Clevlrənl; ajrif taglyev bakı Mütərcim 2008

Doqquzuncu fəsil
1.  Y ə n i özünün «təbii» yerinə c a n   atm aqla d ü şm ə k .- 158
2. Məsələn, özündə olan istiliyin sayəsində bədənin sağalması -  158
3.  Təsadüf olaraq -şeyin y a ran m asım n  mənbəyi  o lan   hissəsi və 
şeyin özü a ra sın d a   əlaqə yalm z təsad ü fi olduqda - 158
327

4.  M əsələn,  bədəni ovuşduran zaman.  -  158
5.  Ə qlinəticələrdə  raahiyyət  orta  term indir  və  onun  bütün 
xassələri  hər  bir təkcə şeyə aid  edilir;  b una  oxşar  olaraq  m ahiyyət 
şeyin təbii, süni yaxud öz-özünə yaranm ası zam am   onu önləyən fəal 
faktordur. -1 5 9
6.  Təbii yolla yaranan şeylər sferasında.-  159
7.  Süni yaradılan şeylər sferasında.  159
Onuncu fəsil
1.  D üz bucaq və canlı varlıq. -  160
2.  İti  bucağın  düzbucaqdan  kiçik  bucaıq  kimi  və  barm ağın 
bədənin hissəsi kimi göstərilməsi. -  161
3.  Tərifə görə və varlıqda. -  161
4.  Söz «İlkin» m ateriyadan gedir. -  162
5.  Y əni m ateriya ilə bağlı  olan. -1 6 2
6.  Ayn-ayrı  -   bu  xətlərin  də  m ateriya  ilə  bağlı  olması 
anlam ında.  -1 6 3
On birinci fəsil
1. 
F o rm an ın   hər  vaxt  yalnız  bir  ınüəyyən  m aterialla 
əlaqələndirildiyi yerdə,  - 163
2.  B u rad a  da  m aterial  şeyin  mahiyyətinə  aid  deyil  (form anın 
m ateriala qırılm az bağlı olm asına baxm ayaraq).  163
3.Yəni  sonrakı  pifaqorçuların  rəyincə  həndəsi  fıqurlarm  
m ahiyyətini təşkil etməyən xəttlər və fasiləsizli.c (m əkanca uzunluq) 
haqqında;  o n lar  uzunluğa  yalm z  m ateriya  kimi,  xəttə  isə  -   bu 
m ateriyada  ədədin  həndəsi  fiqurların  gerçək  mahiyyətinin  həyata 
keçməsi kim i baxm ışlar.--163
4. 
İkini  ideal  xətt  sayan  və  ikiyə  xəttin  eydosu  kimi  baxan 
platonçuların rəyincə,-  163
5.  Çünki  xətt  nə  ideya,  nə  «aralıq»  (riyazi)  obyekt,  nə  təsadüfı 
predm et ola  bilməz;  belə  olduqda o varlığın  bir «dördüncü cinsinə» 
daxil olm alıdır. -1 6 4
6 . 1 
k-b 5-ci f-nin  14-cü qeydinə b a x ,- 164
7.  H ə r  şeyin  özü-özünə-təkdə  başlanğıcı  olacaqdır  (ikini 
şeylərin  « o rtaq   səbəbi»  kimi  qəbul  etmək  olmaz,  çünki  o  şeylərin 
form asm a daxil deyildir).-  164
8.  Kiçik  Sokrat  (m.ö.  V  ə.)  -   Teeletin  (Platonun  «Politika» 
d ialo q u n u n  iştirakçısı) yoldaşı.  - 164
328
9.  Platonçular  «böyük  və  kiçiyinə»,  Spevsippin  «çoxluğu»na, 
pifaqorçuların «hüdudsuz»una  oxşar. -1 6 4
10.  Aşağıya  bax. -  165
11.  Y uxarya bax. -  165
12.  Y uxarıya bax.  -  165
13.  M ateriyasından  sərfnəzər  edilmiş  (ab straktlaşdm lm ış) 
insan form ası kimi.  -  165
O n ikinci fəsil
1.  Başqa sözlə citısiıı növlərə bölünməsi ilə. -  166
2.  Tərifin hissələri  (əgər  birlikdo eyni m ahiyyəti  göstərirsə) tək, 
eyni olm alıdırlar. - 1 6 6
3.  Ardıcıl spesifık ilkin n ö v  fərqləri vasitəsilə müəyyənləşdirilən 
təriflər. -1 6 6
4. Onların haqqında sonra V III k-b, 6-cı fəslində danışılır. -   167
On üçüncü fəsil
1.  Platonçular. -   168
2.  Məsələn,  «canlı  varlıq»  «irısan»  yaxud  « atı»   bildirsə  də 
onların növ fərqlərini bildirm ir. -  168
3.  Canlı varlıq özlüyündə  və Sokrat kimi. -  169
4.  I k-b, 9-cu  fəsil,  9-cu qeydə  b ax.- 169
5.  Yəni gerçəkləşmə («entelexiya») h a lın d a ,- 169
6.  D em okritə görə  bölünm əz  kəmiyyətlər a k tu a l  substansiya- 
lardır  və  onların  heç  bir  cü tü   eyni.  ola  bilməz,  əks  h a ld a   onlardan 
hər  biri  potensial  m övcud  olardı  və  ak tu al  su bstansiya  yarada 
b ilm əzdi,- 169
O n dördüncü fəsil
1.  Əgər  «canlı  valıq»  ədədcə  təkdir  və  çoxlu  predm etlərdə 
olursa,  o nda  o  «özüözündən»  ayrılm alıdır  (P la to n u n   «Parmenid» 
d ialo q u n a  bax). -1 7 0
2. 
Yəni  «canlı 
varlığa» 
ikiayaqlılıq 
(insandakı  kimi), 
çoxayaqlıhq da (məsələn, q ırxayaq d a oldvığu kimi) x a s o la r d ı,- 170
3.  Ə gər «canlı  varlıqda»  bu xüsusiyyətlərdən  heç  biri  yoxdursa, 
onda b u  xüsusiyyətləri olan heç bir varhqlar sinfı ola bilməz -  170
4.  H ər  bir ayrıca ideya -  insan  ideyası,  a t  ideyası  və i.a.  üçün.-
170
5.  O n a göıə də m üəyyən çoxluq o lacaq .- 170
329

On beşinci fəsil
1.  Verilm iş bu form a üçürı substrat olm aq və olmamaq. -  171
2.  H ə r  bir  tərifin  çoxsaylı  tərkib  hissələri  haqqında  m əlum at 
verildiyi kimi. -171
3.  A m m a  yalnız bu təkcə şeyə aid deyil. -1 7 2
4.  Ç ünki  bu  tərif  cav ab   kimi 
səsələnərdi,  bütün  başqa 
ideyalara d a  tətbiq  edilə bilərdi. -17 3
On altmcı fəsil
1.  Sözün  ən  geniş  anlam ıda,  mövcud  olan  bütün  təkcə  şeylərə 
aid o la n .-  173
2.  Öz-özünə  m övcudluq  kimi  eydos  təkcə  və  ayrılıqda 
olm alıdır, əgər  belədirsə,  o n d a  o çox da ola  bilrnəz,- 173
3.  G ö y  cisimləri ilə yanaşı. -1 7 4
On yeddinci fəsil
1.  Y əni tərif vasitəsilə yox,  fikrin bilavasitə tutulm ası ilə. -  175
2.  B u  nə isənin. -  175
3.  Başlınğıc  form a  kim i,  çünki  element  m ateriya  kimi 
başlanğıcdır. -1 7 6
SƏ K K tZİNC İ KİTAB  (H)
Birinci fəsil
1.  V II k-bın 2-ci f-nin  1-ci qeydinə bax. -  177
2.  «Ç oxda  tək»  dəlili  əsasm da  (I  k-b,  9-cu  f-n,  5-ci  qeydinə 
b a x ) .- 177
3.  Y ən i m ahiyyətə m ünasibətdə -  177
4. Söz keyfiyyət dəyişkənliyi və yerdəyişmə haqqında gedir. -  178
5.  «Fizika» V k-b,  1-ci f-i;  «Yaram ş və məhv olm a haqqında»  I 
k-b, 2-ci f.  -   178
İkinci fəsil
1.  M üxtəlif keyfiyyətli  bərk  m addələrin  qarışığı  və  mayelərin 
qarışığı.  - 1 7 9
2.  Ç ünki  onlar  qalan  do qquz 
kateqoriyadan  bu  və  ya 
başq asına aiddirlər. -1 7 9
3.  T a retlı  Arxit  (m.ö.  V-IV  ə-r) -  Pifaqor m əktəbinin  filosofu, 
riyaziyyatçı və  m exanik, P la to n u n  dostu. -   180
330
Üçüncü fəsil
1.  R u h  kimi -   180
2.  M ürəkkəb ta m  k im i,-  180
3.  V k-b,  29-cu f-1,  1-ci q -d .-  181
4.  F o rm a və m ateriy ad an  təşkil olunan kim i. -   181
5.  K o n y u k tu ra  ü zrə -  ədəd üçün və ya ədəddə. -   182
Dördüncü fəsil
1.  Bir halda  ki,  o n la rd a   bu  və  ya  b a şq a   cür ola  bilən m ateriya 
yoxdur. -   183
2. O rqanizm in b irin ci  m əruz qalan hissəsi. -  183
Beşinci fəsil
l.B ax:  III k-b,  5-ci f-1,  5-ci q-d. -   183
Altmcı fəsil
1.«İnsan»,  «ikiayaqlı»  və  «canlı  varlığa»  Platon  üç  m üxtəlif 
ideya kimi baxır.  -   185
2. 
G örünür sö h b ə t platonçular h a q q ın d a d ır.-  185
3.  Yəni  əgər  «canlı  varlıq»  -  m ate riy a ,  «ikiayaqlı»  isə  -  
form adırsa,  o n d a  «ikiayaqlı»  canlı  valıq  şeyin  tək  ideyası  olacaq; 
vəhdət  m ateriya  və  fo rm an ın   birliyinə 
a k tu a llıq   yaxud  fo rm a 
verir -   185
4.  Bu  m isalın  köm oyi  ilə  cinsin  növ  fərqi  ilə  əlaqəsi  haqq ın d a 
məsələ  şeyin  fo rm a sın ın   onun  hiss  ilə  q a v ra n ıla n   m ateriyasm ın 
əlaqəsi  vasitəsilə  ay dınlaşd ırılır  (bu  zam an   m ateriya  cins  yerinə, 
forma  isə  növ  fərqi  yerinə  qoyulur);  sonra  düşüncə  yenidən  «ağlm  
dərk etdiyi m ateriya» kim i cinsə q ay ıd ır.-  185
5.  Yəni  şeyin  tərifin in   məntiqi  əlam ətlərinə  uyğun  gələn  real 
tərəflərinin  vəhdəti  (analogiya  üzrə  cins  n ö v   fərqlərinə,  hiss  ilə 
qaram lan  m ateriya -  hiss ilə qavranılan fo rm a y a  aid edilir).-  185
6.  Potensial  (m üm ükün) varlıq -   185
7.  Cins kimi -   185
8.  K a te q o riy ala r  cins  və  növ  fərqi  ilə  m üəyyənləşdirilə  bilməz, 
çünki  on lar  varlığın  ali  cinsləridir;  öz  sırasın d a  «mahiyyət»  və 
«tək» cinslər kimi çıxış edə b ilm əz lə r-  185
9. Likofron (m .ö.  IV  ə.) - kiçik  sofist. -   185
331

D O Q Q U Z U N C U  K İT A B  (Ə)
Birinci fəsil
1.Yuxarı bax. -   187
2. 
Yuxarı bax,-  187
3.Y uxarı b ax .-  187
4. 
Burada  dinam is  əski  yunan  riyaziyyatında  istifadə  edilən 
tex niki  termin: mənası belədir;  əgər iki  kəmiyyətin kvadratı üm umi 
v ah id lə 
ölçülə  bilərsə,  o n d a   bu 
kəmiyyətlərdən  biri  o  birinə 
m ünasibətdə  potensiyadır,  im kandır -   187
İkinci fəsil
1.  Potensiyalar  (qabiliy^'ətlər)  dəyişkənliyin  başlanğıclan 
kim i -   188
2.  Düşünmək bacarığı (qabiliyyəti).  -   188
Üçüncü fəsil
1.  Protaqorun  «insan  bü tü n   şeylərin  ölçüsüdür»  m üddəasından 
belə  çıxır  ki,  əgər  bir  o b y e k tb ir  subyekt  tərəfindən  qavranılırsa, 
b a şq a   subyekt  tərəfindəıı  isə  qavranılm ırsa,  o nda  bu  obyekt  eyni 
v a x td a  həm  mövcuddur,  h əm  d;> mövcud  deyil.  -   190
2.  Gözləri y u m d u q d a,-  190
3.  Aristotel  energeia  entelecheia  term inlərini  (gerçəkliyi 
bild irən  terminlər  kimi)  yaxınlaşdırır,  am m a  göstərir  ki,  onlardan 
birincisi  ilk  öncə  bir  hərəkəti  və  ya  fəaliyyəti  bildirir,  ikinci  termin 
isə b ir şeyin faktik varlığım  və ya  gerçək olduğunu bildirir -   190
Dördüncü fəsil
1. 
«Gerçəkləşmək  im k am   olan  bir  şeyin  gerçəkləşməsi  üçün 
m üm kü n olmayan heç nə yoxclur» m üddəasından.  -   191
Beşinci fəsil
1.  Anadangəlm ə qabiliyyətlər üçün. -   192
2.  Bax yuxarıya. -   192
Altıncı fəsil
1.  Y əni im kanda m övcııddur. -   194
2.  Bax:  «Fizika» III k-b. -  194
332
Səkkizinci fəsil
1.  Y uxarıya bax.  -   196
2. Y uxarıya bax. -   197
3.  Bax:  « F izik a» VI k-b, f.  6. -   197
4.  O la  bilsin  ki,  söhbət  düşünm əyə  ehtiyacı  olm ayan  bir 
adamın 
özünün 
müvafıq 
q abiliyyətini 
itirm əm ək 
üçün 
düşünməsindən gedir.  -   198
5.  M əsələn,  həyat  və  xoşbəxtlik  ru h u n   məqsədi  kim i  o n u n  
fəaliyyətinin  təzahürüdür -   198
6.  A le k san d r  Afrodisiyə  görə  P la to n   parlaq 
daş  üzərində 
Hermesi  elə  təsv ir  etmişdir  ki,  o ııu n   d a ş ın   içində  yaxud  üzünd ə 
olduğunu m üəyyən etmək çətin id i,-   198
7.  Yeri  -   m ə tn d ə   Aristotel  b ir  çox  hallarda  «harada»  term ini 
ilə əvəz e d ir.- 199
8. Məsələn, Em pedokl (bax: «Göy haqqm da» II k-b, 2-ci f.).- 199
9.  G erçəklik də bilən və hərəkət e d ə n ,-   199
10.  Bilik  və hərəkət Platon ideyaları  k im i,-  199
Doqquzuncu fəsil
1.  Şər  an lay ışı  Platonun  ideyalar  h a q q ın d a   təlimi  çərçivəsində 
ziddiyyətlidir:  id eala  yaxm  olan  hər  şey  «birincidir»;  şər  ideyasm a 
münasiəbətdə  isə  b unun   əksi  alm ır  vəııi  ideal  şərə  yaxın  o la n   «ən 
pis»  və  «axırıncıdır»  (hysteron  sözü  axırıncı  və  pis  m ənalarını 
verir). -  200
2.  K o rla n m a q  və qüsur pis əlam ət k im i  imkanla bağlıdır və bu 
əbədi olan şeylərdə y o x d u r,- 200
3.  H əm   də  b ir  başa  ondan  keçonlə  bir  tərəfdə  yerləşəni  əlavə 
etmək la z ım d ır.- 200
4.  Ü ç b u c a q d a   bucaqların  cəmi 
iki  düz  bucağa  b ə ra b ə rd ir 
m üddəası,-  200
5.  D ərk  o lu n m a  imkanı olan şey o n a  görə im kandan asılıdır ki,
o  idrak  vasitəsilə  a ş k a r  edilir,  an caq  h ə r  bir  idrak  aktı  da  id ra k ın  
im kandan  gerçəkliyə keçməsi üçün şərtd ir.  -  201
Onuncu fəsil
1.  M əslən,  keyfiyyət  kateqorivasm a  uyğun  olaraq:  p otensial 
ağ-potensial q a ra ,  ak tu al ağ-qara. -  201
2.  Yəni m ateriy a  ilə əlaqədən k ə n a rd a   forma.  - 2 0 2
3.  O yk (yox) Bonitzanın  bərpasıncla əlavə edilm əm işdir.- 202
333

4.  Yəni fo rm ad a olrnağın sadə qeydi. -  202
5.  Heç  vaxt  görmə  duyğusu  bərpa  olunm ayan  kordan   fərqli 
olaraq   düşünmək  qabiliyyəti  olan  insan  indi  bilmədiyini  z a m a n  
keçdikcə öyrənə və billə bilər.  -  202
6.  Yəni daha,  sonrakı  bölünməyə yol verməyən. -  202
ONUNCU KİTAB (I)
Birinci fəsil
1.  Söz varlığın m ahiyyətindən yaxud form adan gedir. -  203
2.  Varlığm A nak sim an d n n   təlimindəki ilkəsası kimi. -  204
3. Ədəd b u rad a  ölçiidür,  aııcaq birinci ölçü deyil. -  204
4.  H ər sahənin  özünün xüsusi  ölçüsünün mövcudluğu anlam ın- 
da. -  205
5.Görünür  ki,  söz  Aristotelin  şagirdi  Aristoksenin  fərqlən- 
dirdiyi dördlük və üçlük  tonlarıadan gedir.  205
6. 
Ölçülənlə ölçü ara.sında.  205
7. Yəni ölçülən ədəd..- 205
8.  Yəni  insan  bilikləri  və  qavrayışlarınm   düzgünlük  kriterisi 
(«ölçüsü»)  P ro ta q o rd a   alındığının 
əksinə 
olaraq  şeylərin 
özləridir -  206
İkinci fosil
1. Y uxarıya bax. -  206
2. Tək olm aq üçün.  -  207
Üçüncü fəsil
1.Yəni  ziddiyyət,  aid  edilən  (əlaqələndirilən),  əkslik,  m alik 
olm aq və m əhrum  olmacj. -   208
2. 
Təkin və çoxun. - 208
3.  IV k-b, 2-ci f.,  3-cü qeydə b ax .- 208
4.  Yəni  bərabər  tərəflərlə.  Burada  birinci  mahiyyət  dedikdə 
cins və ya növ a n la ş ılır -  208
5.  Məsələn,  qeyri-bərabər (ərəfli və bucaqları  olan dördbucaqlı 
və s.  -  209
6.  Yəni  onlar  cinsə  yaxud  növə  görə  müqayisə  edilən  olmalı- 
dırlar. -  209
7.  Yuxarıya bax. -  209
334
Dördüncü fosil
1.  Y u x aııy a bax. -  211
2.  Y enə orada.  211
Beşinci fəsil
1.  P la to n d a   forma  kim i 
va.rlığın 
birinci  başlanğıcı  «tək» 
yaxud  «bərabər»  adlanır,  m ateriy a  kimi  birinci  balanğ ıc  isə  «iki», 
«qeyri-bərabər»  yaxud «böyük və kiçik» adlanır. -  212
2.  Y u x a n y a  bax. -2 1 3
Altmcı fəsii
1. T ək kəmiyyət və bir çoxluq olardı ki, bu mənasızlıqdır. -  214
2. Asanlıqla forma alan cisımlərdə onlann qan  dam arlan. -  214
3.  Y uxarıya  bax. -  215
4.  M əsələn,  nöqtə.  - 2 1 5
Yeddinci fəsil
1. Məsələn əgər ağ bir şey kürə forrmsı alaraq qara olarsa. -2 1 5
2.  P la to n u n   «Timey»  d ia lo q u n d a   görmə  nəzəriyyəsi  şərh 
olunur;  b u   nəzəriyyəyə  görə  şeylərdən  gözlərdən  yayılan  görmə 
selinə 
m üxtəlif  təsirlər  edən  axım lar  çıxır:  b u n ların   d a h a   kiçik 
hissəcikləri  ağ boya (rəng)  təsəvvüı-ü yaradaraq onu  səpələyir,  daha 
böyük  hissəcikləıi  ilə  bu  axım ı  u d a ra q   onun  yayılm asının  qarşısını 
alır və q a r a  boya təsəvvürü y a ra d ır.  216
3.  Y əni  üm um i  cinsdə  birləşm əyən  «birinci»  növ  fərqləri 
(məsələn «udan» və «səpələyən» yaxad  «yayan» kimi).  - 2 1 6
Səkkizinci fəsil
l.A rtıq  eyni bircin sin m ü x təlif növlərdə bəlli  a n la m d a  müxtəlif 
olması sayəsində. —217
Doqquzuncu fəsil
1.Y əni  növ. -2 1 9
Onuncu fəsil
l  .Bacarıqsızlıq  müsbət b ir xüsusiyyət kimi.  -2 1 9
2. 
K eçicilik və daimilik. -  220
3.  G erçək ,  təkcə  insan  keçici  yaxud  müvəqqəti  ola,  am m a  öz- 
özünə-insan  (ideya kimi) m üvəqqəti olmaya bilər. - 2 2 0
335

ON BİRİNCİ KİTAB (K)
Birinci fəsil
1. «Fizika»m n II k-b,  3  f-ıaə bax. -  221
2.  B urad a  «üçüncü»  ideyalar  haqqında  Platon  təliminin 
eyniadh  arqum entinə  qarşı  «üçüncü  insan»  anlam ında  insan 
deyildir;  «üçüncü»,  b u rada  P latonun  ideyalar  vo  hisslə  qavranılan 
predm etlər  arasın d a 
yerbşdirdiyi  «aralıq»,  riyazi  obyektlər 
anlam ında insandır. -  222
3.  Ə dədlər, həndəsi cisimlər, müstəvilər və nöqtəiər.  222
4. Başqa sözlə, cinslər növ farqlərinin predikatlan olmalıdır.- 222
5. 
A m m a  başqasının 
aradan 
qaldırılm ası 
ilə  aradan 
qaldırılm ır -  223
İkinci fəsil
1.Platonçular nəzərdə tutulur. -2 2 4
2. 
Y əni  hisslərlə  qavranılan  predm etlərdən  fərqli  olaraq 
qavradığı m üstəvilər.-224
3.  Söhbət  yaranış  vasitəsilə  araya  gələn,  başqa  sözlə,  müəyyən 
sürə,  zam an   davam  edən prosesin nəticəsində y aran an (bunu  nöqtə 
haqqında dem ək olmaz) keçici m ahiyyətlər haqqındadır, -  224
Üçüncü fəsil
1.Yəni fərqli a n la m la rd a .-225
2. 
«X eyir haqqm da» yaxud  «Əksliklərin  siyahısı»  traktatında. 
-2 2 6
Dördüncü fəsil
1.  Şeylərin xassələri və başlanğıcları ila -  227
Beşinci fəsil
1.Bu başlanğıcları qəbul etməyənlərə qarşı  -228
2. 
Ə gər  AB  A  B-clən  çox  həqiqi  deyilsə,  o nda  A B v A B   də 
A B v   A   B-dən çox həqiqi d ey il, -  229
336
Altıncı fəsil
l.O n a   görə  d ə  A ristotel  başqa  yerdə  qeyd  edir  ki,  bəzi 
«filosoflar»  deyirlər  ki,  ham ısı  birlikdə  olm u ş  və  belə  bir  xassələri 
olan  predm etin  y aran ışı  ancaq  keyfıyyət  dəyişkənliyidir,  başqaları 
isə «birləşmə» va  «ay rılm a»   haqqında d a m şırla r  (bax:  «Fizika»  I k- 
b, 4-cü fəsil). -  229
2.  Başqa sözlə,  «fxIosoflar»  varlıqdan  y a ra n m a n ı  da qəbul  edə 
bilməzlər.  çünki  v a rlıq   y aran m ır  -   o  a rtıq   m övccudr,  bu  səbəbdən 
də  bu  bilginlər  (m ütəfəkkirlər,  özlərinin  rə d d   etdikdəri  «varlıq 
qeyri-varlıqdan y aran ır-tezisə q ayıtm alıdırlar.  -  229
3.  «Fizika»da  A risto telin   varlığın  v a rlıq d a n   yaxud  qeyri- 
varlıqdan  yaranışı  h a q q ın d a   məsələni  a ra ş d ıra rk ə n   qarşılaşdığı  və 
materiya,  form a  və  m əh ru m   olm a  a n la y ışla rın d a n   çıxış  edərək 
özlərinin  bildikləri  k im i  şərh  edənlərin  q arşılaşd ığ ı  çətinlikləri 
ətraflı aıaşdırır (bax:  «F izik a»   I k-b,  6-8f.  və  II k-b). -2 3 0
4.  Yəni  əgər  in sa n la r  daim   dəyişilirlərsə,  o nda  onların 
təsəvvürlərində 
baş 
verən 
dəyişkənliklər 
hisslə 
qavram lan 
predm etlərdə  baş  v e rə n   dəyişkənliklərlə  yo x,  insanların  özlərində 
baş verən dəyişkənliklərlə müəyyən o lu n a c a q .-2 3 1
5.  Yəni  o p p o n e n t  irəli  sürülən  hər  b ir  tezisi  özünün  tərəfindən 
heç bir m üddəa irəli sü rm ədən  rədd e td ik d ə ,- 231
Səkkizinci fəsil
1. P latonun «S ofıst» dialoqu n a bax. -  234
2.Yəni  obyektiv  gerçəklikdə  olan  bir  şeyin  başqa  cür  ola  bilmə- 
məsi anlamında zərurot (bax:  «İkinci analitika» I k-b, 33 f.). -  234
3. 
Səbəblə y a ra d ıla n   sonuncu nəticə. - 2 3 5
4.  Bax-: VII k-b,  7-ci  f.,  3-cü qeyd. -2 3 5
Doqquzuncu fəsil
1.  Əgər  varlıq  növləri 
deyərkən  v arlığ ın   ali  cinsJəri  başa 
düşülürsə,  on d a  bu  m ü ddəa  dəqiq  deyil,  belə  ki,  bu  kitabın  12-ci 
fəslində  A ristotel  b irin c i  kateqoriyaya  -   m ahiyyətə  m ünasibətdə 
hərəkəti ink ar edir. -  236
2. Gerçəkləşmə prosesində qurulanın, yarananın tapılm ası.- 236
3.  İm k an d a o la rı.- 236
4.  M is olm aq və im k a n d a  nəsə olm aq.~236
5. P latonçular.  -237
337

6.  Yəni  əksliyə,  bərabərsizliyə  və  qeyrı-varhğa  onlara  əks 
o la n la rd a n  k eçid.- 237
7.  Yəni bitməmiş gerçəkləşm ə.- 237
8.  Bu halda «Fizika»m n III k-b,  3-cü f.  bax.  -2 3 8
Onuncu fəsil
1.  Hüdudsuzun  göstərilm iş  m ənalarını  Simplitsiy  aşağıdakı 
m isallarla  nümayiş  etdirir:  1)  nöqtə;  2)  üzük;  3)  labrint;  4)  istinin 
y ax u d   soyuğun  hədsiz  olm ası  üzündən  keçilə 
bilməyən  yol;  5) 
gələcək və keçmiş z am an d ak ı əd əd .-2 3 8
2. 
Yəni  b u rad a 
«hüdudsuz» 
a d lan d ın lan   və  m əhdud 
ad lan d ırılan   arasında  əkslik  m ünasibəti  yox,  ziddiyyət  aşkar 
e d ilir.- 238
3. P lato n və p ifa q o rçu la r.-2 3 8
4.  Anaksim endə və p ifa q o rçu la rd a  qarşılaşılana uyğun.-238
5.  Ədədlərdə ifadə o lu n a n   hansısa xüsusiyyətlər,- 239
6.  Keçmiş m ühakim ələr m əntiqi dəlillərə söykənirdi.-239
7.  Söz  biri  hüdudsuz,  o  biri  isə -   məhducl  götürülən  hər  hansı 
iki sa d ə  cisim (element) h a q q ın d a  gedir -  239
8.  Ehtim al ki,  A n ak sim an d rı nəzərdə tu tu lu r.-2 3 9
9.  Y əni elem en tlər,-239
10.  Şərh olunan  dəlil b u   və ya başqa elem entlərdən ibarət olan 
cisim lərdə  onların  sərbəst 
hərəkətlərinin  yönəldiyi  təbii 
yerin 
o lm a sın a   əsaslanır.  O d u n   yeri  (yuxarı)  və  torpağın  yeri  (aşağı) 
d a h a   aydm   müəyyənləşdirilir.  Buna  əsasən  A ristotel  qeyd  edir  ki, 
«filosoflar»  hüdudsuzluğu  b u   elementlərə  yox,  suya  və  havaya 
(y ax u d   «onların  aralığında  olana»)  yəni  varlığın  hər  iki  yöndə 
hərək əti  olan  ilkəsasına  a id   etm işlər  (bax:  «Fizika».  III  k-b,  5-ci 
f .).-  239
11.  Göstərilmiş  dəlillər  sonsuz  kənıiyyətin  sonlu  kəmiyətlərin 
to p lan m asınd an   alın m asın d an   m üm kün  olm adığına  və  aktual 
so nsu z  kəmiyyətlərin  b ir-b irin ə  əlavə  edilməsinin  absurd  olmasına 
əsaslanır. -  240
12. Göy cisimlərinin dairəvi hərəkəti  burada istisna edilir -  240
13.  Yuxarı,  aşağı,  ön,  a rx a ,  sağ  və  sol  tərəflər  (bax:  «Fizika». 
I II k -b ,  5-ci f.). -2 4 0
O n birinci fəsil
1.  Bax:  «Fizika».  V k -b ,  1-ci fəsil.  -  241
338
On ikinci fəsil
1.M ahiyyətlər  (substansiyalar)  özlüyündə  yalnız  y a ra n ır  və 
məhv olurlar. -  242
2. 
Ə gər  A   B  ilə  böyük  və  kiçik  k im i  bir-biri  ilə  nisbətdədirsə, 
onda A  dəyişilm ədikdə B böyüməsi ilə A   kiçik qala bilər. -  242
3.  Y əni  y a ra n ış  və  məhv  olm a  b ir-b irin ə  zidd  olanlara,  b a şq a  
sözlə,  varlığa  və  qeyri-varlığa  m ü nasibətdə  baş  verə  bilər.  H ə rə k ət 
isə  keyfıyyətə  və  kəmiyyətə  m ünasibətdə  və  əksliklərdən  b irin in   o 
birinə keçdiyi «yerd;ı» baş verir.-242
4.  H ərək ətin   ikinci variantına yol  v e rild ik d ə .-242
5.  X əstəlik d ən   sağlamlığa və əksinə  keçid müəyyən bir tara zlıq  
halm ın  b a şla n m asın ı  nəzərdə  tu tu r, 
b u   zam an  isə  hərək ət 
m üvəqqəti sü k u n ətlə  əvəz o lu n u r.- 242
6.  H y q ileia  (sağlamlıq)  əlyazması  S m ith'a  -   Ross-un  a q n o ia - 
sından (b ilm əd ən) d a h a  üstündür. -  243
7.  Y əni  m əh v   olma  yalnız  a rtıq   yaranm ışa  aid  o ld u ğ u n d an  
yaranm ası  p ro sesi  bitməyən,  hələ  gerçəkləşm əkdə  olana  a id   edilə 
bilməz.  -  243
8.  D em əli,  o  yaranışın yaran m asın d a d a  olmalıdır.  -2 4 3
9.  H ə r  üç  m əsələnin  əsası  hər  b ir  hərəkətin  hərəkət  zam an ı 
saxlanılan h a n sısa  su bstratd a və hansısa əksliklərə m ünasibətdə baş 
verm əsindədir,  eyni  zam anda  isə  hərəkətin  hərəkətində  belə 
substart  y o x d u r,  bu n u   nəzərə  alıb  o n u n   (hərəkətin  hərəkətinin) 
nəyə yönəldiyi h a q q ı nda da heç nə dem ək  olmaz. -  243
10.  H a lb u k i  nə  substrat,  nə  m üəyyən  yönü  (istiqam əti) 
olm ayan h ə rə k ə tin  hərəkəti bu cürdür.  -  243
11.  Y əni  b u   term inin  b u rad a  in d ic ə   edilən  an lam ların d an  
sonuncusunda  hərək ətsiz. -  243
12.  S ö hb ət A ristotelin yer sözü ilə üst-üstə düşən  «birinci»  «ha- 
rada»  term inin ə  verdiyi  anlam dan  yəni  cism in  onu  əhatə  edən  hü- 
dudu,  sərhəddi  an la m ı  haqqında  gedir,  yalnız  bu  cismə  xas  o lan  
«birinci»  « a ra d a »   ilə  yanaşı,  bu  term in in   «böyük»  və  «kiçik»  m iq- 
yasları d a  vard ır;  b u  anlamında «harada» termini bu və başqa cisimlər 
üçün ümumini ifadə edir (bax: «Fizika» IV  k-b, 2-ci f.). -  243
13.  B u  h a ld a   söz,  görünür  h a n sısa   qayda  və  ya  q a n u n la  
uzlaşm aya  m ü d d əa   haqqında  deyil,  tə b iə tə   uyğun  nizam dan  gedir 
(bax: «Fizika»  V k -b ,  3-cü f.). -2 4 4
339

14.  İbn-Rüşd  (A verros)  əlaqələri  riyazi  (həndəsi  cisimlərin, 
müstəvilərin,  xətlərin  əlaqəsinə)  və  təbii  əlaqəyə  (f'iziki  cisimlərin 
əlaqəsinə)  bölərək  qeyd  edir  ki,  əlaqənin  birinci  növündə  iki  qütb 
birinə  müncər  edilir  və  beləliklə  də  fasiləsizə  oxşadılır,  ikinci 
növündə  isə  qütblər  ayrı-ayrılıqda  qalırlar  və  onlardan  hər  birini 
ayrı-ayrılıqda göstərm ək olar.  -  244
15. Yəni xətt (əks halda iki nöqtə  bitişərək bir nöqtə olardı). -  244
O N  İK İN C İ K İ T A B (
a
)