Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- НЕОФРАЗЕМЫ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1315 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Evlenme çağına gelen gençlerin tam düğünlerinin yapılacağı esnada, kâfir bir kabilenin reisi olan Amr, Gülşah’ı kaçırır. Varka, Gülşah’ı kurtarırsa da Amr onu geri alır ve bir hile ile Varka’yı da yakalar. Amr’ın elinden bir şekilde kurtulmayı başaran âşıklar, memleketlerine geri dönerler. Amr, bu defa Varka’nın babasını öldürür. Bir müddet sonra tekrar düğün hazırlıklarına başlanır. Bu kez Varka, amcasının hanımının istediği mihri tedarik etmek için, babasının yerine Yemen hükümdarı olan, dayısı Selim Şah’ın yanına gider. İstediklerini elde eder ama memleketine zor şartlar altında ve gecikmiş olarak döner. Bu arada Şam Hükümdarı Muhsin Şah, Gülşah’a talip olur. Varka’dan ümidini kesen Gülşah, Muhsin Şah’la evlenir. O sırada memleketine dönen Varka’ya, Gülşah’ın öldüğü söylenerek, yalancı bir mezar gösterilir. Varka, Gülşah’ın mezarının başında kendini öldüreceği sırada gerçeği öğrenir ve bunun üzerine Şam’a gider. Birbirlerini tanıyan Varka ile Gülşah’a Muhsin Şah iyi davranır. Fakat Gülşah’ın nikâhlı olması yüzünden, Varka oradan mahcup ve mahzun olarak ayrılır ve yolda ölür. Bu haberi öğrenen Gülşah, Muhsin Şah’tan, kendisini Varka’nın mezarına götürmesini rica eder. Oraya varınca, mezarın başında hançeriyle kendini öldürür. Bu olay, bir gazve dönüşünde oradan geçmekte olan Hz. Peygamber’e anlatılır ve bu iki âşığın diriltilmesi için, kendisinden dua istenir. Hz. Peygamber ve sahabeleri, genç yaşta ölen bu âşıklara acırlar ve Allah’tan onların diriltilmeleri için dua ederler. Allah tarafından Varka ve Gülşah’a kırkar yıl daha ömür verilir. Böylece iki âşık, mezarlarından çıkarak, kırk yıl daha mutluluk içinde yaşarlar. Yûsuf Meddah’ın “Varka ve Gülşah” mesnevisi, aslında Arap menşeli bir aşk hikâyesi olup, Emevîler Dönemi’nde yaşamış, Benî Uzra kabilesinden Urve b. Hizâm ile amcasının kızı Afrâ arasında geçen aşk macerasından ibarettir. Hikâyenin özeti şöyledir: Hizâm öldüğü zaman kardeşi, yeğeni Urve’yi himayesine alır. Urve ile amcasının kızı Afrâ birlikte büyürler ve birbirlerini severler. Urve, amcasından Afrâ’yı ister. Fakat amcasının hanımının istediği mihri karşılamaya gücü yetmez. Bunun üzerine, yardım istemek maksadıyla Yemen’de bulunan diğer amcasının yanına gider. Bu arada Afrâ, Şam’ın Belkâ halkından bir kişiyle evlendirilir. Memleketine dönen Urve, durumu öğrenir ve Şam’a gider. Şam’da Afrâ’nın kocası tarafından çok iyi karşılanır. Urve memleketine mahcup ve mahzun olarak dönerken yolda ölür ve Medine yakınlarındaki Kurâ vadisinde defnedilir. Bir süre sonra Afrâ da ölür ve Urve’nin mezarı yanında toprağa verilir. Urve’nin başından geçen bu aşk hikâyesi, ilk defa Gazneliler devri şâiri Ayyûkî tarafından mesnevi şeklinde nazmedilir. Ayyûkî, hikâyenin aslını korumakla birlikte kahramanların, mekân ve kabilelerin isimlerini değiştirir. Bundan başka eserine Varka’nın katıldığı savaşlar, bu savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar, ölen iki âşığın Hz. Peygamber’in ve ashabının dualarıyla dirilerek, kırk yıl daha mesut bir şekilde hayat sürmeleri vs. gibi menkıbeler ekler. Ayyûkî’nin “Varka ve Gülşah” mesnevisi de, ilk defa Yûsuf Meddâh’ın kalemiyle Türk Edebiyatı’na girmiştir. Yûsuf meddah’ın “Varka ve Gülşah” mesnevisinin konusu ile Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesi mukayese edildiğinde, aralarında ciddi bir benzerliğin olduğu görülür. Meselâ; gerek Urve’nin, gerekse mesnevi kahramanlarının hayatları Mekke yakınlarındaki çöllerde geçer. Her ikisinde de iki başkahraman amca çocuklarıdır ve birbirlerini severler. Bunların dışında nikâhtan evvel kızın annesinin yüksek miktarda mihr istemesi, erkeğin bu talebi yerine getirebilmesi için uzakta bulunan amcasının yanına gitmesi, Şam tarafından zengin bir adamın büyük bir mihr karşılığında kızla evlenmesi ve onu memleketine götürmesi, hikâyedeki vaka zincirinin bazı ortak halkalarıdır. Bunlardan başka, hikâyelerde daha birçok ortak gelişmeler göze çarpar. Meselâ; erkeğin, kızın öldüğü haberinin bir oyundan ibaret olduğunu öğrenmesi, Şam’a gidip kızın evine misafir olması, kendisine güzel bir muamelede bulunan kızın kocasına karşı mahcup olarak oradan ayrılması, memleketine dönerken yolda kederden ölmesi, kızın onun mezarını bulup başucunda intihar etmesi vs. gelişmeler, birbirleriyle örtüşen vakalardandır. Ancak ölen kahramanların Hz. Peygamber’in ve ashabının dualarıyla dirilerek kırk yıl daha mesut olarak yaşamaları, tabii olarak Urve b. Hizâm’ın hayatında yoktur. Zira öldükten sonra bir ermişin duasıyla yeniden dirilme motifi, yalnız mesnevilerde bulunan bir ayrıcalıktır. Görüldüğü gibi “Varka ve Gülşah” mesnevisi, aslında bir Arap şâiri olan Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesi olduğu halde, zamanla mesneviye dönüşmüştür. İran Edebiyatı’nda çok eskiden beri bilindiği âşikâr olan hikâye, ilk defa olarak XI. yüzyılın ilk yarısında Ayyûkî tarafından kaleme alınmış; Yûsuf Meddah’ın yazdığı mesnevi ile de Türk Edebiyatı’na girmiştir. Sonuç olarak; Türk halkı tarafından, en IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1316 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan azından bir “Leyla vü Mecnûn”, “Ferhat ile Şirin”, “Arzu ile Kamber” kadar ilgi görmüş olan bu mesnevi, daha sonra Azerbaycan ve Çağatay sahası Türk edebiyatlarında da halk varyantları şeklinde günümüze kadar ulaşmıştır. Eserin konusu, aynı zamanda çağdaş edebiyat formlarına ve İspanya yoluyla Fransız Edebiyatı’na kadar uzanmıştır.
Bakı Dövlət Universiteti necefova1974 @mail.ru AZƏRBAYCAN Türk satirasının ən məşhur yazıçılarından biri Əziz Nesindir. Onun yaradıcılığında satirik hekayələr xüsusi yer tutur. Ona ən çox şöhrət qazandıran da məhz hekayələri olmuşdur. 1956-cı ildə Nesin İtaliyada keçirilən beynəlxalq satirik hekayələr müsabiqəsinə “Fil Həmdi necə tutuldu” novellasını göndərmiş, novella həmin müsabiqədə birinci mükafata –“Qızıl palma” mükafatına layiq görülmüşdür. Ə.Nesinə şöhrət qazandıran şübhəsiz ki, yaşayıb yaratdığı zəmanə haqqında dediyi sərt həyat həqiqətləri idi. Keşməkeşli həyat yolu keçmiş yazıçı ağır vəziyyətlərə, dözülməz situasiyalara düşən insanların düşüncəsi, psixologiyası, həyat tərzinə yaxşı bələd olmuşdur. Bu da Nesinin yazıçılığında mühüm rol oynamışdır. Ə.Nesinin hekayələrini mütaliə edən zaman türk cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələri gözümüzün önündən gəlib keçir. Maddi çətinlik və ağır əzab içərisində yaşayan yoxsul, namuslu insanlar Nesin hekayələrinin başlıca qəhrəmanlarıdır. Demək olar ki, hər bir hekayəsində əzilən insanların ağır aqibəti göstərilir. Ə.Nesinin bir çoz qəhrəmanları güclü, möhkəm xarakterə malik deyillər. Onların başlıca psixoloji əlamətləri –üzgünlük, düşkünlük, sarsıntı, emosional zəiflik, xəstəlik, sosial mühitin ağır şərtlərinin və gündəlik məişət qayğılarının nəticəsi olaraq fiziki zəiflikdir. Əzilən “kiçik insan” cəmiyyətin bir zərrəciyidir. Cəmiyyəti təşkil edən bu “zərrəcik”lər birbaşa cəmiyyətin faciəsidir. Satira ustası belə bir cəmiyyətdə köklü dəyişikliklərə ehtiyac olduğunu bildirirdi. Yazıçı hekayələrində nədən yazırdı? Hökumət idarələrində süründürməçilikdən, özbaşınalıqdan (“Böyük adamın qardaşı oğlu”, “Apona sərgisi”, “Mister Fişer gəlir”), xalqın ağır güzəranından (“Uçuruma yuvarlanırıq”, “Qulluqçu tutmaq istəyirdik”, “Mən necə intihar etdim”), ölkədəki acınacaqlı şəraitdən (“Dəhşətli yuxu”), polis idarələrindəki soyğunçuluqdan, özbaşınalıqdan (“Vətən borcu”, “Oğru bu idimi?, “Bunun mənə dəxli yoxdur”, “Canini necə tapmalı”, “Fil Həmdi necə tutuldu”, “Sərhəddə ev”), tüfeyli həyat tərzindən (“Avtomobil döyüşü”, “Kiminə hay-hay, kiminə vay- vay”), xalqa heç bir xeyri dəyməyən partiyaların fəaliyyətindən (“Çal oyna”, “Hansı partiya qalib gələcək”, “Kor döyüşü”), sadə, aciz insanların təhqir olunmasından (“Üç mələyin anası”), məktəbi, həkimi olmayan kəndlərin vəziyyətindən (“İnqilab olub”), işsizlikdən (“Yollarda qaldıq”), savadsızlıqdan (“əlifbanın birinci hərfi”, “Azarkeşlər”), əxlaqsızlıqdan (“İsmətimi necə qorudum”, “Tərbiyəm mane olur”, “Biz evə qəzet almırıq”), fırıldaqçılıqdan (“Amerika malları satışı”, “Ehistaş”), yaltaqlıqdan ( “Adamı zorla dəli edərlər”, “Yaltaqlıqdan xoşum gəlmir”), pula hərislikdən (“Yaşasın yoxsulluq”), xəsislikdən, acgözlükdən (“Allah qəbul eləsin”) və s. Namuslu insanlara cəmiyyətdə yer yoxdur, fırıldaqçılar, nanəciblər isə həyatda yaxşı yaşayırlar (“Öz yerini tapanlar”). İnsanlar sanki dar məngənəyə düşüblər. Bu məngənə onları gündən- günə sıxır, həyatlarını daha dözülməz edir. Adamlar bu məngənədən çıxmağa qadir olmasalar, hətta azad gəzən pişiklərə də həsəd aparacaqlar (“Xoşbəxt pişik”). Hekayələrinin mühüm bir qismində iqtisadi və mənəvi böhranları əks etdirirdi. Yazıçı həyatın üzünə ənlik-kirşan vurmur, real həqiqəti əks etdirirdi. Ə.Nesin xaricdən gələn təsirlərə qarşı da çıxırdı. Əcnəbilərin türk həyatına soxulmalarını qətiyyətlə pisləyir, bu təsirlərdən xalqı qorumağa çalışırdı (“Sizdə eşşək yoxmu?”, “Zarafatcıl insanlar”, “Demokratiya qadağandır”). Ə.Nesinin realizmi onu Azərbaycanda da sevdirən səbəblərdən olmuşdur. Böyük satira ustası Azərbaycanda da olmuşdur. 1967-ci ilin iyun ayında Ə.Nesin, Yaşar Kamal və Məlih Cövdət Andayla birlikdə Bakıya gəlmişdir. O, Azərbaycanın dahi satirik şairi M.Ə.Sabirin yaradıcılığını yüksək
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1317 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan dəyərləndirmişdir. Həmçinin Sabiri türk oxucularına tanıtmaq sahəsində müəyyən işlər görmüşdür. 1962-ci ildə “Azərbaycan” jurnalının redaksiyasına göndərdiyi məktubda M.Ə.Sabirin külliyyatını istəmiş və onun əsərlərini Türkiyədə nəşr edib yaymağı vəd etmişdi. Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı Ə.Nesinə M.Ə.Sabirin “Hophopnamə”sini göndərmiş, Ə.Nesin də vədinə əməl edərək “Zübük” qəzetində Sabirin şeirlərini nəşr etməyə başlamışdır. İlk dəfə “Zübük”də M.Ə.Sabir haqqında qısa məlumat verilmiş və onun “Qorxuram” satirasının həm azərbaycanca orijinalı, həm də türkcəyə tərcüməsi dərc edilmişdir. Yazıçının yaradıcılığına maraq və rəğbət o qədər güclü olmuşdur ki, onun əsərlərinin bir çoxu Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Belə ki, satira ustasının “Taxtalıköydən məktublar”, “Futbol kralı”, “İndiki uşaqlar möcüzədir” kimi iri əsərləri və xeyli hekayələri çevrilmiş, dəfələrlə böyük tirajlarla çap olunmuşdır. S.Dağlı Ə.Nesinin 1962-ci ildə nəşr olunan “Hekayələr” kitabına yazdığı ön sözdə yazıçının əsərlərinin sevilməsinə ən başlıca səbəb kimi öz ölkəsini ürəkdən sevməsi və onun həyatını dərindən bilməsi, xalqına rəğbət, onun düşmənlərinə nifrət etməsini göstərir. Ə.Nesinin qəhrəmanları bizim aramızda, cəmiyyətimizdə bu gün də var. İnsan xislətinə yaraşmayan mənfi xüsusiyyətlərin necə iyrənc təsir bağışladığını görmək, utanmaq, bunu özümüzdə görüb islah olunmaq üçün Ə.Nesinin satirik hekayələrini oxumaq kifayətdir. Biz bu satirik obrazların hiyləgərliyinə, fırıldaqlarına, yaltaqlığına və bir çox “qəhrəmanlıqlar”ına gülürük. Arxasında real həqiqətlər dayanan bu gülüş bizi həm də düşünməyə məcbur edir. Elə “hekayələrimi düşünərək gülsünlər, gülərək düşünsünlər” –yazan Ə.Nesin də buna nail olmuşdur. Çünki Ə.Nesinin hekayələri öz oxucusunu düşünərək güldürür, gülərək düşündürür.
НЕОФРАЗЕМЫ УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКА НОВЕЙШЕГО ПЕРИОДА
Младший научный сотрудник института языка и литературы АН РУз
УЗБЕКИСТАН
Развитие лексики узбекского языка эпохи независимостихарактеризуется специфи- ческими изменениями его лексико-фразеологического состава, в первую очередь затра- гивающими различные тематические сферы актуального словаря современности. Особую роль среди неологизмов эпохи независимости занимают новые фразеологические единицы, которые называются в лингвистике неофраземами. Однако не всегда удаётся отграничить окказиональные и индивидуально-авторские употребления от неологизмов. Цель такого разграничения заключается в необходимости, с одной стороны, объяснить значение распространенных, ставших "модными" на страницах СМИ фразеологических неологизмов, с другой стороны, ограничить материал только теми фразеологическими новообразованиями, которые имеют все шансы и на существование в будущем, понятны и известны носителям языка сегодня. Для отграничения фразеологических неологизмов от окказиональных употреблений лингвисты предлагают следующие условные критерии: а) не менее, чем трехразовая фиксация неологизма разными письменными источниками; б) проверка на знание данного фразеологического неологизма носителями языка; в) отсутствие фиксации ФЕ толковыми словарями. Следует отметить, что в лексике современного узбекского языка наблюдается специализация фразеологических единиц, то есть появляются такие фраземы, которую используются лишь в определённой лексике. Например, такие фразеологизмы, как муроса кўчасини танламоқ (сыграть в ничью), ғалаба нашидаси
лексике. Анализ фразеологических единиц выявил следующие источники образования неофразем в узбекском языке:
ния в переносном значении способствует образованию фразеологизма, т.е. терминологическое словосочетание служит семантическим производящим для неофраземы. Например словосоче-
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1318 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan тание газни бос (нажимай на «газ»), употреблявшееся изначально в технической сфере, стало семантической основой образования неофраземы со значением «вперёд». Также способом детерминизации образовались такие неофраземы, как пропискага ўтиб олмоқ, старт олмоқ в значении “обосноваться” и “начинаться”.
ных образов. Неофраземы, образовавшиеся на основе цитирования имеют огромную линг- вокультурологическую информацию, благодаря чему такие фраземы не теряют окончательно связь с произведением, из которого они вышли. В эту группу можно отнести фразему кетмони учмоқ, которая своим появлением должна быть благодарна узбекскому национальному фильму «Абдулладжан». 3. Создание неофразем на основе образных выражений и метафор разговорной речи. Неофразема поездга осилиб келган может стать ярким примером превращения образного выражения разговорной речи в самостоятельную фразему. Эта фразема, употребляемая, в ос- новном, в диалекте ташкентцев, активно употребляется в языке СМИ в значениях «деревенщи- на» и «бедный». 4. Влияние других языков. Способ калькирования всегда был одним из продуктивных способов пополнения словарного состава того или иного языка. Например, такие фразеологиз- мы, как ўз қаричи билан ўлчамоқ, боши берк кўчага кириб қолмоқ являются семантическими кальками русских фразеологизмов “мерить на свой аршин”и “зайти в тупик”. NAXÇIVAN VƏ İĞDİR DİALEKTLƏRİNDƏ AD BİLDİRƏN ORTAQ SÖZLƏRİN LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ Zülfiyyə İSMAYIL AMEA Naxçıvan Bölməsi ismayilzulfiyye@yahoo.com AZƏRBAYCAN
Azərbaycan ədəbi dili ilə türk ədəbi dili arasındakı fərqli məqamlar özünü göstərməkdədir. Belə ki, bu gün türk ədəbi dilində işlənən bir çox sözlər nə Azərbaycan ədəbi dilində, nə də dialekt və şivələrində işlənmir. Lakin Azərbaycan ədəbi dilində təsadüf olunmayan bu sözlərə Naxçıvan və İğdırın dialekt və şivələrində rast gəlinir. Hər iki bölgədən toplanmış çöl materiallarını incələdiyimiz zaman ortaq dil faktlarına tez-tez rast gəlirik. Bəzi məqamlar olur ki, fonetik cəhətdən eyni olan dialekt sözlər fərqli mənalar ifadə edir. Bu bolgələrin dialektoloji lüğətlərində öz əksini tapmış bəzi sözlərə də Azərbaycan ədəbi dilində təsadüf olunur: gəvəzə “çoxdanışan, boşboğaz”, çamır “palçıq, lil, lehmə”, bamiyə “bibərə bənzər bitкi adı”, qaysı “ərik”, ağıl “yayda mal-qara saxlamaq üçün ətrafı hasarlanmış üstü açıq yеr”, davar “qoyun-keçi; xırdabuynuzlu mal-qara” və s. kimi sözləri buna nümunə göstərə bilərik. Bu tipli sözlər dialektlərdə nisbətən daha geniş dairədə işlənir. Naxçıvanın dialekt leksikasına aid olan sözlərin müəyyən hissəsi daha məhdud dairədə, müəyyən hissəsi isə nisbətən geniş dairədə işlənir. Bu sözlərin bəziləri nisbətən geniş dairədə işləndiyinə, bəziləri isə termin səciyyəli olduğuna görə müəyyən məqamlarda ədəbi dildə də özünü göstərir. Təsadüfi deyil ki, bu leksik vahidlərə Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğətində də yer verilmişdir. Dialekt sözlərin bir qismi isə ədəbi dilə daxil olmamış, xalqın danışıq məişət nitqinin malı olaraq qalmışdır. Naxçıvanın dialekt və şivələrində, həmçinin İğdir şivələrində qarşılaşdığımız leksik vahidlərin böyük əksəriyyəti türk mənşəlidir. Hər iki bölgənin dialekt leksikasının tərkibinin əsas hissəsini, təbii ki, xalis türk mənşəli sözlər təşkil edir. Ancaq bu sözlər içərisində ərəb, fars, yunan mənşəli sözlərə də təsadüf olunur. Tarixi-coğrafi şərait baxımından qeyd etdiyimiz sözlərin bəzilərinin yunan mənşəli olması diqqətimizi xüsusilə cəlb etdi. Fars mənşəli – vərdənə “yoğun oxlov”, mərmərşə “parça adı”, mintənə “geyim, paltar adı”, dilbaz “dilli-dilavər”; ərəb mənşəli – sahan “dərin mis qab”, saqat, səqqət “şikəst” və s. kimi sözlər bu qəbildəndir. Həm Naxçıvan, həm də İğdır dialekt və şivələrində tədqiqata cəlb etdiyimiz türk mənşəli sözləri qədim türk təbəqəsinə aid sözlər hesab edə bilərik.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1319 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu sözlər türk dilinə özləşmə hərəkatı nəticəsində daxil olmayıb. Bilindiyi kimi, XX əsrin ortalarından başlayaraq M.K.Atatürkün türk dilində apardığı özləşmə siyasəti ilə bağlı olaraq bu dildə alınma sözlərin əksəriyyəti yenisi ilə (qədim türk sözləri, türk dilinin dialektlərində işlənən sözlər, qondarma sözlər) əvəz olunaraq dəyişdirilib. Tədqiqat nəticəsində İğdır bölgəsində ortaya çıxardığımız sözlər Azərbaycan dili dialektlərində işlənməsi baxımından qədimdir və bu sözlər qondarma sözlər deyil, xalis türk mənşəli sözlərdir. Professor Fərhad Zeynalov qədim türk leksikasını üç qrupa ayırır: 1) ad bildirən sözlər; 2) əlamət və keyfiyyət bildirən sözlər; 3) hərəkət bildirən sözlər. Biz də bu tədqiqatda qeyd olunan bölgünü əsas kimi götürərək bəhs etdiyimiz bölgələrin dialekt və şivələrində ad bildirən ortaq sözləri tədqiq etməyə çalışırıq. Çünki adıkeçən ərazilər ümumxalq danışıq dilinin lüğət tərkibində ad bildirən ortaq sözlər mühüm yer tutur. Bu qrupa qohumluq bildirən ortaq sözlər, adət- ənənə və mərasim adları ilə bağlı sözlər, insanın bədən üzvlərinin adları, heyvan adları, yemək, içki, qab-qacaq adları, quş adları, heyvandarlıqla bağlı olan sözlər, əmək alətləri və müxtəlif əşyaların adları, pul və ölçü vahidlərini bildirən sözlər, coğrafi şəraitlə əlaqədar olan sözlər, tikili adları, bitki adları, zaman məfhumunu bildirən sözlər, geyim və parça adları, bəzək əşyalarının adları, bağ və bostanla bağlı sözlər, xəstəlik adlarını bildirən sözlər, məişətlə bağlı olan sözlər daxildir. Çölməg//Çölməx`//Çölməy. Naxçıvanın dialekt və şivələrində “xörək bişirilən saxsı qab; dibçək” mənalarını ifadə edir. İğdır şivələri üçün çömlek leksik vahidinin “süzülmüş palçıqdan bişirilərək əldə edilən saxsı qab, bu cür qabların küpə bənzəyən, fəqət daha kiçik olanları” mənası səciyyəvidir. Heyvandarlıqla bağlı olan adlardan gəm sözü Naxçıvanın dialekt və şivələrində “yüyən” mənasını ifadə edir. Bu söz İğdır şivələrində də (gem) “yüyən” mənasında işlənir. Ordubad dialektində balgöz “daş sındırmaq üçün çəkic”, türkcədə balyoz “ağır, böyük, uzun saplı çəkic”; Naxçıvan dialektində çapa “kətmən”, İğdırda çapa “bağça və tarlada torpağı belləmək üçün istifadə olunan, bir tərəfi düz digər tərəfi çəngəl şəklində olan bağban aləti, kətmən”; Şərur şivələrində dağar “qoyun və ya keçi dərisindən hazırlanmış torba, kisə”, Şərqi Anadoluda dağar “dəri torba, yastı ağızlı torpaq qab, çanaq, küp, böyük saxsı, atəş qoymaqda istifadə olunan torpaqdan manqal”; Naxçıvan dialektində darax “kotanın hissəsi”, İğdır şivələrində tarak “kotanın dişli hissəsi”; bəzi bölgələrimizin dialekt və şivələrində dirgançı “tayaya yaba ilə ot verən adam”, Şərqi Anadoluda dirgen “yaba”; Azərbaycanın digər dialekt və şivələrində dibəy//divex`//dübəx`//divəx “həvəngdəstə”, türkcədə “buğda, arpa və s. döymək üçün içi oyulmuş daş və ya kötük”; qazığ//qazıx “yerə basdırılan dirək və ya paya”, türkcədə kazık “yerə basdırılan dirək və ya paya”; qazma//qəzmə “külüng”, türkcədə kazma “külüng”; nacağ//najax “kiçik balta”, türkcədə nacak “qısa saplı, geniş ağızlı odun baltası” və s. sözlər hər iki bölgənin daha geniş yayılmış dil faktlarıdır. Geyim və parça adları adları bildiriən leksik vahidlər də maraq doğurur. Bu ortaq sözlərə aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: bağırdağ “bələkbağı, uşağı beşiyə bağlamaq üçün parçadan hazırlanan enli bağ”, İğdır ağızlarında bağıldak “beşikdə uşağın qundağını bağlayan enli bağ”; cəfgan//çəvkən//çəpkən “qolsuz qadın paltarı”, türkcədə cepken “pencək formasında olan üst geyim”; dizdıx`//dizziy “qadın alt və üst tumanı”, türkcədə dizlik “dizə qədər olan alt tuman, qadınlara aid iş önlüyü, yun şalvar”; mərmərşə “parça adı”, türkcədə mermerşhi “parça adı”; mintənə “geyim, paltar adı”, türkcədə mintan “alt köynəyin üstünə geyilən, uzun qollu, düz yaxalı bir növ köynək; qollu jilet”; posdal//postal “çust”, türkcədə postal “çarıq kimi bağlanan bir növ ayaqqabı növü”; sortux -astarsız pencək, türkcədə setre “keçmişdə rəsmi yerlərdə geyilən düz yaxalı, qabağı düyməli, ətəyi uzun, qərb dəbinə uyğun pencək formasında olan geyim” və s. Naxçıvan və İğdırın dialekt və şivələrində işlənən ortaq leksik vahidlərin çoxu ümumtürk xarakterlidir. Onları bir-birindən yalnız bir sıra fonetik əlamətlərə görə fərqləndirmək mümkündür. Maraqlıdır ki, Azərbaycan dilinin tarixi, onun qədim dövrləri ilə bağlı olan bu sözlər nəinki İğdır ağızlarında, həmçinin müasir türk ədəbi dilində də eyni və ya yaxın mənada işlədilir. Dilin qədim qatlarına aid olan bəzi fonetik, qrammatik və leksik xüsusiyyətlər müəyyən dövrlərdə ədəbi dildən çıxır, arxaikləşir, amma belə formalar canlı xalq şivələrində saxlanılır. Tarixən eyni coğrafiyanı paylaşan iki yaxın şivənin ayrı-ayrılıqda inkişaf yoluna qədəm qoyması bu dialekt və şivələr arasında nəzərə çarpacaq fərqlərin meydana çıxmasına zəmin yaratmışdır.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|