Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BIR MILLƏTIN VAR OLMA MÜBARIZƏSININ SIMVOLU-İSTIQLAL MARŞI Lalə ƏSƏDULLAYEVA
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ARAP MENŞELİ KLASİK BİR HİKÂYE: YÛSUF MEDDAH’IN “VARKA ve GÜLŞAH” MESNEVİSİ Setter DURMAZ
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1310 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan BIR MILLƏTIN VAR OLMA MÜBARIZƏSININ SIMVOLU-İSTIQLAL MARŞI Lalə ƏSƏDULLAYEVA Bakı Slavyan Universiteti sweet-tuliq@mail.ru AZƏRBAYCAN
İstiqlal Marşı, Cümhuriyyətin elanından əvvəl 1921-ci ildə yazılmış olmaqla bərabər, Respublika müjdə və milli marş olaraq qəbul edildikdən sonra, dərhal hər gün təkrarlandığı üçün, Atatürk ilə birlikdə Respublika dövrünün simvolu olur.
Bu dövrdən sonra yetişən bütün nəsillərin daha çox mərasim münasibətilə özünə xas musiqisi ilə söylədikləri bu himn, şeir kimi də üzərində dayanmağa dəyər.
İstiqlal Marşını qiymətləndirərkən, yazıldığı dövr nəzərə almaq lazımdır. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 12 Mart 1921-ci ildə dörd dəfə ayaqda qulaq asaraq İstiqlal Marşı olaraq qəbul etdiyi bu şeir, o illərin müqəddəs və həyəcanlı havası ilə doludur. Onu o dövr Türk Ədəbiyyatının ən böyük şairlərindən biri olan Mehmet Akif yazmışdır. Mehmet Akif, bu gün, şeirlərində sosial duyğuları anlatan, dediklərini həqiqətən duyan bir şairdir. İstiqlal Müharibəsinə bütün varlığı ilə iştirak edən Akif, bu müharibədə iştirak edənlərin duyğu və inanclarına şəxsən malik olduğu üçün, onlara ən yaxşı tərcüməçi olmuşdur. Şeiri söyləyən Akif olmaqla bərabər, əslində o, öz məni ilə birləşdirdiyi Türk millətinin duyğu və inancını dilə gətirir. Burada Akifin verdiyi, o illərdə ən yetkin səviyyəyə çatan şeir qüdrəti bu ümumi imana, bütün millətin qəbul edəcəyi bir şəkildə üslub və ifadə vermək olmuşdur. Bəzi kəlmə və misralardan da anlaşıla kimi, o tarixdə hələ İstiqlal Savaşı əldə edilməmişdir. Türk ordusu bu şeir yazılandan bir il sonra, 26 Avqust 1922-ci günü böyük hücuma keçir. Düşmən qarşıda olduğu üçün ordu və millətə cəsarət vermək istəyən şair, şerinə "Korkma"! kəlməsi ilə başlayır. “Doğacaqdır sənə vəd etdiyi günlər Haqqın
Kim bilir, bəlkə sabah, bəlkə sabahdan da yaxın” misraları da ümidlə gözləyirdi və gələcəyə imanı göstərir. Poeziyada şanlı keçmiş və əbədi bir istiqbal fikrinə də yer verilməklə bərabər, yaşanılan zaman, qan və barıt qoxusuyla dolu olan halihazır-dır.
İstiqlal Savaşı, Türk millətinin ölüm-dirim döyüşüdür. Belə illərdə millətlər özlərini yaşadan əsas dəyərlərin fərqinə varırlar. Vətən, millət, hürriyyət və istiqlal kimi anlayışların əhəmiyyəti, sülh dövrlərində o qədər də anlaşılmaz. Hətta onları məhəl qoymayanlar da çıxır. Ancaq bir milləti ölüm ilə qarşı-qarşıya olan müharibə, onların nə qədər həyati olduğunu qüvvəylə hiss etdirir. Bunlar elə qiymətlərdir ki, onlar olmadan yaşaya. Buna görə də millət, onlar uğrunda ölümü gözə alır. Minlərlə insan, onlar uğrunda öldüyü, yaralandığı və ya şikəst olduğu üçün müqəddəs bir dəyər qazanırlar.
Akif, İstiqlal Marşında Türk Millətinin nə üçün döyüşdüyünü, nəyə inandığını aydın və çox açıq bir şəkildə ortaya qoymuşdur. Poeziyada bu dəyərlər, bəzən sanatkarane bir ifadə görünmüşlər. Şeri təhlil edərkən bunlar üzərində də dayanıb məna və funksiyaları açıqlanacaq. Birinci bənddə bəhs mövzusu olan "al sancaktır\". Al bayraq, Türk millətinin simvoludur. Burada şair fikrini ifadə edərkən onun doğurduğu xəyal və çağırışlardan da istifadə etmişdir. Türk bayrağının al rəngi şairdə bir alov təsiri doğurmuşdur. Bu alov "sönməz". Çünki onun çıxdığı mənbə hər bir Türk ailəsinin evində yanan ocaqdır. Yurdun üstündə tüstüləyən ən son ocaq qaldıqca, bu bayrağın alovu bu şəfəqlərdə dalğalanacaqdır. Akif, bu bənzətmə ilə "bayraq ilə" millət arasındakı əlaqəni sənətkaranə bir şəkildə ifadə etmişdir.
Türk bayrağında diqqəti çəkən ikinci simvol ulduzdur. İkinci beytdə şair, bu ulduz ilə göydəki ulduzu birləşdirir. Göydəki ulduza kimsənin əli toxunmayacağı kimi, "Türk millətinin ulduzu" olan al bayrağın ulduzuna da kimsə əl vura. Ulduz kəlməsi, eyni zamanda tale, tale mənalarına da gəlir. Akifin bu xəyallarla bildirmək istədiyi Türk Millətinin ölməzliyi fikridir. O, ordu və millətə "Qorxma"! Deyəndə belə bir inama əsaslanır. İkinci bənddə Türk bayrağının üç rəmzi olan "hilalden\" hərəkət edilmişdir. Hilal sözü qədim Türk Ədəbiyyatında sevgiliyə bənzədilir. Türk bayrağındakı ay (sevgili), təhlükələr içində olduğu və onu IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1311 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan sevənlərdən fədakarlıq gözlədiyi üçün, qaşlarını çatmışdır. Qədim Türk Ədəbiyyatında sevgilinin qaşı tərəflə aya bənzədilir. Şair burada, vətənin timsalı olan sevgiliyə (hilala) gülməsi üçün yalvarır. Bu millət onun uğrunda on minlərlə şəhid vermişdir. Yoxsa o tökülən qanlarını halal etməz.
"Haqqıdır Haqqa tapan millətimin istiqlal! " Misrasında "Haqq" sözü iki mənada istifadə edilmişdir. Birinci mənaya görə Haqq, Tanrı mənasına gəlir. Müsəlman olan Türklər ona sitayiş edirlər. Haqq sözünün digər mənası hüquq-hüquq sözündə görüldüyü kimi, ədalət ilə bağlıdır. Haqq eyni zamanda görülən bir iş, fədakarlıq və ya vəziyyət əvəzi alınması lazım olan paydır, Akif bu beytdə İstiqlal anlayışı ilə Haqq (Tanrı və ədalət) anlayışı arasında münasibət qurur. İslamiyyətin ən mühüm istiqamətlərindən biri, ədalətə üstün bir dəyər verməsidir. Haqq sözünün iki və ya üç məna qazanmasının səbəbi budur. Millətlər yüksək qiymətlərə inandıqları və bağlı olduqları təqdirdə istiqlala layiq görürlər. Mərc mövzusu misra belə bir inama əsaslanır. Üç qitədə "hürriyyət" anlayışı bəhs mövzusudur. Şair, burada Türk Millətini danışdırır. Türk milləti əzəldən bəri azad yaşamış və azad yaşamağa adət etmişdir. Ona zəncir vurmaq. Belə bir şey olunduğu təqdirdə, o, sel kimi daşaraq, bəndini pozur və aşar. Anadolu Türk Dövləti həqiqətən də 1071 Malazgirt Qələbəsindən bu günə qədər həmişə azad və müstəqil olmuşdur. Azad yaşamaq, Türk dövlət və millətinin varlığı ilə birdir. Ondan məhrum qalmaq buna görə də ona ağır gəlir, onu dəli edir. Bu parçada milli bir dəyərə bağlı olan milli iradənin gücü, təbiətdən alınan bənzətmələr ifadə olunmuşdur, Hürriyyətin başlıca xüsusiyyəti sərhəd tanımır. Yəhya Kamal da, "Açıq Dəniz" şeirində Türk millətinin azad yaşamaq iradəsini coşğun dəniz simvolu ilə izah edir. Dörd qitədə döyüşən iki tərəf, Türk Milləti ilə düşmənlər müqayisə edilmişdir. Qərb silahlarının üstünlüyünə güvənərək, Türkiyəyə hücum etmişdir. Düşmənlərin bu üstünlüklərinə qarşı, Türklərin heç bir şey ilə sarsılmayan "iman" ları vardır, iman, insanın daşıdığı mənəvi inancların toplusudur, insanı üstün edən maddi gücü deyil, imanı. Çünki iman olmasa maddi güc, uğur qazana bilməz. Mənəvi dəyərlərə əsaslanmayan maddi güc, insanı bir dəyər kəsb etməz. Şair, heç bir hüququ olmadığı halda başqa millətlərə hücum edən sözdə mədəni Qərbi "tək dişi qalmış bir canavara" bənzədir. "Tək dişi qalmış" deməsinin səbəbi, onun dəhşətli görünməsinə baxmayaraq, keçmiş gücünü itirmiş olmasıdır. Burada bütün vəhşiliyinə baxmayaraq, özünü "mədəni" deyə tanıdan Qərb ilə bir alay da var. Dövlətlər yalnız maddi gücləri üstün gəlməzlər. Tarixi hadisələr bunu göstərmişdir. Müstəmləkəçi Qərbə qarşı, başda Türklər olmaqla əzilən, bütün millətlər üsyan etmişdir və Qərb Birinci Dünya Müharibəsindən sonra üstünlüyünü itirmişdir. Bu baxımdan Mehmet Akifin onu "tək dişi qalmış bir canavara\" bənzətməsi yerindədir. Bu parçada "ulusun"sözü bəziləri tərəfindən yanlış olaraq "ulu (böyük) kəlməsi ilə müqayisə edilir. Burada "Medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar, bırak, varsın, ulusun, onda artık korkulacak bir taraf kalmamıştır" demək istəmişdir. Beşinci qitədə düşmənlə döyüşən əsgərə müraciət edilir. Ordu dayanarsa qələbə şübhəsizdir. Bu par- çada gələcəyə böyük inamla baxır. Tanrı, Türklərə (Müsəlmanlara) əbədi bir həyat vəd edib. İstiqlal Savaşının qazanılmasında dini inancın böyük rolu olmuşdur. Bunu o dövrə aid bir çox arayışdan anlamaq mümkündür. Akif, burada Türk Millətinin inancını dilə gətirir. Akifin özü də vətəninə çox bağlı bir Müsəlmandı. İslam, nikbin bir dindir. Ona iman edənlər əbədi bir həyata qovuşur. Altınca qitədə "vətən" bəhs mövzusudur. Xarici görünüşü baxımından vətən bir "toprak" parçasıdır. Amma bu torpaq parçası, millətin tarix və həyatına sıx bağlıdır. Onu müqəddəs edən maddi tərəfi deyil, millət və tarix ilə olan münasibətidir. Bu vətən, minlərlə şəhid tərəfindən əldə edilmiş və qorunmuşdur. Buna görə, ona baxarkən torpağı deyil, ona basdırılmış olan şəhidləri görməlidir. Dünyada heç bir şey vətən qədər müqəddəs və dəyərli deyil. Yeddinci hissədə yenə "vətən" bayramı bəhs mövzusudur. Burada da vətən ilə şəhidlər (şüheda) arasında münasibət üzərində dayanılmış, son beytdə vətənə bağlılıq hissi başqa bir şəkildə bildirilmişdir. Bir insan üçün ən böyük yoxsulluq, vətənindən uzaq (cüda) qalmaqdır. İnsan öz canını və ya sevgilisini itirərsə, vətən və millətin var olması ilə təsəlli tapır. Vətənini itirərsə, millətinin varlığı da təhlükəyə düşər. Burada vətənin can və canandan (sevgilidən) da üstün bir dəyər daşıdığı inancı vardır. İnsan, belə bir inanca sahib olmasa, vətəni üçün ölümü gözə ala bilməz. Doqquzuncu və onuncu qitələr bir-birinə bağlıdır. Burada "din" bəhs mövzusudur. Akifin bir Müsəlman olaraq Tanrıdan istədiyi ən böyük şey məbədinə əcnəbilərin əl toxundurmasın və dinin əsası olan qiymətlərə şəhadət edən azanların yurdun üzərində əbədi olaraq işləməsidir.
"Şu ezanlar ki şehadetleri dinin temeli" IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1312 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Misrasında "şəhadət" kəlməsi şahidlik mənasına gəldiyi kimi azanda keçən “ Eşhedü ən la ilahə illəllah Eşhedü ennə Muhammeden resulullah” cümlələrini də əhatə edər. Bunlardan birincisi "Şübhəsiz, bilirəm, bildirirəm, Allahdan başqa sitayiş edəcək yoxdur", ikincisi, "Həqiqətən, bilirəm, bildirirəm, Məhəmməd Allahın elçisidir" mənalarına gəlir. Bir insanın Müsəlman olması üçün "kəlmeyi-şəhadət" deyilən bu cümlələri təkrar etməsi və onlara inanması lazımdır. Müsəlman ölkələrində gündə beş vaxt oxunan azan ilə İslamiyyətin əsasını təşkil edən bu cümlələr tekrarlanır,şehitleri görməlidir. Əlin baş barmaqdan sonra, gələn barmağına şəhadət barmağı deyilir. Danışmayacaq olan xəstələr içlərindən dua edərkən şəhadət barmaqlarını qaldırırlar. Minarələr gözlərə uzanmış şəhadət barmağına bənzər. Akif şeirində buna da işarə edir. Açıq demədən hamının bildiyi bir şeyi hiss etdirməyə "tevriye" adı verilir, Akifin bu misrasında "telmih" və "tevriye" sənətləri var.
İstiqlal Müharibəsində din duyğusunun əhəmiyyətli bir rol oynadığını demişdik. Türk Tarixində "din", "vətən", "millət" və "İstiqlal" duyğuları əsrlər boyu bir-birinə bağlı olaraq yaşamış və inkişaf etmişdir. Akifin anladığı və Safahat-da ortaya qoyduğu İslam dini, ən yüksək qiymətlərə əsaslanır. Həqiqətən də Türk dövlətinin var olmasında İslamın böyük rolu olmuşdur. Onun təməlindəki "birlik" (vəhdət), "haqq" (ədalət), "ezeliyet" və "əbədiyyət" fikri "dövləti əbədilik- müddət" və ya ölməzlik inamını doğurmuşdur.
Doqquzuncu hissədə danışan şəhiddir. Din uğrunda döyüşən əsgər, özü öldükdən sonra azan səslərini eşitsə, məzarından qalxaraq, yarasından qanları axa -axa, hər şeydən soyunmuş bir ruh kimi göylərə yüksəlir və başı ərşə dəyər, İslam dininə görə şəhidlər birbaşa cənnətə gedərlər. Buna görə, onlar din və vətən yolunda ölməkdən qorxmurlar. Onuncu və sonuncu hissə, poeziyada ortaya qoyulan ideya və inancların bir növ xülasəsidir. Burada da millətin ölməyəcəyini, əbədi yaşayacağı inancı vardır.
İstiqlal Marşında bəzi hissləri qüvvətli olaraq bildirmək məqsədilə istifadə olunan təşbehlər, xalqın zövqünə uyğundur və bizdə bəzəkli, süni təsiri oyatmırlar. Şeir dil və üslub baxımından ümumiyyətlə sadədir. Əruz vəzninə qüvvətlə hakim olan Akif, misralarına nitq və natiqlik ədası verib. Başqa şeirlərində nesre yanaşan Akif, burada qitələrin dörd misrasını da öz içlərində arxa-arxaya gələn dörd möhkəm qafiyəyə oturtmaq vasitəsilə məzmuna uyğun, sadə olmaqla bərabər, qüvvətli bir ahəng təmin etmişdir. Bunu edərkən bəlkə də xalqı və Əsgəri düşünmüşdür. Dil və forma baxımından şeirə hakim olan düşüncə, qüvvət, inam hissi, möhkəmlik və sadəlikdir. Bunlar Türk xalqı və əsgərinin əsas xüsusiyyətləridir.
ARAP MENŞELİ KLASİK BİR HİKÂYE: YÛSUF MEDDAH’IN “VARKA ve GÜLŞAH” MESNEVİSİ Setter DURMAZ Qafqaz Üniversitesi sdurmaz1@qu.edu.az AZƏRBAYCAN Günel ƏLİYEVA Qafqaz Üniversitesi gunel-09@inbox.ru AZƏRBAYCAN Klasik Türk Edebiyatı’nda, konusu muhabbet olan mesneviler, çoğunlukla Doğu kültürü ve hayatıyla yakından ilgilidir. Bu mesneviler arasında, Arapların gerçek hayat hikâyelerinin yansıtıldığı eserler, kendilerine özgü bir değer taşırlar. Türk Edebiyatı’nda, ilk defa XIV. yüzyılın ortalarında, Yûsuf Meddah tarafından kaleme alınan “Varka ve Gülşah” mesnevisi, konu bakımından, eski bir Arap şâiri olan Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesini aksettirmesi yönüyle, bu kategoride değerlendirilmeye lâyık kıymetli bir eserdir. “Varka ve Gülşah”tan başka “Hâmûş-nâme”, “Dâstân-ı İblîs” ve “Maktel-i Hüseyin” adlı eserlerin de müellifi olan Yûsuf Meddah, “Meddah” lâkabından anlaşıldığı gibi, halkın ve toplumun ileri gelenlerinin huzurunda hikâyeler anlatan bir kimsedir. Şâirin eserlerinde, gençlik yıllarını genellikle Azerbaycan’da geçirdiğine; Erzincan, Sivas ve Kastamonu’da bulunduğuna; bir dönemde Konya’ya gelip Mevlevîliğe intisap ettiğine dair ipucu niteliğinde bilgilere rastlanır. Müellifin, yüksek seviyede tahsil gördüğü, Arapça ve Farsçayı iyi bildiği, din ve tasavvuf kültürüne vâkıf olduğu yine eserlerinden anlaşılmaktadır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1313 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Yûsuf Meddah’ın “Varka ve Gülşah” eseri, halk topluluklarına okunmak üzere, altı meclis hâlinde, sade bir Türkçe ile ve aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” vezniyle yazılmış, muhabbet konulu bir mesnevidir. Eserin, son yıllarda elde edilen nüshalarından ve “Başladık Sivas şehrinde bunu / Kim rebîü’l-evvelin evvel günü” beytinden, yaklaşık 1342-1343 yıllarında Sivas’ta yazıldığı tespit edilmiştir. Mesnevinin konusu özetle şöyledir: Hz. Peygamber zamanında Mekke’de yaşayan ve aynı zamanda kabile reisi olan Hümâm ile Hilâl adında iki kardeş vardır. Hümâm’ın Varka adında bir oğlu, Hilâl’in ise Gülşah adında bir kızı dünyaya gelir.
Varka ve Gülşah henüz mektep çağında birbirlerini severler. “Mekteb içinde bular biribirin Cân içinde sevişüp kıldı yirin Mektebe ikisin bile varur idi Hocaları çün sabak virür idi” (Varka ve Gülşah: 1b-4b/17-18) Evlenme çağına gelen gençlerin tam düğünlerinin yapılacağı esnada, kâfir bir kabilenin reisi olan Amr, Gülşah’ı kaçırır. Varka, Gülşah’ı kurtarırsa da Amr onu geri alır ve bir hile ile Varka’yı da yakalar. Amr’ın elinden bir şekilde kurtulmayı başaran âşıklar, memleketlerine geri dönerler. Amr, bu defa Varka’nın babasını öldürür. Bir müddet sonra tekrar düğün hazırlıklarına başlanır. Bu kez Varka, amcasının hanımının istediği mihri tedarik etmek için, babasının yerine Yemen hükümdarı olan, dayısı Selim Şah’ın yanına gider. İstediklerini elde eder ama memleketine zor şartlar altında ve gecikmiş olarak döner. Bu arada Şam Hükümdarı Muhsin Şah, Gülşah’a talip olur. Varka’dan ümidini kesen Gülşah, Muhsin Şah’la evlenir. O sırada memleketine dönen Varka’ya, Gülşah’ın öldüğü söylenerek, yalancı bir mezar gösterilir. Varka, Gülşah’ın mezarının başında kendini öldüreceği sırada gerçeği öğrenir ve bunun üzerine Şam’a gider. Birbirlerini tanıyan Varka ile Gülşah’a Muhsin Şah iyi davranır. Fakat Gülşah’ın nikâhlı olması yüzünden, Varka oradan mahcup ve mahzun olarak ayrılır ve yolda ölür. Bu haberi öğrenen Gülşah, Muhsin Şah’tan, kendisini Varka’nın mezarına götürmesini rica eder. Oraya varınca, mezarın başında hançeriyle kendini öldürür. Bu olay, bir gazve dönüşünde oradan geçmekte olan Hz. Peygamber’e anlatılır ve bu iki âşığın diriltilmesi için, kendisinden dua istenir. Hz. Peygamber ve sahabeleri, genç yaşta ölen bu âşıklara acırlar ve Allah’tan onların diriltilmeleri için dua ederler. Allah tarafından Varka ve Gülşah’a kırkar yıl daha ömür verilir. Böylece iki âşık, mezarlarından çıkarak, kırk yıl daha mutluluk içinde yaşarlar. Yûsuf Meddah’ın “Varka ve Gülşah” mesnevisi, aslında Arap menşeli bir aşk hikâyesi olup, Emevîler Dönemi’nde yaşamış, Benî Uzra kabilesinden Urve b. Hizâm ile amcasının kızı Afrâ arasında geçen aşk macerasından ibarettir. Hikâyenin özeti şöyledir: Hizâm öldüğü zaman kardeşi, yeğeni Urve’yi himayesine alır. Urve ile amcasının kızı Afrâ birlikte büyürler ve birbirlerini severler. Urve, amcasından Afrâ’yı ister. Fakat amcasının hanımının istediği mihri karşılamaya gücü yetmez. Bunun üzerine, yardım istemek maksadıyla Yemen’de bulunan diğer amcasının yanına gider. Bu arada Afrâ, Şam’ın Belkâ halkından bir kişiyle evlendirilir. Memleketine dönen Urve, durumu öğrenir ve Şam’a gider. Şam’da Afrâ’nın kocası tarafından çok iyi karşılanır. Urve memleketine mahcup ve mahzun olarak dönerken yolda ölür ve Medine yakınlarındaki Kurâ vadisinde defnedilir. Bir süre sonra Afrâ da ölür ve Urve’nin mezarı yanında toprağa verilir. Urve’nin başından geçen bu aşk hikâyesi, ilk defa Gazneliler devri şâiri Ayyûkî tarafından mesnevi şeklinde nazmedilir. Ayyûkî, hikâyenin aslını korumakla birlikte kahramanların, mekân ve kabilelerin isimlerini değiştirir. Bundan başka eserine Varka’nın katıldığı savaşlar, bu savaşlarda gösterdiği kahramanlıklar, ölen iki âşığın Hz. Peygamber’in ve ashabının dualarıyla dirilerek, kırk yıl daha mesut bir şekilde hayat sürmeleri vs. gibi menkıbeler ekler. Ayyûkî’nin “Varka ve Gülşah” mesnevisi de, ilk defa Yûsuf Meddâh’ın kalemiyle Türk Edebiyatı’na girmiştir. Yûsuf meddah’ın “Varka ve Gülşah” mesnevisinin konusu ile Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesi mukayese edildiğinde, aralarında ciddi bir benzerliğin olduğu görülür. Meselâ; gerek
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1314 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Urve’nin, gerekse mesnevi kahramanlarının hayatları Mekke yakınlarındaki çöllerde geçer. Her ikisinde de iki başkahraman amca çocuklarıdır ve birbirlerini severler. Bunların dışında nikâhtan evvel kızın annesinin yüksek miktarda mihr istemesi, erkeğin bu talebi yerine getirebilmesi için uzakta bulunan amcasının yanına gitmesi, Şam tarafından zengin bir adamın büyük bir mihr karşılığında kızla evlenmesi ve onu memleketine götürmesi, hikâyedeki vaka zincirinin bazı ortak halkalarıdır. Bunlardan başka, hikâyelerde daha birçok ortak gelişmeler göze çarpar. Meselâ; erkeğin, kızın öldüğü haberinin bir oyundan ibaret olduğunu öğrenmesi, Şam’a gidip kızın evine misafir olması, kendisine güzel bir muamelede bulunan kızın kocasına karşı mahcup olarak oradan ayrılması, memleketine dönerken yolda kederden ölmesi, kızın onun mezarını bulup başucunda intihar etmesi vs. gelişmeler, birbirleriyle örtüşen vakalardandır. Ancak ölen kahramanların Hz. Peygamber’in ve ashabının dualarıyla dirilerek kırk yıl daha mesut olarak yaşamaları, tabii olarak Urve b. Hizâm’ın hayatında yoktur. Zira öldükten sonra bir ermişin duasıyla yeniden dirilme motifi, yalnız mesnevilerde bulunan bir ayrıcalıktır. Görüldüğü gibi “Varka ve Gülşah” mesnevisi, aslında bir Arap şâiri olan Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesi olduğu halde, zamanla mesneviye dönüşmüştür. İran Edebiyatı’nda çok eskiden beri bilindiği âşikâr olan hikâye, ilk defa olarak XI. yüzyılın ilk yarısında Ayyûkî tarafından kaleme alınmış; Yûsuf Meddah’ın yazdığı mesnevi ile de Türk Edebiyatı’na girmiştir. Sonuç olarak; Türk halkı tarafından, en azından bir “Leyla vü Mecnûn”, “Ferhat ile Şirin”, “Arzu ile Kamber” kadar ilgi görmüş olan bu mesnevi, daha sonra Azerbaycan ve Çağatay sahası Türk edebiyatlarında da halk varyantları şeklinde günümüze kadar ulaşmıştır. Eserin konusu, aynı zamanda çağdaş edebiyat formlarına ve İspanya yoluyla Fransız Edebiyatı’na kadar uzanmıştır. Klasik Türk Edebiyatı’nda, konusu muhabbet olan mesneviler, çoğunlukla Doğu kültürü ve hayatıyla yakından ilgilidir. Bu mesneviler arasında, Arapların gerçek hayat hikâyelerinin yansıtıldığı eserler, kendilerine özgü bir değer taşırlar. Türk Edebiyatı’nda, ilk defa XIV. yüzyılın ortalarında, Yûsuf Meddah tarafından kaleme alınan “Varka ve Gülşah” mesnevisi, konu bakımından, eski bir Arap şâiri olan Urve b. Hizâm’ın hayat hikâyesini aksettirmesi yönüyle, bu kategoride değerlendirilmeye lâyık kıymetli bir eserdir. “Varka ve Gülşah”tan başka “Hâmûş-nâme”, “Dâstân-ı İblîs” ve “Maktel-i Hüseyin” adlı eserlerin de müellifi olan Yûsuf Meddah, “Meddah” lâkabından anlaşıldığı gibi, halkın ve toplumun ileri gelenlerinin huzurunda hikâyeler anlatan bir kimsedir. Şâirin eserlerinde, gençlik yıllarını genellikle Azerbaycan’da geçirdiğine; Erzincan, Sivas ve Kastamonu’da bulunduğuna; bir dönemde Konya’ya gelip Mevlevîliğe intisap ettiğine dair ipucu niteliğinde bilgilere rastlanır. Müellifin, yüksek seviyede tahsil gördüğü, Arapça ve Farsçayı iyi bildiği, din ve tasavvuf kültürüne vâkıf olduğu yine eserlerinden anlaşılmaktadır. Yûsuf Meddah’ın “Varka ve Gülşah” eseri, halk topluluklarına okunmak üzere, altı meclis hâlinde, sade bir Türkçe ile ve aruzun “fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün” vezniyle yazılmış, muhabbet konulu bir mesnevidir. Eserin, son yıllarda elde edilen nüshalarından ve “Başladık Sivas şehrinde bunu / Kim rebîü’l-evvelin evvel günü” beytinden, yaklaşık 1342-1343 yıllarında Sivas’ta yazıldığı tespit edilmiştir. Mesnevinin konusu özetle şöyledir: Hz. Peygamber zamanında Mekke’de yaşayan ve aynı zamanda kabile reisi olan Hümâm ile Hilâl adında iki kardeş vardır. Hümâm’ın Varka adında bir oğlu, Hilâl’in ise Gülşah adında bir kızı dünyaya gelir.
Varka ve Gülşah henüz mektep çağında birbirlerini severler. “Mekteb içinde bular biribirin Cân içinde sevişüp kıldı yirin Mektebe ikisin bile varur idi Hocaları çün sabak virür idi” (Varka ve Gülşah: 1b-4b/17-18) |