Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TÜRK XALQLARININ NAĞILLARINDA və ADƏT-ƏNƏNƏLƏRİNDƏ ALMA Ülviyyə KƏRƏMQIZI
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ÖZBEK SÖZLÜ EDEBİYATINDA ÖLAN TÜRÜ ve ÖLANLARLA İLGİLİAKADEMİK ÇALIŞMALAR Shahodatxon IMOMNAZAROVA
- Ölanların kaydedilmesi ve toplanması.
- Ölanların yayınlanması ve yaygınlaştırılması
- Ölan türünün akademik araştırılma tarihi.
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1320 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan TÜRK XALQLARININ NAĞILLARINDA və ADƏT-ƏNƏNƏLƏRİNDƏ ALMA Ülviyyə KƏRƏMQIZI Ulviyye_Ehmedzade@mail.ru AZƏRBAYCAN Yaradılış məzmunu ifadə edən miflərdən məlum olur ki, meyvə yaradılışdan etibarən insan həyatının bütün mərhələsində yer tutmuşdur. Şifahi xalq ədəbiyyatı və folklorda geniş yer tutan alma dəyişik funksiyalarda qarşımıza çıxır, nağıllarda müxtəlif missiyalar yerinə yetirir. Məsələn, Rumuniyanın Dobruca vilayətində məskunlaşan türklərə məxsus “Mahmud Pəhləvan” nağılında qəhrəman alma vasitəsi ilə doğulur, eyni zamanda da, almanın tumu və qabığı sehrli madyanın dünyaya gəlməsi üçün vasitəyə çevrilir. Qəmərday danışmaq, uçmaq, döyüşmək qabiliyyətinə məxsus sehrli at olaraq qarşımıza çıxır. Hekayədə hökmdar arvadının məsləhətinə qulaq asaraq yola çıxır. Axar su başına gəlir və burada namaz qılır. Ağ saqqallı bir dərviş ortaya çıxır və qoynundan alma çıxardıb, hökmdara uzadır. Almanı iki yerə bölüb qadını ilə yeməsini, qabığını atına yedirib, özü gəlmədiyi müddətcə də ad verilməməsini tapşırıb, qeybə çəkilir. Alma nağıllarda da ölümsüzlük simvolu olaraq göstərilir və qəhrəmana gənclik, gözəllik qazandırır. Həmçinin, o, ölü diriltmə, ölümdən qurtarma və s. kimi funksiyalara da malikdir. Anadoluda “Eyni qızı sevən üç qardaş” adı ilə bilinən, Qazaxıstanda “Xanın üç oğlu”, Türkmənistanda isə “Qızıl alma” adı ilə yazıya alınan mətndə alma gözəllik, gənclik, ölümsüzlük vasitəsidir. Hekayədə eyni qızı sevən üç qardaş təsvir edilir. Qız bunun qarşılığında, başqa ölkəyə gedib, ən yaxşı hədiyyəni kim gətirərsə, onunla evlənəcəyi şərtini kəsir. Verilən müddət ərzində qardaşlardan biri minilərkən insanı arzuladığı yerə aparan araba, ikincisi arzuladığın insanı görmək üçün güzgü, üçüncüsü isə ölüm ayağında olarkən insana həyat qazandıran alma gətirir. Qardaşlar olduqları ölkədən aynaya baxdıqda qızın ölüm ayağında olduğunu görürlər. Araba ilə qızın yanına gəlib almanı ona yedirdirlər. Beləcə, qız yediyi alma sayəsində yenidən həyata dönür və gözəllik qazanmış olur. Bu hekayə Qaraçay türkləri arasında tapmaca kimi də mövcuddur. Belə ki, qızın oğlanlardan hansını seçəcəyi sual olunur. Cavabında isə “almanı gətirən gənc” deyilir. Çünki insana almanın verdiyi ömür və gözəllik yalnız Tanrı tərəfindən yenidən bəxş edilə bilərdi. Bu meyvə də Tanrının doğru zamanda insanlara göndərdiyi ənam kimi dəyərləndirilir. Türkiyənin Yozqart bölgəsində yayılan “Kösənin xəyanəti ” adlı nağılda, kösə cildinə girən padşahın oğlu, kralın 40 il öncə ölmüş oğlu ilə qızını diriltmək üçün göy üzündən alma ilə abi-həyat suyu gətirir. Suyu məzarlarının üzərinə tökdükdə gənclər əvvəlki vücudlarına dönürlər. Almanın suyu və dilimləri ağızlarına dəydikdə isə yenidən həyata qayıdırlar. Deməli, bu nağılda alma abi-həyat suyundan da daha vacib bir funksiyanı yerinə yetirir. Anadoluda “Zümrüt Anka kuşu” nağılının Azərbaycan versiyası olan “Məlik Məhəmməd” nağılında isə padşahın bağında olan alma ağacı birinci gün çiçək açır, ikinci gün çiçəyini tökür, üçüncü gün də budaqlarında almalar yetişdirir. Bu ağacın meyvəsini yeyən insanlar 15 yaş gəncləşərək ölümsüzlük qazanırlar. Nağıllarımızın arasında olan “Bəxtiyar” nağılında padşah həyatı müqabilində qəhrəmandan alma gətirməsini istəyir. Əsərdə “cənnət alması” kimi qələmə verilən bu alma səbirlə əldə edilən meyvədir, belə ki, onu yeyən insan uzun ömür və sağlam həyat qazanır. Türkiyə türklərinin “Göydən düşən üç alma” nağılında da alma ahıl yaşında övladsızlıqdan əziyyət çəkən hökmdarın övlad sahibi olmasına səbəb olur. Burada alma tumu hökmdarın xanımı tərəfindən əkilir. Yeddi ildən sonra ağacda yetişən alma öz görünüşü ilə də qeyri-adi olur; bir üzü ağ, bir üzü qırmızı. Nağılların sonu “göydən üç alma düşdü” sonluğu ilə bitir. Bu tip sonluğa demək olar ki, bütün türk xalqlarının nağıllarında rast gəlinir. Göydən düşən alma nağılı söyləyənə, onu düzüb-qoşana, dinləyənə Tanrı tərəfindən uğur və səadət xəbərçisi kimi qəbul edilir. Türkmən ədəbiyyatında “Almanı göyə at, yerə düşənə qədər fələk de” atalar sözünün şərhinə aid olan nağılda ölüm cəzası alan gənc, göyə atılan alma nəticəsində padşah seçilərək ölümdən azad olmuşdur. Burada alma insana ölümsüzlük qazandırmır, amma onu ölümdən xilas edir – bir sözlə, yenidən ona həyat qazandırır. Almanın bu xüsusiyyəti Türkiyənin Elazığ vilayətindəki “Çoban”
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1321 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan nağılında da mövcuddur. Belə ki, yatarkən çobanın ağzına girən ilanı çıxartmaq üçün qəhrəmana bol alma yedirdilir. Almanı yeyən çoban qusaraq, ilandan və ölümdəm canını qurtara bilir. “Alma bu bölgədə ölümsüzlük deyil, ölməmək üçün vasitədir. Uyğur türkləri almanı qoruyucu qüvvə olaraq gördüklərinə görə alma ağacının pis ruhları qovduğuna inanırlar. Məsələn, demək olar ki, bütün türk xalqlarının inancında doğulan uşağın qırxı çıxdıqdan sonra alma qurusunu yandıraraq, pis ruhları körpədən uzaqlaşdırdıqlarını hesab edirlər. Başqırdlarda övladının çox olması arzu edilən qızlara “Almila” adı qoyulur. Qırğızlarda alma ağacının altında yatan və almalıqda gəzən qadının uşağı olmursa, uşağının olacağına inanc vardır. Bunu qırğızların “Manas” dastanında da görmüş oluruq. Qafqaz türklərinin inanclarına görə bir almanın yarısını qızı olan valideynlər, digər yarısını da oğlu olan valideynlər yeyərsə, o uşaqlar doğuşdan göbəkkəsti, yəni nişanlı hesab edilirlər. Qaraqalpaq türklərində Novruz bayramının son çərşənbə günü cavan oğlanlar və qızlar bəyəndikləri əks cinslərinə alma atırlar. Anadoluda baharın ilk günü yeyilən almanın tumunu yastığının altına qoyan gənc qızlar, həmin gecə evlənəcəkləri oğlanı yuxusunda görəcəklərinə inanırlar. Bu inanc Azərbaycan türklərində də özünü göstərir. Bu da Novruz bayramının son çərşənbəsində gənc qızların etdiyi fallardan biridir. Bundan əlavə, İğdır və Naxçıvan bölgəsində anbarların bərəkətli olması üçün qapıların ağzına alma asılır. Anadoluda isə qurban aparılan qoçların buynuzuna saplardan almalar taxılması adəti indi də yaşadılmaqdadır. Folklor nümunələrindən olan atalar sözlərində də almadan geniş istifadə edilməsi təsadüfi deyil. “Almanın o yarısı o, bu yarısı bu”, “Alma almaya bənzər”, “Bir almanın iki üzü”, “Alma öz dibindən uzağa düşməz”, “Canlıya alma atmazlar”, “Yarım alma, könül alma” kimi ifadələrə nəzər saldıqda görürük ki, alma folklorun bu növündən də kənarda qalmamışdır. Ümumiyyətlə, alma motiv olaraq türk xalqları ədəbiyyatının demək olar ki, bütün janrlarında istifadə edilmişdir. Janrlar dəyişdikcə almanın yerinə yetirdiyi funksiyalar da buna uyğun olaraq dəyişir. Yəni, mifologiyada “qadağan edilmiş ağacın meyvəsi”, müqəddəs kitablarda “cənnət ağacının bəhrəsi”, dastanlarda “zürriyyət simvolu”, nağıllarda “gözəllik, uzunömülülük vasitəsi”, türkülərdə “sevgiliyə sevgi bəyanı”, bayatılarda “sevgilinin sevgiliyə qovuşma ümidi” olaraq qarşımıza çıxır. Bunlardan əlavə alma, “Qızıl alma” ifadəsində bizim üçün inancın və Turan idealının simvoludur.
İLGİLİAKADEMİK ÇALIŞMALAR Shahodatxon IMOMNAZAROVA Öz.F.A. Dil ve Edebiyat Enstitüsü Araştırma Görevlisi shakhodat82@gmail.com ÖZBEKİSTAN Özbek folklorunda önemli yere sahip olan ölan türü yaşam tarzı genellikle göçebe hayvancılık ve yarı göçebelikten oluşan Özbek boyları arasında geniş kapsamda kullanılmıştır. Bu türe ait folklor eserlerinin kayda alınması, arşivlenmesi ve yayınlanmasına ilişkin önemli girişimlerde bulunulmuştur. Ölanların toplanması, yayınlanması ve araştırılmasına ait akademik kaynakları aşağıdaki şekilde sıralamak mümkündür. 1. Ölanların kaydedilmesi ve toplanması.Halk sözlü edebiyatına ait eserlerin toplanması ve incelenmesi hususunda önemli çalışmalara imza atan H. Zarifov, M. Alaviya, Z. Husayinova, T. Goziboyev, B. Karimiy, M. Afzalov, H. Razzokov, M. Murodov, T. Mirzayev, B. Sarimsokov gibi ünlü araştırmacılar 20. yüzyılın 30.lu yıllarından itibaren ölan türü örneklerinin kayda alınmasına büyük önem vermişlerdir. Örneğin, meşhur araştırmacı M. Alaviya Taşkent vilayetinin Ohangaron ilçesinde yaşayan Holcuman Umar oğlu, Namangan vilayetinin Pop ilçesinde yaşayan Töyçi Yusupov gibi mahir ölancılardan pek çok ölanı kaydetmiştir. Angren şehri yakınlarındaki Yertoş köyünde yaşayan meşhur ölancı İmonazar dedenin repertuvarındaki eserlerin kaydedilmesi işbu türün tarihi gelişim sürecinin araştırılması açısından önemli akademik değere sahiptir. Çünkü bu ölancı Ohangaron vadisinin tüm köylerinde “İman Ahun” adıyla tanınmış olup, onun icat ettiği ölanlar halk tarafından 20. yüzyılın 60’lı-70’li yıllarına kadar kullanılagelmiştir (Folklor arxivi, 1657).
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1322 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 2. Ölanların yayınlanması ve yaygınlaştırılması. Bu türe ait metinler ilk defa ünlü folklorbilimci H.Zarifov’un 1939 yılında yayınlanan “Özbek folklorleri” kitabında yer almıştır. Araştırmacı kitabının “Düğün şarkısı” olarak adlandırılan bölümünde Özbek halkının nikah düğünü merasiminde icra edilen “Töy muborak” (“Düğün mübarek”), “Yar-yar” gibi türler arasında 26 dörtlüden oluşan ölanlara da yer vermiştir (Hodi Zarif, 1939: 294-297). Ölanın merasim şarkıları ile sınıfına dahil edilmesi boşuna değildir. Bu tür tarihi olarak düğün ve merasim folkloru ile birlikte kullanıldığına dair ipucu vermektedir. 3. Ölan türünün akademik araştırılma tarihi. İşbu türün adını aldığı “ölan/ölang” kelimesi Kazak, Karakalpak, Azeri, Kırgız, Özbek, Uygur ve diğer Türk halklarında çok yaygın kullanılmaktadır. Bu yüzden de ünlü araştırmacı V. V. Radlov “Opit slovarya tyurkskih narechiy” (“Türk lehçeleri sözlüğü denemesi”) adı verilen eserinin üçüncü kitabında Altay dağlarında yaşayan halklar tarafından kullanılan “өлен//өлəнк” (ölan/ölang) kelimesi aslında yeşillik ile ilgili kavram olup, daha sonra bazı Türk halklarında ölan olarak kullanılmaya başladığının altını çiziyor (Radlov, 1898: 1247). Dilbilimci L. Budagov ise kendisinin karşılaştırmalı sözlüğünde “ölan” kelimesini “halk ölanı”, “şarkı” olarak tanımlamıştır (Budagov,1896: 155). Özbek folklörbilimciliğinde ölan türü hakkında ilk ciddi akademik görüşlerden biri H. Razzakov tarafından ortaya atılmıştır. Ona göre, “ölanlar Fergana vadisinde, özellikle köyler, dağlık alanlardaki hayvancılar arasında çok yayılmıştır. Ölanlara şimdiye kadar kendisine Türk diyen ahalinin Karabaş, Bekzade, Barlas boyları arasında çok rastlamak mümkündür. Ölanlar “kelin tuşdi” (“gelin geldi”) düğünlerinde damat ve gelin tarafındaki genç erkek ve kızlar arasında tıpkı halk şarkıları gibi yarışma şeklinde, bazen de misafirliklerde: ziyafetler, gap-gaştaklarda (buluşma, sohbet) tecrübeli ölancılarca taraf tutma usülüyle icra edilir” (Razzoqov, 1967: 244). Özbek halkının yaşam tarzı, örf-adetler ve kültürel hayatını içinde barındıran ölan türü asırlar devamında geliştirilerek icra edilegelmiştir. Özbek halkı arasında ölancıluk geleneği eskiden gelişme katetmiş olup, her bölgenin kendine has tarihi folklörsel süreçleri, etnografik değerleri, örf-adetleri ve icra üsüllerine göre birkaç tane ölancıluk geleneği ortaya çıkmıştır. Bu gelenekler arasında Fergana vadisi ölancıluğu, Taşkent vileyeti, yani Ohangaron ölancıluğu ve Zomin ölancılığı öne çıkmıştır. Ölan türünün kendine has özellikleri, geleneğe göre, genç erkekler ve kızlar tarafından taraflara ayrılarak bedihe şeklinde yarışma esnasında icra edilmesiyle ön plana çıkmaktadır. Ölancıluk geleneğinde varolan kesin düzene göre, halk sözlü edebiyatının diğer benzer (lapar, aytişuv gibi) türlerinden farklı olarak ölan şarkıları 11 heceli parmak veznindedir. Ülkemizin bazı bölgelerinde ölan metninde her mısrasına “yar-yar” redifi eklenmesiyle mısranın 13 heceden oluşması da gözlenmiştir. Ölan icrası ile ilgili deliller ozanlarımızın destanlarında da görülmektedir. Örneğin, Ergaş Cumanbulbul oğlunun icra ettiği “Dalli” destanında ölan türüne ait şarkıların icra usulüne ilişkin nadir bilgiler mevcut. Ozan ölan şarkıları genç erkekler tarafından seyahat halindeyken icra edilmesinin “yol kesme” diye adlandırıldığını şu şekilde ifade eder:
Anlamı:
Kah vakitde beyler sazın hazırlar, Ölan, şarkı söyleyip kah vakit ağlar, Gece gündüz yol alırlar baturlar, “Yol kısalt” diye şarkıların söylerler. Ölanlar çoğu bölgelerde başlama ölanlarla başlayıp, vedalaşma ölanları ile sona ermiştir. Örneğin, 1950 yılında M. Afzalov tarafından Namangan vilayetinin Çortok ilçesinde ikamet eden 1922 doğumlu Rahmonali Haydarov’dan kaydedilen aşağıdaki metin bu bölgede ölan icrası geleneksel “başlama ölanlar” ile başladığını bildirmektedir:
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1323 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Tarihi gelişimin anaerkil döneminden ataerkil dönemine geçiş esnasında ortaya çıkan egzogam nikah türü beraberinde nikah düğünü merasimine bazı farklılıkları yansıtmıştır. Bir kabile mensubu ikinci kabile mensubuyla evlenmesi için gelinin ait olduğu kabile reisi veya kızın babası ve kızın şartlarını yerine getirmiş olması gerekiyordu. İşbu motifler Özbek halk masalları ve destanlarının ana geleneksel motiflerini oluşturduğı fikrimizin tasdikidir. Ölanların aynen kızın evinde karşılıklı söyleme şeklinde icra edilmesi de bununla ilişkili olsa gerek. Çünkü karşılıklı söylemede galip gelmek de sınavın bir çeşidi sayılmıştır. Ölanların iki cinsiyete ait genç erkek ve kızlar arasındaki icra süreci türün yapısı, yaşam kapsamı ve ideolojik bedii özelliklerini belirleyen kendine has ölçü sayılır. Bunun yanı sıra ölancıların ilhamla icat etmesini sağlar ve etkisini arttırır. İlham alan ölancıya icra esnasında fikir ve duygular kolay ulaşır. İcradaki net ifadeler ölanın anlamını dinleyicilerin şuuruna çabuk yerleşmesini ve etkili olmasını sağlar. Ölan icrasında erkek ve kadınların karşı karşıya gelmesi, onların kelime aracılığıyla mübahase yapmaları işbu türün tarihen İslam dininin etkisi o kadar fazla olmayan göçebe Türk halklarının yanı sıra göçebe Özbek boyları arasında ortaya çıktığıni bildirmektedir. F. MUSTAFA VƏ M.BUYRUQÇUNUN HEKAYƏ YARADICILIĞINDA MİLLİ XARAKTER Sima ŞƏFİZADƏ AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu elmi_katib@hotmail.com AZƏRBAYCAN Yeni əsrdə Türkiyə və Azərbaycan ədəbiyyatı özünəməxsus inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Hekayə bir janr olaraq kiçik bir həcmi ehtiva etsə də, yazıçının sənətkarlığıdan asılı olaraq xalqının ictimai-siyasi həyatındakı, məişətindəki, xarakterindəki xüsusiyyətlər reallıqla öz əksini tapır. Çağdaş Türkiyə və Azərbaycan nəsrinin hekayə janrında müəyyən təqdirəlayiq bir keyfiyyət və forma dəyişikliyi-xüsusilə bir axtarış prosesi davam etmək üzrədir. Yazıçı tərəfindən yaradılmış hər bir obraz nə qədər də bədii təxəyyülün məhsulu olsa belə, həm də milli mənlik şüurunun, milli xarakterin və psixiologiyanın potensial daşıyıcısıdır. Burada yazıçının özünün milli mənliyi də əsas rol oynayır. Amma qeyd edək ki, bu uyğunluq həmişə gözlənməyə də bilər. Hər millətin bəzən özünəməxsus xarakteristikasını “mentalitet” termini ilə bəzən əvəz edirik. Bu məsələdə fərqliliyin əlbəttə gözlənilməsi şərt olduğu və gözlənildiyi halda müqayisə edəcəyimiz Firuz Mustafanın “Vəsiyyət” və Müzəffər Buyruqçunun “Bir günün hekayəti” adlı hekayələrində milli xarakteri üzə çıxaran mənəvi keyfiyyətlər bir çox məqamlarda üst-üstə düşür. Türk təfəkkürünün adət-ənənə və vərdişlər sistemində (bir sözlə mənəvi aləmində) modelləşmiş milli xarakterləri belə qruplaşdırmaq olar. 1.
Ailəyə sadiqlik, namus-qeyrət, övladlara qayğı, ata-anaya ehtiram; 2.
Vətənə bağlılıq, qohum-qonşunun dərdinə, problemlərinə şərik olmaq; 3.
Qoçaqlıq, qəhrəmanlıq, mərdlik; 4.
Adət-ənənəyə, ağsaqqal (böyük) sözünə qulaq asmaq; 5.
Dosta son dərəcə sadiq olmaq; 6.
Fəxr etmək, qiymətləndirmək hissinin, nümunə götürmək marağının genişliyi; 7.
Ürək genişliyi,səxavət, kasıba kömək eləmək; 8.
Düz danışmaq, “ən böyük biclik düzlükdür” məntiqilə yaşamaq; 9.
Allaha inam, buyurduqlarına əməl və hörmət etmək. Azərbaycan ədəbiyyatında milli xarakteri bu mənəvi keyfiyyətlərlə dəyərləndirənlər çox olmuşdur. Bunlar isə əsrlərdən bəri hər iki xalqın mənəvi həyatına, psixologiyasına hopmuş yaşantılardır. Sadaladığımız keyfiyyətlərdən bir neçəsini hekayələrdə fərqli hadisələr və fərqli obrazlarla olan təzahürünün şahidi oluruq. Firuz Mustafa “Vəsiyyət” hekayəsində iki fərqli dinə, dilə (xristian və müsəlman) və müxtəlif inanca malik olan dostun həyat hekayəsi ilə tanış edir. Dostlar üçün onları birləşdirən uşaqlıq, gənclik,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1324 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan tələbəlik illəri, qonşuluq əlaqələri, fərqli adət-ənənə, din, dil və inancdan daha üstündür. “Malakanların çoxluq təşkil etdiyi kənddə Yeqorla Əflatunun dostluğu dillər əzbəri idi. Azərbaycan toylarında qol- qola tutub yallı gedər, rusların, daha doğrusu malakanların şənliklərində bütün gecəni yeyib-içib keflənər, arabir dava-dalaş da salardılar. Kənd əhli onları zarafatla “davakar qardaşlar” adlandırardılar. Maddi çətinliklər, daha yaxşı yaşamaq, ailəni dolandırmaq istəyi bu qardaşları bir-birindən ayırmış, illər sonra isə tale bir təsadüf nəticəsində yenidən onları ayrı bir ölkədə üz-üzə gətirmişdir. Uzan illərdən sonra Rusiyanın uzaq bir əyalətində görüşən dostlar əvvəlki günləri yadlarına salıb bir-birlərinə vəsiyyətlərini də edirlər. Yeqor onun müsəlmansayağı basdırılmasını istəyərək deyir: “Mən çoxdan dilimə içki vurmurdum, Səni gördüm ta neyləyim,?.. Bir qulaq as gör nə deyirəm... Qoy elə Nadya da eşitsin, vəsiyyətimi indidən eliyirəm. Qonşu qəsəbədə tatar məscidi var, öləndə qoy məni müsəlmansayağı basdırsınlar...Malakan da elə müsəlman kimi bir şeydi...Mən ölüm düz demirəm?” Əflatunun vəsiyyətində də dini inancların yaxınlaşmasını aydın görmək olar. “-Yeqor ... Bəri, bax, Mixaylıç... Eşidirsən? Ölüm-itim dünyasıdır. İşdi-şayəd buralarda öləsi olsam, xərcə-zada düşüb məni heç yerə göndərmə. Çətin zamanadır, Yeqor ... Allaha şükür, özün kəlmeyi-şəhadəti əzbərdən bilirsən. Yox əgər unudubsansa, eybi yoxdur. Elə malakan qaydasıyca da basdırarsan məni. Niçevo, pust proklyanut... Doğrudur, dinlər müxtəlifdir, Mixayliç... Amma unutma ki, əsas məsələ Allahdır. Allah birdir.” Beləliklə Yeqor müsəlmansayağı, Əflatun isə malakansayağı basdırılmasını vəsiyyət edir. Yazıçı bununla, Allaha inam insanlar arasında olan birliyi möhkəmləndirir fikrinə gəlir və aradakı dil, din, adət-ənənə, inanc fərqinin getdikcə aradan götürüldüyünə işarə edir. Eyni motiv türk yazıçısı Müzəffər Buyruqçunun “Bir günün hekayəti” hekayəsində də təsvir edilir. Yazıçı burada Allaha inamı, onun istəklərinə və buyurduğu əməllərə əməl edilməsini üstəlik təsvir və təsiredici ifadə və fikirlərlə oxucuya çatdırır. Ailələrindən uzaqda, çox çətin bir vəziyyətdə işləyərək pul qazanmağa çalışan bir neçə fəhlə hər gün namaz qılmadan və ağsaqqalsız süfrəyə oturmaz, “Allah, çox şükür”,- deyib naharlarını bitirərdilər. Öz aralarında Osman dayı deyə çağırdıqları ağsaqqalın tez-tez Qurani-Kərimdən nümunə gətirdiyi hədisələri dinləyər, onun fikirlərini eşidərək, maariflənərdilər. “Mənim əhvalımı soruşmaq istəsəniz, şükür yaxşıyam, sizin də sağ-salamat olmağınızı Allahdan arzu edirəm... Sizin ayrılığınızdan başqa heç bir dərdim yoxdur...Burda güzəranım yaxşıdır. Bir az soyuqdur. Amma eybi yoxdur. Gecələr on adam bir yerdə yatırıq, isinirik. Heç bir çətinliyim yoxdur, şükür.... Yaxşı namaz qılmaq öyrənmişəm. Allah Osman dayıdan razı olsun..... Məktub səlam-kəlamla qurtardı. Zərfin arxa tərəfinə “Oğlun Mustafa tərəfindən” yazıldı.” Göründüyü kimi, Müzəffər Buyruqçunun “Bir
günün hekayəti” hekayəsində milli xarakterin mahiyyəti həmin millətin milli mədəniyyətində, adət-ənənələrində açılır, Yazıçı insanların bəyəndikləri və təriflədikləri nə qədər əxlaq xüsusiyyəti, davranış forması və üstünlük varsa, hamısını din əxlaqında, inancında axtarmaqla, əslində milli düşüncə xarakterini açmış olur. Ailə həm də milli-mənəvi dəyərlərin təcəssümü, daşıyıcısı kimi mənsub olduğu xalq, millət haqqında ilkin təsəvvürlər yaradır. Türk xalqının milli xarakterində ailədə kişi başçı, ailənin iqtisadi və mənəvi dayağıdır. Hər iki hekayədə bu düşüncə bir daha öz təsdiqini tapmış olur. “Əflatunun məqsədi qəti idi. Bir də ki, artıq qızlarının ərə getməli, gəlin köçməli vaxtı idi. Di gəl ki, nə pul vardı, nə də elə var-dövlət. Əflatun sürücülük vəsiqəsini götürüb, yola düzəldi.” Və yaxud da ki, evindən uzaqda boş və suvaqsız bir otaqda ailələrini dolandırmaq məqsədilə pul qazanmağa gələn bir qrup fəhlə də Müzəffər Buyruqçunun “Bir günün hekayəti” hekayəsinin qəhrəmanlarıdır. Hər iki hekayədə türk millətinə məxsus ailə psixologiyası, onun etno xüsusiyyətləri, mahiyyəti, mədəni-tərbiyəvi çalarları ustalıqla çatdırılır və zaman dəyişsədə, dəyərlər itmir prinsipi ilə bütün tarixi dövrlər üçün aktual mövzu olaraq qalır. Və bütün aydınlığı ilə görünür ki, İslam dini özünə qədərki ideya-mənəvi əxlaqi görüşləri ehtiva etmiş türk düşüncəsinə, əgər belə demək mümkünsə, hər zaman hakim prinsipini saxlayır. Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|