ir çox uyğunsuzlucjları aradan qaldırmı o lu rla r; ancaq, onların h e sab etdiyi kimi cisimlərin ədədlərdən ib a rə t olması və ədədin riyazi ədədlər olması - uyğun fikir deyil. A xı [məkan] kəm iyyətlərinin bölünməz4 olduğu hətta nə cürsə düşünülə bilsə də onu təsd iq etm ək düzgün deyil, o vahidlərin hər h a ld a kəmiyyətləri yo x d u r; digər tərəfdən isə, [məkan] kəmiyyəti bölünm əzdən necə ib arə t o la bilər? Axı hər halda hesab ədədi m ücərrəd birlərdən ib a rə td ir; halbuki, pifaqorçular deyirlər ki, şey- lər ədədlərdir; axı o n lar öz m üddəalannı cisimlərə tətbiq edirlər, g u y a cisim bu ədədlərdən ib arətd ir. O d u r ki, əgər ədəd (gerçəkdən öz-özünə mövcud olması şərtilə) göstərilən5 üsullardan b iri ilə m övcudursa, halbuki, o üsulların heç biri ilə mövcud ola bilm əz, o n d a aydındır ki, ədədin təbiəti onun a y rıc a mövcud olduğunu h e sab edənlərin uydurduğu kimi deyil. Sonra, hər bir v ah id onların böyük və kiçik tənlikləri üzrə a lm ır yoxsa biri kiçik, o b iri böyük tənlik üzrə alınır? Əgər sonuncu ü su lla ahnarsa, onda h e ç bir [ədəd] elementlərin hamısmdan 280 alınm ayacaq və vahidlər də fərqlənm əyəcək (axı birində böy ük, o bimrində - k içik d ir, böyük və kiçik isə təbiətcə bir-birinə əksdir); ondan başqa, özü-öözünə-üçdə olan N'ahidlərlə məsələ nə cürdür? Axı onlardan biri təkdir.6 A ncaq b ə lk ə onlar özü-özünə-görə-təki tək ədəddə o rta hədd sayırlar? Ə gər ik i vahiddən hər biri onların tənliyinə görə h ə r iki elem entdən7 alım rsa onda iki tə k və özümövcud o lm a q la böyük və k içik d ə n necə alına bilər? B aşqa sözlər, birdən8 n ə ilə fərqlənəcək? Sonra. bir ikidən birincidir (axı onun arad an qalxm ası ilə iki də a ra d a n qalxır), deməli, on un ideyanın ideyası olm ası və öncə y aran m ası zəruridir (çünki bir halda ideyadan birincidir). O m əsələn, h arad an yaranm ışdır? Axı qeyri müəyyən ik i [onların rəyinə görə] yalnız [çoxaldıcıdır]. Sonra, ə d ə d in ya hüdudsuz, ya n ıəhd u d olması zəruridir: axı onlar ədədi a y rılıq d a mövcud olan sayırlar, belə ki, [varlığın] b u iki [üsulundan] h ə r birinin olmaması m üm ükün deylil. Onun (ədədin- T.A.) hüdudsuz olm adığı aydm dır. A x ı hüdudsuz ədəd nə cü t. nə tək ədəd deiyl, halbuki ədəllərin y aran m ası hər zam an y a cüt ədədin. ya tək əd əd in yaranm asıdır: c ü t ədədin üzərinə «bir» əlavə edilməsi üsulu ilə tək ədəd y a ra n ır, biri ikiyə v u rm aq d an başlayaraq b irin iki misli alınır9, üçiincü üsulla-başqa bir cüt ədədi tək ədədə v u rm a q la münasib ədəd h asil olunur. Sonra, əgər h ə r bir ideya nəyinsə ideyasıdır, ədədlər is;ə ideyalardırsa, onda hüdudsuz ədəd10 ya hiss ilə qavranılan cismin, y a da nəyinsə ideyası olacaq; halbuki bu nə o n ların özlərinin söylədikləri baxımdan, nə d ə ağıla görə m üm kün deyil. Əgər ədəd m əhduddursa, o n d a hansı kəmiyyətə qədər m əhduddur? B u ra d a təkcə bunun belə oiıduğunu (hoti) deyil, həm də bunun niyə belə (dioti) o loduğunu d a demək lazımdır. L akin əgər, bəzilərinin təsdiq etdiyi kimi, ədəd yalnız ona qədərdirsə, onda eydoslar, birincisi, tez tükənəcək; məsələn, əgər üç öz-özünə insandırsa, o n d a öz-özünə-at hansı əd əd olacaq? Axı ona q ə d ə r hər bir ədəd öz-özünə m övcuddurlar. D em əli, [öz-özünə-atadan ibarət olan] ədədin b u ədədlərdən hansısa b iri olm alıdır (ax-ı m ahiyyətlər və ideyalar [yalnız] onlardan ibarətdir). Ancaq yenə də o n la r bəs olm ayacaq, çü n k i artıq heyvan rıövləri [ondan] çoxdur. Eyni zam anda a y d ın d ır ki, əgər beləliklə üç ədədi öz-özünə-insandırsa, onda hər bir b a ş q a üç də -öz-özünə-insan olacaq (axı eyni b ir ədədə daxil olan üçlər bir-birinə oxşardır); onda bəs sonsuz sayda insanlar nə olacaq : əgər hər bir üç-ideyadırsa, onda hər b ir insan 281 öz-özünə-[insandır], əgər belə deyilsə, onda hər halda unlar insanlar olacaq. Eləcə də, əgər kiçik ədəd böyük ədədin hissəsidirsə və o ədəddə olan və bir-biri ilə müqayisə olunan birlərdən ibarətdirsə, o n d a əgəröz-özünə-dörd nəyinsə, məsələn atın yaxud ağ boyanın ideyasıdırsa, əgər insan da. - iki olarsa onda insan atın hissəsi olacaq. O da m ənasızdır ki, onun ideyası var, ancaq on biıin və sonrakı ədədlərin isə ideyası yoxdur. yoxdur? Deməli. eydoslar onların səbəbləri ola bilməz>. Sonra, ədədlərin ona qəd ər götürülməsi də mənasızdır: axı [tək] daha böyük m ahiyyətdir və or. ədədiııin də eydosu var; bununla belə tək yaranm ır, on ədədi isə yaram r. L akin onlar inandırm ağa çalışırlar ki, guya ona qədər [hər] bir ədəd tam dır. H eç olmasa boşluq, m ütənasiblik tə k və i.a. kimi törəm ələri-onlar onluq hüdudunda olan törəmələr hesab edirlər. O n la r11 birini, məsələn hərəkət və sükunəti, xeyir və şəri [birinci] başlanğıclar səviyyəsinə, birini isə - ədədlər səviyyəsinə qaldırırlar. O na görə də tək [onlarda] təkdir, çünki əgər tək ədəd - [yalnız] iıçdədirsə, onda beş necə tək ədəd ola bilər? Sonra həcm və ona bənzər digər şeylər onlard a müəyyən kəmiyyətə12 çatır, məsələn: birinci - bölünməz xətt. sonra iki və ona qədər bütün ədədlər. Sonra, əgər ədəd ayrılıqda m övcuddursa, onda sual yaranır «bir» üçdən və ikidən birinciclirmi. Bir halda ki, ədədin tərkib hissələri vardır, «bir» birincidir, ümumi və form a isə birinci olduğundan, ədəd birincidir: axı vahidlərdənhər biri m ateriya kimi ədədin hissəsi, ədəd iss - form adır. Düz bucaq da müəyyən anlam da yəni izahına və tərifinə13 görə iti bucaqdan birincidir, başqa anlam da isə iti bucaq birincidir, ona görə ki, o düzbucağın hissəsidir və düzbucan iti bucaqlara bölünür. Beləliklə, iti bucaq m ateriya kimi birinci element və vahiddir, tərifdə ifadə olunmuş form asm a və m ahiyyətinə görə isə m ateriyadan və form adan təşkil olunm uş düzbucaq birinci və bütövdür, çünki m ateriya və form adan ibarət olan form aya və tərifdə ifadə edilənə yaxındır, genezisinə görə isə o [materiyaya münasibətdə] onrakıdır. Beləliklə, tək hansı anlam da başlanğıcdır'’ Deyirlər ki, ona görə başlanğıcdır ki, bölünməzdir, ancaq ümumi də, hissə də, element də bölünməzdir. L a k in onların bölünməzliyi cürbə-cürdür: b iri14 - tərifinə görə, o b iri15 - zam anca bölünməzdir. M əsələn, tək hansı anlam da - başlanğıcdır? A rtıq, deyildiyi kimi, düzbucaq iti 282 bucaqdan, itibucaq da d ü zb u caq d an birincidir və o n la rın hər biri də bir təkdir. Deməli, o n la r təki hər iki a n la m d a başlanğıc olm asım üm kün deyil: axı üm u m i form a və m ahiyyət kim i tək, hissə və m ateriya kimi isə - elem entdir. O nların hər ikisi m üəyyən məna- da təkdir, əslində isə [ikidə olan] birlərdən h ə r b iri [yalnız] im kan da vardır, gerçəklikdə isə yox (əgər yalnız ədəd təkdirsə və to pa kim i m övcuddursa, o n d a o n lar müxtəlif ədədlərin müxtəlif birlərdən ibarət olduğunu necə təsdiq edirlər). O n larm b u rad a yol verdikləri yanlışlığın səbəbi də b u d u r ki, o n lar [başlanğıclar sorağında] olarkən eyni v ax tda həm riyaziyyatdan, həm də üm um iyə aid düşüncədən çıxış etmişlər. O n a görə də onlar riyaziyyatdan çıxış edərək təki və başlanğıcı nöqtə kim i təqdim etm işlər, çünki bir - [m əkanda] mövqeyi olmayan n ö q tədir. Belə ki, bəzi b a şq ala rın m 16 şeylərı kiçik hissəciklərdən ibarət m övcudluq saydıqları kimi, onlar da bu cür etm işlər və beləliklə də o n lard a va- hid, b ir ədədlərin m ateriyası olnrıuş, eyni zam an d a d a o ikidən birinci və əksinə ikidən sonra gələıı kimi olm uşlar, çünki iki sanki bir tam , tək və form adır. Ü m um ini axtararkən isə o n la r [hər bir ədəd h aq q ın d a] m əlu4m at verəni vəhdət kimi, bu a n la m d a isə - [ədədin] hissəsi qəbul etmişlər. H albuki, nə o, nə o biri eyni bir şeyə xas o la bilməz. Ə g ər özü-özünə-tək yalm z [məkanda] mövqeyi olm ayandırsa (çünki o [vahiddən] yalnız başlanğıc olması ilə fərqlənir), [digər tərəfdən] də iki bölünən, b ir isə bölünməyən old u ğ u n d an , vahidin özü-özünə-təkə [ikidən] d a h a çox oxşar olduğu qəbu l edilməlidir. A m m a əgər vahidlə məsələ bu cüniürsə, onda özü-özünə-tək ikidən çox b irə oxşardır. O dur ki, [ikidə] olan birlərdən h ə r b irini ikidən d a h a b irin c i saym aq lazımdır. H albuki, onlar b u n u in k a r edirlər, o n ların rəyincə, hər halda öncə iki m eydana gəlir. O n d a n başqa, əgər özü-özünə-iki, özü-özünə-üç bir təkdirsə, o n d a o n la r birlikdə ikini təşkil edir. Bu iki bəs h arad andır? Doqquzunıcu fəsil Belə b ir sual yarana bilər: əgər ədədlərdə bir-birinə bitişmə y o x d u r, ancaq birlərin ardıcıl sırası varsa və o n ların arasında (m əsələn, ikidə yaxud üçdə o lan fcirlər arasında) heç nə yoxdursa, 283 onda birlər bilavasitə özü-öbzünə-təkin ardınca gəlir yoxsa gəlmir və ardıcıl sıra d a iki özüniin həı bir vahidindən birincidirmi? Ədədlə müqayisədə sonra gələn [kəmiyyət] cinslərinə aid - xəttə, m üstəfıyə və cisimlərə a:id olan çətinlik isə belədir. [İlk öncə] bəziləri onları böyük və kiçık növlərdən, məsələn: uzun və qısa- xətlərdən, enli və dar - müstəvidən, hündür və a lç a q 1 - həcmə malik olanlardan yaradır; bu növlərin hamısı böyük və kiçikdir. L akin bu təlimin tərəfdarları [bu kəmiyyətlərin] başlanğıcını tək anlam ında fərqli müəyyənləşdirirlər. O nlarda olduqca çoxlu uyğunsuzluq, hər bir sağlam düşüncəyə zıdd olan uydurm alar və ziddiyyət alınır. D oğrudan d a, onlarda [göstərilən kəmiyyətlər] bir biri ilə əlaqədə deyil, dağm ıqdır və onlann başlanğıcları elədir ki, enli və d a r həm də uzun və qısadır (ancaq əgər belə əlaqə varsa, onda miistəvi xətt və cisim - m üstəvi olacaq; on dan başqa, bucaqlar, fıqurlar və i.a. necə izah olunacaq?). Burada da ədədlərlə bağlı yaranan hala bənzər d u ru m yaranır yəni: uzun və qısa [və i.a.] kəmiyyətlərin xassələridir, an caq xətt düz və əyri xətdən yaxud cisim - ham ar və kələkötür cisim dən ibarət olmadığı kimi kəmiyyət də xassələrdən ibarət deyil. Bütün bu hallarda da üm um inin [ayrılıqda mövcud] olduğu qəbul edildikdə yaranan çətinliyə oxşar çətinlik yaranır yəni özü-özünə-heyvan ayrıca hevvanda olacaq y oxsa bu sonuncu o n d a n fərqlidir. Axı əgər üm umi ayrıca m övcudluq kimi qəbul edilm irsə, onda heç bir çətinlik yaranm ır; əgər, onların dediyi kimi, tək və ədəd ayrıca rnövccuddurlarsa, onda bu çətinliyi aradan qaldırm aq əgər asan deyilsə, deməli, m ümkün deyil. Axı ikidə və ümumiyyətlə ədəddə tək:! düşıinülürsə, onda bu zam an özü-özünə- varlıq düşünülür yoxsa başqa nə isə3?. M əsələn, bəziləri kəmiyyətləri b u qəbildən olan m ateriyadan törəmə sayırldar, başqaları4 isə - nöqtədən (bu zam an nöqtəni onlar tək yox sanki tək kimi qəbul edirlər) və ba.şqa m ateriyadan yəni külli olm ayan ancaq on a o xşar m ateriyadan yaran an hesab edirlər; bununla bağlı da belə çətinlik yaranır yəni: əgər m ateriya birdirsə, onda xətt, m üstəvi və cisim eynidir (axı eyni bir şeydən yaranan da eynidir); an caq əgər m ateriyalar çoxdursa və xətt üçün bir m ateriya, m üstəvi üçün başqa m ateriya, cisim üçün isə başqa m ateriya varsa, onda onlar ya bir-biri ilə uzlaşırlar ya da uzlaşm ırlar,belə ki, bu hald a həmən nəticələr alınır: ya müstəvidə xətt olm ayacaq, ya da m iistəvinin özü xəttdən ibarət olacaq. 284 Sonra, onlar ədədin tə k və çoxdan necə y a ra n d ığ ın ı heç cürə sübut etmirlər; məsələn, b u haqda onların n ə dem əsindən asılı olm ayaraq, burada ədədi tək d ən və qey ri-m ü əy ly ən ikidən5 hasil edənlər üçün yaranan çətinliyin cyni yaranır. Biri əd ə d in hansısa bir çoxdan deyil, özünü üm um i kimi göstərəndən yaran d ığ m ı hesab edir, başqası-ədədin m üəyyən bir çoxdan, h əm d ə birinci çoxdan (onun rəyincə birinci çox ik id ir6) yarandığım g ü m a n edir. O na görə də, dem ək olar ki, [bu rəylərin] heç bir fərqi y o x d u r, məsələnin yerdəyişmə və ya fərz edilm ə yaxud birləşmə y a x u d y aran m a və i.a. h aqqında olmasından asılı o lm ay araq eyııi çətin lik lər yaram r. A m m a xüsusi o laraq so ruşula bilər: əgər h ə r vahid birdirsə, o nda o nədən alınır? Axı o n la rd a n hər biri, ə lb ə ttə ki, özü-özünə- tək deyil. Odur ki, onu n özü-özünə-təkdən və ç o x d a n yaxud çoxun hissələrindən alınm ası zəru rid ir. Vahidi çox h esab etm ək isə olmaz, çünki o bölünməzdir; v ah id in çoxun hissələrindən alınması mülahizəsi isə bir çox b a ş q a çətinliklər doğurur; d o ğ ru d a n da, belə hissələrdən hər biri bölünm əz (yaxucl çox, yəni bölünm əz vahid) olm alıdır, tək və çox da elem entlər8 olm ayacaqlar (axı o zam an hər bir v ah id çoxdan və tək dən ibarət olm ayaxaq). O n d a n başqa, bunu deyən h ər kəs başqa ədədi q əb u l etmiş olur: axı bölünm əz [birlərin] çoxluğu elə bir ədəddir. Sonra bünü d eyənlərdən soruhm aq lazım dır: ədəd h ü d u d su z d u r yoxsa m əh d u d d u r9? Axı onlarda yəqin ki, çoxun özü də m əhdudclur və belə m ə h d u d çoxdan və təkdən son10<- birlər alınır. Özü-özünə-çox və h ü d udsuz çox isə - bir-birindən fərqlidir.11 Məsələn, hansı ço x təklə birlikdə elem entdir? Buq ayda ilə o rəyin tə rə fd a rla n n m m əkan kəmiyyətlərini hasil etdiyi elem ent kimi qəbu l etdikləri nöqtə h a q q ın d a da soruşm aq o lar. Axı bu nöqtə hər h a ld a mövcud olan tək n ö q tə deyil. M əsələn, b a ş q a nöqtələrdən hər b iri h aradan alınır? Ə lbəttə ki, məkan fasiləsindən və özü-özünə n ö q təd ən alınmır. Digər tərəfdən isə belə fasilən in 12 hissələri də o fılosofların birləri13 hasil etdikləri14 çoxun hissələri kımi bölünm əz hissələr ola bilm əzlər. Axı ədəd bölünm əyən [lıissələrdən] təşkil olunur, məkan kəm iyyətləri isə-yox. Beləliklə, bütün bu və b u n a oxşar m ühak im ələr aydın göstərir ki, ə d ə d və məkan kəm iyyətləri ayrılıqcla m övcu d ola bilməzlər. S o n ra [əvvəlki filosofların] ədədlərə bax ışlarm d ak ı fikir aynlığı o n u n əlam ətidir ki, predm etlərin öziinün həqiqi olm am ası onları çaşq ın lığa salır. Yəni hisslərlə qavranılan predm etlərlə yanaşı 285 yalınz riyazi predmetləri qəbul edənlor, eydoslar haqqında təlimin bütün yetərsizliyini və əsassızlığını görərək eydetik ədədlərdən im tina etm iş və riyazi ədədiıı15 mövcud olduğunu qəbul etmək istəyənlər, habelə, başlaıığıcla rın qəbul etdiyi halda ıiyazi ədədin eydetik ədədlə yanaşı necə mıövcud olacağını görməyənlər sözdə eydetik ədədi və riyazi ədədi16 eyniləşdirmirlər, əslində isə riyazi ədədi rə d d etmişlər (axı onlar riyazi başlanğıclara yox, özlərinin x- üsusi ilk in şərtlərini, başlanğıclarım irəli süıüıiər). Amma eydosları, onlarm - ədədlər olduğunu, riyazi predm etlərin17 möv- cud o ld u ğ u n u birinci qəbul edən tam əsasla onları fərqləndirmişdir. O d u r k i, onların ham ısınnı nədəsə düzgün danışdıqları, üm um iyyətlə isə düzgün danışm adıqları görünür. Bir də ki, onların özləri də eyni bir fikri yox, bir-birinə əks olan fıkirlər söyləməklə bun u e tir a f etmiş olurlar. B ıınun səbəbi isə ondadır ki, onların irəli siirdükləri müqəddəm şərtlər və başlanğıclar-səhvdir. Halbuki, E pixarm ın söylədiyi kimi y ala n d a n çıxış etməklə doğru danışm aq çətindir: «İndicə dedilər ki, işin pis olduğu da dərhal görünür».18 Beləliklə, ədədlər h a q q ın d a msəsələ yetərincə araşdırıldı və aydınldaşdırıldı (deyilənlər ari:ıq kimi inandırdısa, onu daha çox dəlillər d a h a çox inandırardı, deyənlər kimi inandırm adısa, onu heç bir [yeni] dəlillər inandıra bilməz). İlkin başlanğıclar, birinci səbəblər və elementlər haqınd a danışanların yalnız hissi qavranılan m ahiyyəti göstərməsinə gəlincə, bu haqda qism ən təbiət haqqm da əsərlərim izdə19, qismən bu tədqiqatlarım ıza aid deyildir; ancaq hisslərlə qavranılan m ahiyyətlərlə yanaşı başqa mahiyyətləri qəbul edənlərin dediklərini də indi gözdən keçirmək lazımdır. Məsələn, bəziləri belə mahiyyətlərin idey alar və ədədlər olduğunu, onlann elem entlərinin isə - mövcud olanın elementləri və başlanğıcları olduğunu saydıqlarından bu [elementlər] haqqında onların nə və necə dediklərini gözdən keçiı m ək lazımdır. T əkcə ədədləri, həm də riyazi ədədləri belə elementlər və b aşlanğıclar sayanları20 soııra müzakirə etm ək lazımdır, ideyalar h a q q ın d a danışanlara gəldikdə isə o nlann [sübut] üsulunu da, b u rad a y a ra n a n çətinliyi də bir a n d a görmək olar. İş ondadır ki, o n la r ideyaları, bir tərəf'dərı, üm um i mahiyyətlər, o biri tərəfdən ayrılıqda m övcud olub təkcə şeylərə məxsus olan adlandırırlar. B unun m üm kün olmadığını isə biz artıq araşdırm ışıq.21 Onların ideyaları m ahiyyətlər kinıi göstərməsinin səbəbi o ndadır ki, onlar bu m ahiyyətləri hisslərlə q av ran ılan şeyləıiə eyniləşdirməmişlər; 286 onların rəyincə, hisslərlə qavranılanlar ciləmindəki bütün təkcələr axır və orda daim i h eç nə yoxdur, ü m u m i isə o aləmlə yanaşı mövccudr və o nd an fərqlidir. Öncə söylədiyim iz22 kimi, bu n a öz tərifləri ilə S okrat ə sas vermişdir, am m a o hər halda üm um ini təkcədən ayırm am ışd ır. O bunları ayırm am aqda d oğ ru düşünmüşdür. Bui şin mahiyyətindən ayd ın olur: axı, bir tərəfdən ayırmaq ideyalara a id olan çətinliklərə gətirib çıxarır. B ununla belə, ideyaların tərə fd a rla rı, hesab etm işlər ki, əgər hisslərlə qavranılan və a x a n , dəyişən predm etlərlə yanaşı hansısa mahiyyətlər o lm alıd ırlarsa, onda onların ay rılıqda mövcud olm ası zəruridir; o nlar b u n d a n başqa heç nə göstərə bilməmiş və ayrılıq mövcud saydıqları m ahiyyətləri ümumi kim i təsəvvür etm işlər, nəticəisə belə a lın m ışd ır ki, ümumivə təkcə m ahiyyətlər-dem ək o la r ki, eyniləşdirilmişdir. Beləliklə, bü çətinlik özlüyündə şərh etdiyim iz baxışa m əxsusdur. Yüklə 179,67 Kb. Dostları ilə paylaş:
|