Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1339 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Yola devam etti, şaştı kimisi, Bir daha takıldı, irkildi ol Nuh...” Bundan başqa Ahmet Muhip Dıranas “Ağrı dağı” adlanan silsilə şeirlərində Dağı dəmirdən yapılmış bir gəmiyə bənzəədir və insan övladının böyük bir tufandan, məhv olma təhlükəsindən qurtulduğu yer kimi təsvir edir: “.... Hayal arkasında boş çırpınışların, Sen uygun bir vakit gelince ruzigarın. Sonsuzluğa doğru kalkacak sihirli, Bir gemi gibisin göklerde demirli.” “...Yolcusu olduğun nihayetsizliğin , Bir ucu Allahta ve sende bir ucu, Başlıyor serüvenlerin en korkuncu, Gökyüzüne doğru yüryen yer yüzü, Barıştıran sınır gece ile gündüzü, Ey sonuca doğru ilk içten gelen dağ! Göğü perde perde delip yükselen dağ!” Ağrı Dağı bir dini rəvayət və eyni zamanda güc, qüvvət, qurtuluş simvolu kimi sadəcə şeirlərdə deyil, həm də əfsanələrdə öz əksini tapmışdır. Bunlardan “Ağrı dağındakı Nuhun gəmisi”, “Zaloğlu Rüstəm Ağrı dağında”, “İlanlar və Qartallar” , “ Ağrı Dağının zirvəsinə kimsə çıxa bilməz”, “ Ağrı Dağına çıxan çoban”, “ Yaqub Peyğəmbər Türbəsi”, “ Böyük və Kiçik Bacı”və b. əfsanələri örnək göstərmək olar. Bu əfsanələrdə də dağın əzəməti, böyüklüyü, göyə ən yaxın məkan kimi təsviri və buradan ediləcək duaların tanrı tərəfindən eşidilməsi inancı, dağın zirvəsində ilahi güclərin oturduğu düşüncəsi yer almaqdadır. Azərbaycan ədəbiyyatında isə Ağrı Dağı motivli əfsanələr daha çox Naxçıvan və ona yaxın şəhərlərdə geniş yayılmışdır. Bunu səbəblərindən biri Naxçıvanın Türkiyə ilə sərhəddə yerləşməsi və Naxçıvandan görünən Ağrı dağının möhtəşəm mənzərəsidir. Belə əfsanələrdə dağlar arasındakı qarşıdurmalar, savaşlar və qohumluq əlaqələri kimi mifoloji görüşlər yer almaqdadır. Bunlardan biri də “İki dağ” əfsanəsidir. Əfsanədə göstərilir ki günəşin doğduğu və battığı yerlərdə iki div yaşayırmış. Bir gün onlar görüşərək xeyli vuruşurlar. Divlərin savaşına qəzəblənən tanrı onları dağa çevirir. Bu dağlardan biri Ağrı, digəri isə Naxçıvanda yerləşən Haça dağdır. Bu tipli əfsanələlə bərabər Azərbaycan ədəbiyyatında Ağrı dağı Nuh tufanı haqqında yaranan əfsanələdə də yer almaqdadır. Bu əfsanələrlə bağlı olaraq, insanlar Naxçıvanda mövcud olan bir çox dağların və qayaların Hz. Nuh tərəfindən adlandırıldığına inanırlar. Bundan başqa, Ağrı dağı motivi həm aşıq ədəbiyyatında, həm də yazılı ədəbiyyatda geniş yayılmışdır. XIX əsrdə Aşı Alı Ağrı dağını bir təbiət möcüzəsi kimi təsvir edir: ...Havalanıb ərş üzünə qalxmısan Dağların sultanı nər Ağrı dağı. Payızın, baharında olub zivistan Səndən əksik olmaz qar Ağrı dağı. Ətəyində xan atlanar xan düşər, Ləşgər vurar, mahallara qan düşər, Hər dağdan irəli sənə gün düşər, Səhər ağaranda sər Ağrı Dağı. XX əsrdə mühacirət həyatı yaşamağa məhkum olmuş və bu gün mühacirət ədəbiyyatı nüma- yəndəsi kimi öyrənilən tanınmış şairimiz Almas Yıldırım “Əsir Azərbaycanım” şeirində Ağrı dağını Azərbaycana yaxın bir məkan, səsini Azərbaycana duyuracaq bur vasitəçi yoldaş kimi göstərir: “...Salam desəm rüzgar alıb götürsə Ağrı dağdan Alagözə ötürsə Gur səsimi göy Xəzərə yetirsə Xəzər coşub zincirini qırsa oy! Hökm etsə bu sərsəm gediş dursa oy!” Çağdaş şairlərimizdən Məmməd Araz “Ağrı dağı ilə görüş” şeirində Ağrı dağını böyüklük, ucalıq, nisgil və həsrət simvolu kimi vermişdir: “Ağrın alım, Ağrı dağı ağrıma
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1340 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Nədir səni Ağrılara uğradan?! Sisdən ayrıl səni basım bağrıma, Nə qazandım bu gəldiyim uğurdan?! O yarğanlar göz yaşının izi mi?! Dağ olanın dağ olamlı dözümü! Sənə baxdım bir dağ gördüm özümü, Sənin dərdin müsübətdir doğrudan.” Nəticə olaraq onu deyə bilərik ki, Türkiyə və Azərbaycan ədəbiyyatında Ağrı dağının yüksəkliyi, əzəməti və vüqarı, dağa müraciət formaları və s. ilə bağlı cəhətlərin sistemli şəkildə araşdırılmasına ehtiyac vardır.
Qafqaz Universiteti, Türk Dili və Ədəbiyyatı Bölməsi kbesirov@qu.edu.az AZƏRBAYCAN
CÜB’ün unsurlarını ve CÜB’leri birbirine bağlayan morfoloji araçları anlamlı kelimeler, görevli kelimler, kelime tekrarları, yakın anlamlı veya aynı kavram alanına giren kelimeler, zaman ekleri ve şahıs eklerinden oluşmaktadır. Anlamlı kelimeler içerisinde en fazla fonksiyon taşıyan zamirlerdir. Zamirlerin özelliği, diğer kelime cinslerinden farklı olarak genellik ifade etmesidir. Onlar şahıs, eşya, özellik vb. ifade eden kelimelerin yerini tutarlar. Zamirler daha önce söylenmiş bir kelimeyi, bir ifadeyi, bir cümleyi, bir CÜB’ü temsil edebildiği gibi, büyük bir metni de belirtebilir. Bu sebeple de onlar sadece CÜB’ün unsurlarını değil, CÜB’leri de bağlayan önemli bir araç olarak işlem görür. Zamirlere sadece tekrardan kaçmak için kullanılan bir araç olarak bakmak doğru değildir, onlar bağımsız bir vasıtadır. Zamirler CÜB’lerde aşağıdaki fonksiyonlarda kullanılmaktadır: 1. Zamirler birleşik cümlenin taraflarını birbirine bağlar, 2. Zamirler CÜB’ün bağımsız cümleleri arasında bağlantı kurar, 3. Zamirler CÜB’ler arasında bağlantı kurar.
CÜB’ün unsurlarının bağlanmasında zamirlerin hemen hemen bütün çeşitleri görev alır: Şahıs Zamirleri Şahıs zamirleri CÜB’ün unsurları ve CÜB’ler arasında bağlantı aracı olarak kullanılırken metnin anlamına da yeni tonlar katar.Men zamiri sen ve o şahıs zamirleri ile beraber cümleleri birbirine bağlamanın yanı sıra metine değişik anlam tonları katar. Bazen CÜB`lerde senikinci teklik şahıs zamiri men birinci teklik şahıs zamiri ile karşılıklı şekilde kullanılarak hem diyaloğu oluşturur, hem de CÜB içindeki bağlantıyı sağlar. O zamiri genelde tekrardan kaçma aracı olarak değerlendirilir. Biz, siz ve onlar şahıs zamirleri CÜB içinde en az iki şahsı belirterek genellik ifade eder. Bu hem metni tekrardan (iki veya daha fazla şahsın adını kullanmaktan) kurtarır, hem de CÜB’ü kapatır. İşaret Zamirleri O işaret zamiri olarak kullanıldığı zaman hem CÜB’ü sınırlandırır, hem de konunun uzamamasını sağlar. Bazen o zamirinin yerine bu kullanılarak değişik anlam tonları oluşturur. Önceden ifade edilmiş bir düşünceyi o ve bu zamirlerinin vasıtasıyla metnin sonraki cümlelerine bağlamak mümkündür. Bu durum dilde tekrarı önleyen önemli ve en yaygın vasıtadır. İşaret zamirleri bazen kendilerinden önceki birkaç cümlenin, CÜB’ün bir bölümünün yerine geçerler.
(“her kes”), hamısı (“hepsi”), harasa (“bir yere”), héç biri (“hiç biri”), her şéy, neler,nese (“bir şey”, “bir şeyler”), neyise (“bir şeyler-i”), nedense , neyese (“bir şeylere”), neyinse (“bir şeylerin”)gibi belirsizlik zamirleri kendilerinden önceki cümlelerin bir öğesini yahut tamamını temsil ederek IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1341 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan cümleler arasında bağlantı kurar.Biri zamiri hem tek başına, hem de bir kelimeyle beraber isim tamlaması şeklinde kullanılıp kendinden önceki cümlelerde anlatılan genelin bir unsurunu ifade ederek cümleleri irtibata geçirir. Éle zamiri genellikle diyalog cümlelerinde kullanılarak soru cümlelerini onaylar. Bazen deéle zamiri kendinden hemen önceki cümlenin anlamını temsil eder.İnsanlar için kullanılan hamı zamiri en az iki kişiyi ifade etmekle cümleleri önemli ölçüde tekrardan kurtarır. Héç biri zamiri de “biri” zamiri gibi bulunduğu cümleden önceki cümlelerde anlatılan genelin kısımlarından birini ifade ederek cümleler arasında bağlantı kurar.CÜB’lerde ne kelimesinin çekimli veya sadece ler çokluk ekiyle kullanılan şekillerinin ve ise, ile ve ler morfemleriyle birleşmiş çekimli şekillerinin belirsizlikfonksiyonuyla kullanıldığı da görülüyor. Bunlar: neler, nese, neyle, nedense, neyese, neyi, neyinse, neyise gibi belirsizlik zamirleridir. CÜB’de bazı fikirler okuyucunun yorumuna bırakılarak neler belirsizlik zamiri ile ifade edilir. Bu belirsizlik sonraki CÜB’lerde dikkatli okuyucunun zihninde açıklığa kavuşturulur. Kısaca, neler kelimesi bir zamir olarak temsil etme, yerine geçme fonksiyonu icra eder.Nedense belirsizlik zamiri de edebi eserlerde okuyucunun dikkatini olayların devamına yoğunlaştırmak için yazar tarafından hemen zikredilmeyen, eserin tamamından anlaşılacak sebepleri temsil ederek üsluptaki edebiliği kuvvetlendirmede kullanılır.
Karşılığında herhangi bir cevap isteyen hansı (“hangi”), hara (“nereye”), kim, ne, néce (“nasıl”), neye (“ne için”), neyi, neyle, niye gibi soru zamirleri genellikle CÜB’lerdeki diyalogları ve soru cevaplı yazar anlatımlarını oluşturmaya yarar. Bazen de soru zamirleri başka bir CÜB`deki bir ifadeye gönderme yaparak iki CÜB arasında bağlantı kurar.
Dilimizde zamirler olmasaydı, ne kadar tekrara düşüleceğini tahmin etmek zor değildir. Zamirler sadece tekrarı önleyen bir vasıta gibi kullanılmamaktadır. Bazen zamirleri atıp yerine zamirin ifade ettiği kelime yahut kelime gruplarını kullanmak mümkün olmaz veya bu değişiklik metni çirkinleştirir.
AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE KİTAP İSİMLERİ Erdal KARAMAN Qafqaz Üniversiteti ekaraman@qu.edu.az AZERBAYCAN Kitap isimleri bir milletin kültüründe önemli yer tutan kültürel unsurlardandır. Kitap isimleri, belli bir fikri, düşünceyi aksettiren, eserde ele alınan konuyla ilgili ipuçları veren özlü ve çarpıcı ifadelerden oluşur. Birçok kitap isminde tarihî hadiseler aksiseda bulurken bazılarında milletin çektiği ıstıraplar dile getirilir, okuyucuya mesaj verilir. Kitap isimleri, çoğu zaman, okuyucunun ilgisini çekmesi için özenle seçilir. Kitap isimleri eserin kaleme alındığı dönemin hayat anlayışını, insanların dünyaya bakış açısını yansıtan niteliktedir. Şairin ya da yazarın haletiruhiyesini aksettiren bu isimler, çoğu zaman gizemli şifreler taşır. Okuyucuya verilmek istenilen mesajlar bazen eserin adında sembol ya da şifrelerle dile getirilir. Bu çalışmada, Azerbaycan’da kitaplara verilen isimler ele alındı. Çalışmada, kitap isimleri Sovyet öncesi, Sovyetler dönemi ve Sovyet sonrası olmak üzere üç dönemde ele alındı, tasnif edildi. Tabii ki bütün eserleri burada vermek mümkün değil, her dönemden belli sayıda eser seçildi. Bu isimler taşıdığı anlama ve dil özelliklerine göre tasnif edildi. 1. Sovyet Öncesi: A. Kültür Unsuru Olarak Kitap İsimleri: 1.
Karakter ve Duygularla İlgili: Hesis, Rehimli seyyah, Mehebbet, İntikam, Heves, Nakam kız,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1342 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 2. Tarihi Şahıslarla İlgili İsimler:Şah Abbas ve Hurşidbanu, Şeyh Senan, Nadir Şah, Molla NesreddinKurbaneli Bey, SedVekkas, Ağa Kerim Han Erdebili, Madam Olka, Ağamehemmed Şah Kacar, Koroğlu, Sultan EbdülhemidHeli, ŞamdamBey, Murad, AşıkGerib, Emir Teymur, Şah Abbas ve Hurşidbanu, ŞahzadeEbülfez ve RenaHanım, İsgendername. 3.
4.
Kırmızı Kerenfil,
Siçan, Tülkü ile Kurd ve Yeddiyaşar, Tülkü ve Horuz, OğruMeymun, Bülbül ve Kızılkuş, Pişik Balası, Horuz Döyüşü,
7.
Gök Cisimleriyle İlgili İsimler:Dervişi- Kehkeşan 8.
Yer Adlarıyla İlgili İsimler:Gence, Taci Mehel, Bakı, BadkubeÇaphana veSehhefhaneyi, Badkube,İstanbulun Fethi, KerbelaiGüzemelininÖvreti, Sibirya Mektubatı, Endelisin Son Günleri, Anadolu Herbzadeleri, 9.
Renklerle İlgili İsimler:Karadan ArtıkBoyak Olmaz, B. Dil Birlikleri Olarak Kitap İsimleri: 1.
Birleşik Kelimeler:İsgendername, Gözelname, Hophopname, Mezlumname, Hoşbehtler, Hemvetenlerime, 2.
İslam, Kitabi-Divani-Farsi, Kitabi-Keşfül-Hekayık, ÜsuliCedid, Kitabi Selebiyye, Divani Farsi/ 3.
Bağlama Grubu:Fiyuzat” ve “Taze Heyat, Nümune Tedris ve Terbiye, Leyli ve Mecnun, Şah Abbas ve Hurşidbanu, ŞahzadeEbülfez ve Rena Hanım, Tülkü ve Çak-çak Bey, Dövletli Serçe ve Dişli Siçan, 4.
Sıfat Tamlaması: Üç sual, Evvelincişerabçı, “Amrita” Şöhretli derman, Yaman kardaş, İki hekayet, keribe bir hekayet, İki hekaye, Sufi Şeyda, 5.
6.
Badkube, Keflet, Nalelerim, 7.
İsim Tamlaması: Uşak gözlüyü, Arvad ağısı, Türk kiraeti, Pul delisi, Dilin belası, Üç hurma ağacı, Uşak gözlüyü, Nağıllarmecmuesi, KerbelaiGüzemelininövreti, Molla Nesreddinmezhekesi, Emel çiçeyi, 8.
Hüküm Bildiren İsimler: Kurunun oduna yaş da yanar, Sonrakıpeşmançılık fayda vermez, Her yerde olsa kanlını kan tutar 9.
çoh mu yer lazımdır?, Kimdir mükessir, Neler lazım? , Kimdir haklı? 10.
Datif Grubu:Yahşılığayamanlık. 11.
Ünlem Grubu: Vay şelekümmeeleküm, 12.
İyelik Grubu:Daşım-daşımBadikube, Yarelerim, Öyüdlerim, 13.
Birleşik Fiil: Kız istemek, Cebren evlenmek, Ürek tikmek 2. Sovyet Dönemi: A. Kültürel Unsur Olarak Kitap İsimleri: 1. Karakter ve Duygularla İlgili: Dözümlü mehebbet, 2. Tarihi Şahıslarla İlgili İsimler: Leninin kitabı, Resul Rza, M.Y.Lermontov, Mirze Sefer, Ovçu Kasım, L.Tolstoy ve Azerbaycan, 3. İnançla İlgili İsimler: Şeyh Şaban. 4. Bitki ve Çiçeklerle İlgili İsimler: Süsen, Gül besleyen kız, Sünbül, 5. Hayvan İsimleriyle İlgili İsimler: Karankuş, Durna yolu, Durna günü, Durnalar, Eşşek üstünde seyahet, Balaca karabalık 6. Gök Cisimleriyle İlgili İsimler: Ey dan ulduzu. 7. Değerli Madenlerle İlgili İsimler: Gümüşü geceler. 8. Yer Adlarıyla İlgili İsimler: Dumanlı Tebriz, Elcezairli kız, Deli Kür, Afrika nağılları, Azerbaycan Kalaları. 9. Akrabalıkla İlgili İsimlerKardaşlar, Böyük bacı ve kiçik kardaş. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1343 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 10. Zamanla İlgili İsimler: Dünen, bugün, sabah; Dünenim, bugünüm, sabahım. B. Dil Birlikleri Olarak Kitap İsimleri: 1. Yabancı Dillerden Alınan Tamlamalar: Müsibeti Fehreddin, 2. Bağlama Grubu: Povest ve Hekayeler, Böyük bacı ve kiçik kardaş, Yuhu ve külek, Kendli ve ilan. 3. Sıfat Tamlaması: Sirli kala, Tek kayık, Lirik kehreman ve zaman, Vetendaş Reis, Od içinde düşünceler, Bala durna, Bala kirpi. 4. Fiilimsiler: Dirilen adam, Gül besleyen kız, Dağılan tifak, Tebrize açılan kollar, Mehebbet olmayan evde, Tamamlanmış portret,Vicdan susanda, Men yadına düşende, Seni görende, Azerbaycan deyende, Durnalar ötüşende.
gecenin sevinci, Elince kalası. 7. Hüküm Bildiren İsimler: Ömür keçir karvan kimi, Ulu dünya heyifsen, Men tek deyilem, Seni ahtarıram, Babamın yüz yaşı var, İnsaf mene, Heyat bizi sınayır. 8. Soru Cümleleri: Haradasan dost, harada. 9. Datif Grubu:, Deyirmana seyahet. 10. Lokatif Grubu: Kalada üsyan. 11. Ünlem Grubu: Ay geciken mehebbetim. 12. İyelik Grubu: Yaddaşım menim, Menim muğamatım, Vefalım menim, Menim azad torpağım, Hatirelerim. 13. Edat Grubu: Çinar kimi. 14. Ünlem Grubu:Ey dan ulduzu, ey gözel dünya. 15. Eksiltili Cümle:Hoşbeht o adamdır ki... 16. Türemiş Kelime:Dözüm, Dönge, Duyum. 3. Sovyet Sonrası: A. Kültürel Unsur Olarak Kitap İsimleri: 1. Tarihi Şahıslarla İlgili İsimler: Memmed Araza mektub, Heyder babaya salam, Şah Abbas, Abbaskulubey Şadlinski, Cavad han, Elçibey, Şeyh Mehemmed. 2. Felsefi İsimler: Dünene mektub, 3. İnançla İlgili İsimler: Dualar, beddualar, Peyğember, Tenha melek, Cehennemden gelen ses. 4. Hayvan İsimleriyle İlgili İsimler: Durnalı göyler, Ağ atlı oğlan, Anakonda ovu . 5. Yer Adlarıyla İlgili İsimler: Madakaskar, Bakıdan gelen Hefiyye, Brüsselden mektublar, Kopenhausda bir ahşam, Bağdadlı elakelendirici. 6. Renklerle İlgili İsimler: Kara sarmaşık, Ağ deve, Bir deste kızılgül, Göy melekler, Menim o ağ çiçekler. B. Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|