Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Üçüncü fəsil
Beləliklə, 
id ey a ların   m övcudluğunu 
və  onların  əd əd lər 
olduğunu  qəbul  edənlər,  doğrudur  o n la rın   hər  birini  ço x u n  
hüdudundan  ç ıx a ra ra q   və  onu  bir  tək  kim i  qəbul  edərək  çalışırlar 
ki, onun nə üçün  m ö v cu d  olduğunu bu və y a   başqa cür göstərsinlər; 
ancaq 
onlarm  
dəlilləri  inandırıcı 
olm ad ığ ın d an  və  əsassız 
olduğundan  ədədi  d ə   -   bu  əsasda  heç  o lm asa  [ayrılıqda  olan] 
mövcudluğa  aid  e tm ə k   olmaz.  p ifa q o rçu la r  isə  hisslə  q a v ra n ıla n  
cisimlərdə  əd ədlərdə  o lan   bir  çox  xassələri  görüb  şeyləri  ədədlər, 
ancaq  ayrılıqda  o lm a y a n ,  ancaq  şeyləri  ib arə t  olduğu  əd ədlər 
adlandırm ışlar.  A m n ıa   nə  üçün?  O na  görə  ki,  ədədlərin  xassələri
295

səslərin  harm oniyasında,  səm anın  quruluşunda  və  bir  çox  başqa 
şeylərdədir.  Am m a  y aln ız  riyazi  ədədlən  qəbul  edənlər  öz 
m üqəddim ələrindən  çıxış  edərək  buna  bənzər  bir  fikir  söyləyə 
bilm irlər,  odur  ki,  dey ilm işd ir1  ki,  belə  şeylər2  elmlərin  predmeti 
olm ayacaq.  biz isə  təsdiq  edirik  ki,  onlarm   haqqında  elmlər vardır, 
biz  b u n u   öncə  də  dem işdik.  həm   də  aydm dır  ki,  riyazi  predmetlər 
ayrılıqda  mövcud  deyil;  əgər  onlar ayrılıqda  ınövcud  olsaydı,  onda 
o n ların   xassələri  cisim lərə  xas  olmazdı.  Pifaqorçulara  bu  yöndən 
ira d   tu tu la   bilməz;  la k in   o n la r  ədədlərdən  tət>iət  cisimləri  -  ağırlığı 
və  yüngüllüyü  o lm a y a n la rd an   ağırlığı  və  yüngüllüyü  olan  şeylər 
düzəltdiklərindən  görünür  ki,  onlar  hisslərlə  qavranılan  səma  və 
cisim lər  haqqında  deyil,  b a şq a   səma  və  başqa  cisimlər  haqqında 
dan ışırlar.  Amma  əd əd lərin  ayrılıqda  mövcud  olduğunu  qəbul 
ed ən lər3  hesab  edirlər  ki,  ədədlərin  (eynilə  həndəsi  kəmiyyətlər 
kim i),  həm   də  ayrılıqda  m övcud  olmasmın  əsası  budur  ki,  riyaz 
ak sio m la r  həqiqi  olsa  d a   və  «ruhu  tum arlasa»  da  guya  hisslə 
q a v ra n ıla n  şeylərə tə tb iq  edilə bilməz.  Beləliklə,  aydm  olur ki,  buna 
əks4  o lan   təlim  o  təlim in  irəli  sürdüyünün  əksini  təklif etməlidir  və 
p ifa q o rçu la r5  indicə  göstərilən  çətinliyi  -   nə  üçün  ədədlər  hisslə 
q a v ra n ıla n   şeylərdə  olm ad ıq ları  halda  onların  xassələri  hisslərlə 
q a v ra n ıla n  şeylərə x asd ır -  a ra d a n  qaldırm ahdırlar.
O nların  bəziləıi6  isə  nöqtənin  xəttin  hüdudu  və  axırı,  xəttin- 
m üstəvinin  hüdudu  və  axırı,  müstəvinin  -   cismin  hüdudu  və  axırı 
o lm asın a  əsasən  bu  cü r  m ahiyyətlərin  varlığınm   zəruri  olduğunu 
h e sab  edirlər.  O dur ki,  b u   dəlilin  hddən  artıq zəif olduğunu gözdən 
keçirm ək  lazımdır.  D o ğ ru d a n   da,  xəttin,  miistəvinin  ucları  yaxud 
q u ta ra c a q la r  m ahiyyət  yox,  hüduddur  (çünki  gəzinti  üçün  və 
üm um iyyətlə  hərəkət  ü çün  müəyyən  hüdud  olur  və  buradan  da 
nəticə  alınır  ki,  o n lar  m üəyyən  nəsə  və  bir  m ahiyyət  olmalıdır. 
A n c a q   bu cəfəngiyatdır).  H ə tta   onlar m ahiyyət olsaydı  belə,  hamısı 
hisslərlə  qavranılan  şeylərin  m əlum atlarının  mahiyyətləri  olardı 
(çünki  gətirilən  dəlil  b u   şeylərə  aiddir);  məsələn,  onlar  hansı  əsasa 
görə ay n lıq da mövcud  o lacaqlaı?
O n d a n  başqa, hər c ü r ədədə və riyazi  predm etlərə münasibətdə 
in san   b u rad a  əvvəlki  və  sonrakı7  arasm da  heç  bir  bağlılığın 
o lm adığını  aydınlaşdırm ağa  həddən  artıq   güzəştə  getməz;  əgər 
ə d əd in  
(ayrıca)  m övcudluğu  yoxdursa, 
onda  yalnız  riyazi 
pred m etlərin   həqiqi  varlığını  qəbul  edəıılər  üçün  yenə  də 
kəm iyyətlər  mövcud  o la c a q   və  bu   sonunclar  olm asaydı  belə,  onda
296
yenə  də  ru h   və  hisslərlə  q a v ram lan   predm etlər  m övcu d  olacaq; 
ancaq təbiət,  o n u n  hadisələrindən  gör'inclüyü kimi pis faciə kim i elə 
də əlaqəsiz deyil.  İdeyaları qəbul  edənlərə8 gəlincə,  o n lar,  d o ğ ru d u r 
bu  ira d d a n  
yaxalarm ı  qurtarrruşlar, 
çünki 
o n la r 
[məkan] 
kəm iyyətlərinin  m ateriyadan  və əciədlərdən9 ibarət  o ld u ğ u n u   hesab 
edirlər.
- 
A n c a q   b u   kəmiyyətlər  ideyalardırm ı,  onlar  necə  m övcud- 
durlar  və  şeylərə  nə  verirlər?  Axı  o n la r  d a  riyazi  p red m e tlə r  kimi 
şeylərə  heç  n ə  verm irlər.  Həm  də belə  kəmiyyətlər h a q q m d a   -  əgər 
y.alnız  riyazi  predtm etləri  hərəkətə  gətiırmək  yaxud  o n la rın   haq- 
qında  hansısa  xüsusi  təlim 10  y a ra tm a q   istənilməzsə -  heç  b ir  riyazi 
müddəa  y o x d u r.  A ncaq  doğrudur,  h ə r  hansı  m üddəam   q ə b u l  edə- 
rək  onu  sa k itc ə   yaym aq  çətin  deyil.  Deməli,  bu  [fılosoflar]  riyazi 
predm etləri id ey a larla  birləşdirməyə can   ataraq göstərilən  q a y d a  ilə 
yanlışlığa  y ol  verirlər.  İlk  dəfə  iki  qəbildən  olan  ədədləri  -   ədəd- 
eydosu  və  riyazi  ədədi  irəli  sürənlər  isə  riyazi  ədədin  h a ra d a n   və 
necə  irəli  gəldiyini  izah  etm əm işlər  və  izah  edə  bilm əzdilər.  İş 
ondadır  ki,  o n la r  riyazi  ədədi  eydetik  ədəd  və  hisslərlə  q a v ran ılan  
ədədin  a ra lığ ın d a   yerləşdirirlər.  A xı  əgər  o  böyükdən  və  kiçikdən 
alınırsa,  o n d a   o  ədəd  -   ideyam rt11  olacaq  (o 12  isə  m əkan 
kəm iyyətlərini  b a şq a   bir  böyükdən  və  kiçikdən  hasil  edir);  başqa 
bir  [böyüyü  və  kiçiyi]  göstərmək:  isə  -  göstərmək  d em ək d ir  ki, 
çoxlu13  elem entlər  var;  həm  də  əgər  bu  iki  qism  ədəd lərdən  hər 
birinin  b aşlan ğ ıcı  bir  təkdirsə,  orıcla  tə k 14  bu  [iki  təkin]  üm um isi 
olacaq,  o n d a   d a   o  təkin  necə  çox  old uğu n u  aydınlaşdırm aq  lazım 
gəiəcək;  eyni  z am an d a  bu  təlim ə  görə  ədəd  təkdən  və  qeyri- 
müəyyən ik ilik d ə n 15 başqa heç n ədən yaran a bilməz.
B u n ların   ham ısı  əsassızdır  və  Ibir-birinə  sağlam   düşüncəyə 
ziddir  və  S im o n id in 16  söz  açdığı  «uzun.çuluğa»  bənzəyir;  kölələr 
sağlam  b ir  şey  deyə  bilmədikdə  etdikləri  uzunçuluğa  o x şar  bir 
darıxdırıcı 
u zu n çuluq ,  sözçülük  alım r. 
Bir  də  g örünür  ki, 
elem entlərin  özləri  -  böyük  və  kiçik  -  fəryad  edirlər  ki,  o n la rı  zorla 
çəkib  ç ıx arırlar:  axı  onlar  b ird ə n 17  ikiləşmə  yolu  ilə  alm aq d an  
başqa ədədi h eç bir şeydən yarad a bilm irlər.
B u ra d a 18  ədədinin  yaranmasını.  qəbul  etmək  də  m ən asızdır  və 
mümkün  deyil.  Pifaqorçularla  bağlı  isə  onların  y a ra n ışı  qəbul 
etmələri  ilə  bağlı  heç  bir  şübhə  ola.  bilməz,  çünki  o n la r   aydm  
deyirlər  ki,  tək in   (müstəvidən  yax u d   c;;simlərin  səthindən  və  ya 
toxum dan 
nəd ən  yarandığım   göstərm əkdə  çətinlik 
çəkirlər)
297

yaranm asm dan  bir  an  sonra  hııdudsuzun  daha  yaxın  olan  hissəsi 
[tək]  tərəfındən  cəlb  edilmiş  və  hududla  məhdudlaşdırılmışdır. 
A ncaq  onlar  dünya  haqqm da  təlim  yaradırlar  və  təbiət  haqqm da 
düşünənlərin  dili  ilə  danışdıqlarm dan,  onlarm   təbiətə  baxışlarmı 
gözdən  keçirmək  doğru  oJar,  ancaq  bu  əsərdə  yox,  çünki  biz 
hərəkətsizdə  başlanğıclar  axtarırıq,  çünki  bu  qəbildən  olan 
[hərəkətsiz] ədədlərin yaranm asm ı tədqiq etm ək zəruridir.
Dönliincü fəsil
Deməli,  onlar  təsdiq  edirlər  ki,  tək  ədədlər  yaranm ır,  bu 
zam an  hesab  edirlər  ki,  yararınıa  cüt  ədədlərə  xasdır.  Birinci  cüt 
ədədi  isə,  onların  bəziləri  bərabərsizdən  (qeyri-bərabərdən)  -  
böyükdən  və  kiçikdən  onların  tənliyindən  qururlar.  Beləliklə, 
böyük  və  kiçik  arasındakı  bərabərsizlik  onların  tənliyindən  öncə 
mövcud  olm alı  idi;  anrnıa  əgər  onlar  hər  zam an  öz  aralarında 
bərabərləşmiş  olsaydı,  oncla  onlar  bərabərləşənə  qədər  qeyri- 
bərabər  ola  bilməzdilər  (axı  hər  zam an  mövcud  olandan  öncə  heç 
nə  yoxdur);  aydm   olur  ki,  onlar  ədədlərin  yaranm asını  [təbiəti] 
tədqiq etm ək xatirinə qəbul etmiriər.
Digər  tərəfdən,  elementlərin  və  başlanğıcların  xeyirə  və 
gözəlliyə m ünasibəti məsələsi  çətinlik yaradır (onu asanlıqla aradan 
qaldırm aq  istəyən  isə  iırad  tutulm ağa  layiqdir);  məsələ  ondan 
ibarətdir ki, bu başlanğıcların aıasm da bizim özlüyündə xeyir və ən 
yvxşı  adlandırm aq  istədiyimiz  ancaq  sonradan  yaranan  başlanğıc 
var yoxsa yox.  İlahi başlanğıc haqqında düşünənlərin rəyi,  görünür, 
belə  başlanğıcı  inkar  edən  və  xeyirin  və  gözəlliyin  yalnız 
m övcudluğun  təbiətinin  dəyişilməsi  ilə  m eydana  gəldiyini  təsdiq 
edən  bəzi  indiki  [fılosoflannj'rəyi  ilə  üst-üstə  düşür.  O   şəxslər  belə 
hesab  ediriər  ki,  onlar  bəzilərinin  etdiyi  kimi,  təki  başlanğıc  elan 
edərkən  yaran an  çətinlikdən  ehtiyat  edirlər.  A m m a  bu  çətinlik 
onların  başlanğıca  onda  olan  xeyiri  aid  etdiklərinə  görə  yox,  ona 
görə yaranır ki,  onların  təlinıində  tək  başlanğıcdır.  həm   də element 
anlam m da  başlanğıcdır  və  ədəcii  onlar  təkdən  hasil  edirlər.  Əski 
şairiər2  bax  hansı  baxım dan  onlar  kimi  düşünürlər:  onlar  deyirlər 
ki,  çarlıq  və  idarə  edən  məsələn  Gecə  və  Səma  və  ya  Xaos  yaxud 
Okean  kim i  birinci  tanrılar  deyildir,  hökm ranlıq  isə  Zevsə 
məxsusdur.  O nlar ona görə belə  deyirlər ki,  onların rəyincə mövcud 
hökm darlar  dəyişilirlər,  bunu  o  şairlər  deyir  ki,  əsərləri  müxtəlif
298
m əzm unludur  yəni  hər  şey  h a q q m d a   mif fo rm asm d a  danışm ırlar; 
məsələn,  Ferekid3  və  bəzi  başq aları  birinci  y a ra d a n ı  ən  yaxşı 
sayırlar,  bunun  kimi  m aqlar4  və  sonrakı  m üdriklərin  bəziləri, 
m əsələn  Em pedokl  və  A n a k sa q o r  -   dostluğu  (E m pedokl)  və  ağılı 
(A n a k saq o r) -  elementlər kim i  qəbul edənlər a ra sın d a   birincilərdir. 
H ərəkətsiz  m ahiyyətlərin  vaıiığm ı  deyənlərdən  bəziləri  isə  təsdiq 
edirlər  k i,  özü-özünə-tək  elə  özü-özünə-xeyirdir;  la k in   onlar  hesab 
etm irlər ki, xeyirin m ahiyyəti -  h ər şeydən  çox tək d ir.5
Beləliklə,  çətinlik  bu  iki  baxışdan  hansınm   düzgün  olması  ilə 
bağlıdır.  H əm   də  əgər  birinci,  əbədi  və  özlüyündə  ən  faydalı  olana 
elə  bu   birincinin  -   özlüyündə  faydalı  olan  və  əbədi  saxlananın  -  
xeyir  k im i  xas  olm am ası  q ərib ə  olardı.  H albuki,  o  b a şq a   heç  bir 
səbəbdən  yox,  xeyir  d u ru m u n d a   olmaması  səbəbindən  keçici, 
təsadüfı  deyil  və  özlüyündə  xeyirdir6.  Başlanğıcın  elə  bu   cür 
o ld u ğ u n u n   deyilməsi  bütün  h allard a  doğrudur,  a n c a q   onun  tək 
olm ası  və  tək  olm asa  da  heç  olmasa  elem ent  yəni  ədədlərin 
elem enti  olm ası  -   m üm kün  deyil.  D oğıudan  da,  b u ra d a   böyük 
çətinlik  yaran ır  və  ondan  q u rta rm a q   iiçün  b a şq a la rı  yəni  təki 
[yalnız]  riyazi  ədədlər  üçün  ilk   başlanğıc  və  elem ent  sayanlar  bu 
baxışı rə d d   etmişlər.  Axı  bu h a ld a  biitün biriər əslində nəsə bir xeyir 
o lu rlar  və  böyük  xeyirlər  çoxluğu  almır.  O n d a n   başqa,  əgər 
eydoslar-ədəddirlərsə,  o n da  bü tü n   eydoslar-əslində  b ir  xeyirdir7: 
əgər e y d o sla r yalnız xeyir o ld u ğ u  üçiin qəbul edilərsə,  o n d a  ideyalar 
m ah iyy ət  ola  bilməzlər;  əgər  on lar  m ahiyyətlər  ü çü n   də  qəbul 
edilirsə,  o n d a   bütün  heyvanlar  və  bitkilər  və  [ideyalarla]  bağlı  olan 
hər şey xeyir olacaq.
Beləliklə,  bu  cəfəngiyatla  yanaşı  belə  m ənasızlıq  d a  almır  ki, 
[təkə]  ək s  olan  element,  b u n u n   çoxluqdan  yaxud  qeyri-bərabərlik- 
dən yəni  böyük  və kiçikdən  ib a rə t  o'm asm dan  asılı  olm ayaraq  özii- 
özündə-şərdirm i  (ona  görə  d ə  o  filosoflardan  biri8  təkə  xeyir  aid 
etm əkdən  çəkinmişdir:  axı  b ir  hald a  ki,  yaranış-əksliklərdən  baş 
verir,  o n d a   şərin  çoxluğun  təbiətini  təşkil  etm əsi  zəruridir; 
b a şq ala rı9  isə  təsdiq  edirlər  ki,  bərabərsizlik  şərin  təbiətini  təşkil 
edir).  B u ra d a n   alınır  ki,  özü-özündə  təkdən  b aşq a  bütün  mövcud 
olan lar  şərin  iştirakçısıdır,  ədədlər  [məkan]  kəm iyyətlərindən10 
d ah a  ço x   xalis  şərin  iştirakçısıdır,  şər  xeyirin"  m ək am dır  və  o 
m əhvedici  [başlanğıcm]  iştirakçısıdır  və  o na  c a n   atır,  çünki 
əksliklərdən  biri  digəri  üçün  məhvedicidir.  H ə m   də  əgər, 
söylədiym iz kimi, m ateriya im k anda  olan hər bir şeydirsə (məsələn,
299

gerçək  o d   üçün-od  imkaııda  m övcuddursa),  onda  şərin  özü  im kan- 
da olan xeyirdir.
Bütün  bu  nəticələr  ona  görə  alımr  ki,  onlar  gah  hər  bir 
başlanğıcı element kimi,  gah əkslikləri  -  başlanğıclar  kimi,  gah təki 
başlanğıc  kimi,  gah  da  ədədləri  -   birinci  və  ayrılıqda  mövcud  olan 
m ahiyyətlər və eydoslar kimi qəbul edirlər.
Beşinci fəsil
Beləliklə,  əgər  başlanğıcı  xeyir  saym am aq  vo  onun  göstərilən 
tərzdə'  başlanğıc  saymaq  ey:ai  dərəcədə  m üm kün  deyilsə,  o nda 
aydm dır  ki,  başlanğıclar  və  m ahiyyətlər  yanlış  təsəvvür  edilir. 
A m m a  bü tö v dünyam n  başlanğıcını  heyvanların və  bitkilərin2  baş- 
lanğıcı  ilə  bərabərləşdirəıı də  düzgün  başa  düşmür;  bu  cür yanaşm a 
da  o na  əsaslanır  ki,  daha  mükəmməl  olan  hər  zam an  qeyri- 
m üəyyəndən  və  mükəmməl  olm ayandan  alınır  ona  görə  də  birinci 
başlanğıcla  da məsələnin bu  ciir  olduğunu  təsdiq edir və  hətta özü- 
özündə-təkin  varlığım  inkar  e d ir3.  Əslində  isə  heyvanlarda  və 
bitkılərdə  mükəmməl  başlanğıclar  vardır  və  onlar  bu  başlan- 
ığclardan  törənir,  axı  insarıı  insan  doğurur  və  ailə  birinci  deyil. 
H əm çinin  yerin  riyazi  cisimlərla  eyni  vaxtda  yaranm asını  (axı  yer 
yalmz  təkcə  şeylərə  məxsusdur.  o n a  görə  də,  şeylər  yerlərinə  görə 
bir-birindən  ayrıdır;  riyazi  predm etlər  isə  hansısa  bir  yerdə 
olm urlar)  və bu cisimlərin haraancaq b u  zam an yerin nə olduğunu deməmək də mənasızdır.
S o n ra,  mövcud  olaııın  elem entlərdən  yarandığını  və  mövcud 
olanlar  arasın d a  ədədlərin  birinci  mövcud  olduğunu  təsdiq  edənlər 
mövcud  olanların  hansı  m üxtalif üsullarla  biri  digərindən  yarandı- 
ğım  araşdırm alı  və  onda  ədədin  başlanğıclardan  necə  yaran- 
dığm dan danışm alı idilər.
Q arışm a  vasitəsiləmi?4  A n caq   qarışm a  üsulunu  heç  də  hamı 
qəbul  etm ir,  [qarışma  vasitəsilə]  yaranan  isə  [özünün  element- 
lərindən]  fərqlidir,  həm  do  [o  zam an]  tək  aynlıqda  m övcud  və  özü- 
özünə m övcud olmazdı; buna baxm ayaraq onlar bunu istəmiriər.
Bəlkə  hecalar  kim i  bir-birinə  qoşulm a  yolu  ilə  yaranırlar? 
O nda d a [elementlərin] m övqeyi5 olmalıdır və [ədədi] düşünən adam  
təki və ço x u   ayrı-ayrılıqda düşünməlidir.  O zam an ədəd  fılan-vahid 
və çoxluq yaxud tək və qeyri-bərabər olacaq.
A m m a  «nədənsə  ibarət  olrnaq»  -  bir  anlam da  şeyin  tərkibinə 
daxil  o la n d a n   y aranm a  dem ək  olduğundan,  başqa  anlam da  bu
300
m ənam   verm ədiyindən  ədəd  bu  iki  üsulun  hansı  ilə  alımr?  Şeyin 
özünün  tərkib  hissələrindən  yalmz yaranm ağ a  meyilli  olan  yaram r. 
Bəlkə  ədəd  to x u m d a n   yaranm ağa  oxşar  üsulla  yaranır?  A m m a 
bölünməzdən  nəyinsə  ayrılm ası  m üm kün  deyil.  Bəlkə  ədəd  özünə 
əks  olandan  və  [o  yaran an da]  artıq  saxlanm ayan,  yox  o lan  
əkslikdən yaram r? A n c a q  bu cür yıanan şey y aran d ıq d a saxlanılan6 
nəsə  başqasından  ib a rə t  olur.  Deməli,  biri7  təki  çoxa  əkslik,  o  b iri8
-   təki  qeyri-bərabərə  əkslik  saydığırıdan  və  b u   zam an  təki  bərabər 
kimi qəbul etdiyindən  hesab  etm ək  olar  ki,  əd əd  sanki  əksliklərdən 
alınır;  deməli,  ədəd  y a ra n d ıq d a   saxlanılandan  və  ədədin9  ibarət 
olduğu  yaxud  yaran d ığ ı  b ir  əkslik  kiırıi  nəsə  b ir  başqası  olmalı  idi 
ki,  ədəd  yaransın.  O n d a n   başqa,  nə  üçün  ədədə  əks  o land an 
yarananların  ham ısı  ədədin   tərkibinə  daxil  olm asına  baxm ayaraq 
məhv  edilir,  ədəd  isə  m əhv  edilmir?  Bu  h a q d a   heç  nə  deyilmir. 
A m m a  yenə  də  şeyə  əks  olan  onun  tsrk ib   hissəsi  olsa  da,  olm asa 
da,  düşmənçilik  q a rış ığ ı10 m əhv etdiyi kim i  əkslik də şeyi məhv edir 
(halbuki, bu olm am alı idi:  axı düşmənçilik  qarışığa əks deyil11).
Ədədlərin  bu  iki  üsuld an   hansı  ilə  m ahiyyətlərə  və  varlıqlara 
çevrildiyi  də  göstərilm əm işdir:  h ü d u d lan n   yarandığı  üsullam ı 
(məsələn,  m əkan  kəm iyyətləri  üçürı  nöqtələr  kim i)  yəni  hansı  şeydə 
hansı ədədin olm asını  E v ritin 12 m üəvyənləşdirdi  kimi (məsələn,  bax  
b u   -   insanın,  bu  isə  -   atın  ədədidir;  eləcə  də  üçbucaqlı  və 
dördbucaqlı  fo rm asın a 
ədədləri  gətirənlərin  daşların  köməyi  ilə 
(heyvanlarm )  və  b itk ilə rin   form alarını  təsvir  etdikləri)  yaxud 
ədədlər  ona  görə  sə b əb d ir  ki,  səs  uyğunluğu  ədədi  m ünasibətdir. 
Am m a  ağ,  şirin  və  isti-xassələri  necə  əd əd   ola  bilər?  Ə dədin 
form anın  m ahiyyəti  və  səbəbi  olmadığı  ay d ın d ır,  çünki  m ünasibət 
mahiyyətdir,  ədəd  isə  -  [hansısa]  m ateriyanm   [ədədidir].  M əsələn, 
bədən və sümüklər ü ç ü n  m ahiyyət o an lam d a ədəddir ki, bədənin üç 
hissəsini  od  və  iki  hissəsini  to rpaq   təşkil  edir.  Ədəd  də  necə  o lu r 
olsun,  hər  zam an  n əyinsə  ədədidir:  ədəd  y a  odun  hissələri,  ya 
torpağm   hissələri  y a  birlərin  hissələridir.  M ahiyyət  isə  qarışıqda 
(xəlitədə)  [bir m addənin]  fılan  kəm iyyətinin  [başqa maddənin]  fılan 
kəmiyyətinə  qarşı  o ld u ğ u n u   göstərir;  a n c a q   artıq  bu  ədəd  yox, 
cism ani  ədədlərin  y a x u d   hansısa  ədədlərin  xəlitədəki  nisbətidir. 
Beləliklə,  ədəd-üm um iyyətlə  yaxuıd  [mücərrəd]  birlərdən  y ara n a n  
ədəd  -   şeylərin  nə  fəal  səbəbi,  nə  m ateriy ası13  nə  də  form ası  de- 
yildir. A ncaq əlbəttə,  ə d əd  məqsəd yaxud  m əqsədli səbəb də deyil.
301

Altıncı fəsil
H əm çinin  sual  q o y m aq   olar:  xəlitənin  ədəddə  -   ya  asan 
h e sa b la n a n 1,  ya  tək  ədəd d ə  ifadə  olunm asında  ədədlərin  faydası 
nədir?  D oğrudan  da,  əgər  b a l  və  süd  qarışığı  3:3  nisbətində  olarsa 
o n u n   şəfası  qətiyyən  artm ay jıcaq ,  ancaq  əgər  bu  qarışıq  heç  bir 
[müəyyən]  nisbətsiz  h a z ırla n a rsa   daha  faydalı,  ancaq  maye  daha 
tü n d  olar.  Sonra,  qarışığın  rıisbəti ədədlərin  [hasilində] yox,  onların 
cəm ində  toplanm asm dadır,  məsələn:  3 x 2   yox,  3+2.  Axı  vurm ada 
eyni b ir cins saxlanmalı və dem əli,  1 x 2 x  3-ilə  ifadə oluna bilən sıra
1  vasitəsilə  və  4 x 5 x 6   ilə 
ifadə  oluna  bilən  sıra  4  vasitəsilə 
ölçülməlidir;  odur  ki,  [eyni  bir  varlığın  daxil  olduğu]  bütün 
törəm ələr  bu  varlıqla  ölçülm əlidir.  Deməli,  2 x 5 x 3 x 6  odun  ədədi, 
2 x 3  suyun ədədi olm ayacaq.
A m m a  əgər  hər  şeyin  ədədlə  bağlı  olması  zəruridirsə,  onda 
ço x u n  eyni  olması və  bax   b u  şey üçün və başqası  üçün ədədin eyni 
olm ası  zəruridir.  M əsələn,  b u ra d a   ədədə  səbəbdirmi  və  şey  onun 
sayəsindəm i  m övcuddur  yoxsa  bu  aydın  deyil?  Məsələn,  Günəşin 
hərəkətinin bir ədədi, A ym  hərəkətinin ədədi,  eləcə də hər cür canlı 
varlığın  həyatı  və  yaşı  üçiin  ədəd  vardır.  O nda  bu  ədədlərdən 
birinin   kvadrat,  o  b irin in   k u b   olmasına,  bir  halda  bərabər 
olm asm a,  digər halda  iki  q a t  olm asına  nə  m ane  olur?  Buna  heç  nə 
m an e  olm ur,  əgər  bütün  şeylər  ədədlə  bağlıdırlarsa,  onda  onların 
b u   [  ədədi  münasibətdə]  olm ası  zəruridir.  O ndan  b aşqa  eyni  bir 
ədədə  m üxtəlif şeylər  uyğuıı  gələ  bilər;  odu r  ki,  əgər  bir  neçə  şey 
üçün  eyni  bir  ədəd  olsaydı,  o n d a  o  şeylər  eyni  bir  ədəd  növünə 
m əxsus  olaraq  bir-biriniıı  eyni  olardı;  məsələn,  Günəş  və  Ay  eyni 
olardı.  Lakin  hansı  əsasa.  göro  ədədlər  səbəbdirlər?  Y eddi  sait  var, 
yed di  sim   harm oniya  verir,  Pleyada  (bir  dövrün  yaxud  cərayanın 
xadim ələri  -   T.A.)  yeddidir,  yeddinci  ildə  heyvanların  bəziləri 
dişlərini  dəyişirlər,  yeddi  F ivə  qarşı  idi.  M əgər  buna  səbəb  ədədin 
təbiətinin   belə  olm asıdırm ı?  Bəlkə  başçı  ona  görə  yeddi  idi  ki, 
d arv aza  yeddi  idi,  yaxud  b a şq a   bir  səbəb  olm uşdur.Pleyad  isə 
bizim   hesabım ıza  görə  yeddidir;  x ,  P s,  Z2-nı  də  onlar  harm oniya 
a d la n d ırır  və  musiqi 
h arm o n iy ası  da  üç  olduğu  üçün, 
bu  səs 
birləşm əsi  də  onların  rəyi n cə  iiçdür,  belə səs  birləşmələrinin  sonsuz 
sa y d a   olması  isə  onları  az  qayğılandırır  (axı  G R   də  bir  işarə  ilə 
göstərm ək  olardı).  Əgər  [o n la r  desələr  ki,]  bu  birləşmələrdən  hər 
biri  q a la n   [həmahəng]  səslərlə  müqayisədə  iki  qatdır,  başqa  belə
302
bir  səs  yoxdur,  o n d a   burada  səbəb  o d u r  ki.  [uyğun  səslərin  ya- 
ranm ası  üçün]3  üç  xanənin  hər  birində  b ir  [samit]  səs  S  səsinə  bir- 
ləşir, 
ikiqat  b irləşm ənin  yalnız  üç  olnıasının  səbəbi  də  m usiqi 
ahənginin üç  o lm ası yox,  ikiqat birləşm ənin  üç olm asındadır,  çün- 
ki ahəng ço xdur,  d ild ə  isə bu  səs  birləşm ələri çox  ola  bilməz.  D oğ- 
rudan  da,  b u   filo so fla r  kiçik  oxşarlıqları  görüb,  böyük  o xşarlıqları 
görməyən  H o m e rin   əski  təqlidçilərini  xatırladırlar.  O n la n n   bəzi- 
ləri  deyirlər ki,  b elə  oxşarlıqlar çoxdur,  məsələn:  orta sim lərdən bi- 
ri  doqquz,  o  biri  -sə k k iz   oxşar  səslə  ifad ə  olunur,  eləcə  d ə  epik 
şeirin  ədədcə  b u   ik i  simə  bərabər  on  yeddi  hecası  var  və  o n ların  
aydm  səsləndirilm əsi  onun  sağ4  tərəll üçün  doqquz heca,  sol  tərəfı 
üçün səkkiz heca verir;  həm də onlar  təsd ıq edirlər ki,  əlifb ada  alfa- 
dan om eqaya q ə d ə rk i məsafə  fleytadakı  ən alçaq səsdən ən u c a   sə- 
sə  qədər  olan  m əsafəyə  bərabərdir,  arnm a  bu  sonuncularda  olan 
ədəd göyün b ü tü n   harm oniyasm a b ərabərd ir.  Amma dem ək o la r  ki, 
bir  halda  ki,  belə  oxşarhqlar  keçici  şeylərdə  də  vardır,  o n d a   belə 
oxşarlıqları  əbədi  şeylərdə5 axtarm aq və göstərmək heç  kim ə çətin- 
lik törətməzdi.
Am m a əd əd lərd ə,  eləcə də  o n ların  əksliklərində olan  və bəzilə- 
rinin  təbiətin  səbəbləri  elan  edərək  tərifli  mahiyyətlər6  dedikləri  və 
ümumiyyətlə  riy a z iy y a ta   aid  o la n la n n   ham ısı -  bu  cür  y a n a şm a d a  
əldən qaçırlar (axı  onların arasında.  lıeç  n ə başlanğıclar üçün  m üəy- 
yənləşdirilmiş  a n la m la rd an   heç  birində  səbəb  deyil).  [Bu  baxışın 
tərəfdaşları]  h e sa b   edirlər  ki,  [ədədləıdə]  xeyir  var,  gözəllik  sıra- 
smda  tək  ədəd,  dü z,  kvadrat  və  bəzi  ədədlərin  dərəcəsi  var  (o n la r 
deyirlər  ki,  ilin  z a m a n ı  da  filan  ədədlə  üst-üstə  düşür)  və  o n larm  
riyazi baxışları  ə sasın d a bir yerə yığdıqları elə bu anlam a gəlir.  O n a 
görə də o  təsadüflərə  oxşayır.D oğrudan  d a   bu  təsadüflər  h ə tta   bir- 
birinə  yaxın  o lsa la r  belə  eynidirlər  yalnız  ona  görə  ki,  o n ların  
arasında  hansısa  uyğunluq  vardır,  çünki  m övcudluğun  h ər  birin də 
nəyə  isə  bir  u y ğ u n lu q   vardır:  xətdə  düzliik,  müstəvidə  bərab ərlik, 
ədəddə-tək,  çiçəkdə isə —
ağlıq olan  kimi.
Sonra,  ədəd-ey d oslar  harm oııik  o lan ın   və  i.a.  səbəbləri  deyil 
(çünki  bu  ədədlər  bir-birinə  bərabər  olm aqla,  növcə  fərqlənirlər: 
axı  onlardakı  b irlə r  də  müxtəlifdir);  dem əli,  heç  olmasa  b u n a   görə 
eydosları qəbu l e tm ə k  gərək deyil.
Bu  təlim dən  çıxan   nəticələr  b u n lard ır  və  onlan 
d a h a   çox 
gətirm ək  olardı.  A n c a q   ədədlərin  əmələ  gəlməsinin  izahım n  bu 
qədər  yorucu  olm ası  və  burada  fikirləri  bir-birinin  ucuna  bağla-
303

m ağın  mümkünsüzlüyü  onu  göstərir  ki,  riyazi 
predmetləri 
bəzilərinin təsdiq eməsinin əksinə olaraq hisslərlə  qavranılan  pred- 
m etlərdən  ayırm aq  olm az  və  on lar  bu  predm etlərin  başlanğıcları 
deyildir.
304