Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ÇEX DİLİNDƏ TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏR Qəmbər QƏMBƏROV
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA İŞLƏNƏN BƏZİ ARXAİK SÖZLƏRİN BORÇALI ŞİVƏSİNDƏ TƏZAHÜR FORMASI Faidə OMAROVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1325 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ÇEX DİLİNDƏ TÜRK MƏNŞƏLİ SÖZLƏR Qəmbər QƏMBƏROV Bakı Slavyan Universiteti turkay.qazvin@gmail.com AZƏRBAYCAN
Çex dilçilərinin türk dilinə olan marağının səbəbi tarix boyu Türklərlə qurduqları iqtisadi-mədəni münasibətlər və onlarla aparılan müharibələr nəticəsində dillərinə külli miqdarda türk söz və ifadələri eyni zamanda türk dili vasitəsilə ərəb və fars sözləri Çex dilinə keçməsidir. Lakin, Çex dilçiliyi Almaniya, Macarıstan kimi ətraflı tədqiq olunmuş türkologiyaya malik olmamışdır. Çex dilçiliyində adı çəkilən dövlətlərə nisbətən türkoloji araşdırmalara gec başlanılmışdır. Bunun səbəbini Jozef Blaşkoviç aşağıdakı kimi əsaslandırır: 1. Çex və Slovak millətlərinin keçmiş yüzilliklərdə Türk tayfaları ilə heç bir münasibtlərinin olmaması; 2. Çex və Slovakların, Çexislovakya Respublikası qurulduqdan sonra müstəqil milli həyatlarına yalnız, 1918-ci ildən sonra yaşamağa başlamaları. 1986-cı ildən sonra Praqadakı Şarl Universitetində “Şərq dilləri” bölməsinə türk, ərəb və çin dilləri və ədəbiyyatları ilə məşğul olan prof. Rudolf Dvorak təyin olunur və bundan sonra əsaslı türkoloji araşdırmalara başlanılmışdır. Daha sonra digər dilçilər Jan Rypka, Felix Tauer və Jozef Blaşkoviç türkologiya sahəsində elmi çalışmalar aparmışlar. Türk dilindən Çex dilinə keçən sözlərlə bağlı ilk araşdırma Miklosiçin əsəridir. Daha sonra J.Peisker, Jozef Janko, K. Lokots və başqa dilçilərin adını çəkmək olar. Lakin, bu araşdırmalar Çex dilində olan Türk sözlərini tam olaraq aydınlaşdırmır. Bu əsərlərin heç biri Çex dilində nə qədər türk sözünün olması, onların etimoloji mənası, keçmə yolları haqqında dolğun məlumat vermir. 1952-ci ildə çıxan “Etymologicky slovnik jazyuka ceskeho” əsəri (Çex dilinin kök lüğəti) ancaq 32 sözün Türk dilindən alındığını göstərmiş, ancaq bu sözlərin çoxu düzgün yazılmamış və ya mənası səhv verilmişdir. Türkoloqlar Çex dilinə keçmiş türk sözlərindən bəhs etməmişdən öncə bu sözlərin hansı yollarla daxil olduğunu araşdırmışlar. Bu araşdırmalar nəticəsində müəyyənləşdirmişlər ki, Çex dilinə Türk sözləri Rus-Macar, Şimali Slavyan və ya Fransız-Alman dilləri vasitəsilə keçmişdir. Rus dili vasitəsilə keçən sözlərin bir qismi tatar və ya qazax dilindən keçmişdir. Rus dili vasitəsilə : balalajka- rusca balalayka (Tatarca balalayka); aul- rusca aul (türkcə ağıl)
Şimali Slavyan dilləri vasitəsilə: carsija~Bulqar dilində carsija, Türkcə çarşı; coban~Bulqarca coban, Türkcə çoban;halena, halina~Bolqarca halina, Serb-Xorvatca haljina, Türkcə halı; joghurt~ Bolqarca jogurt, Türkcə yoğurt; rakija~ Serb-Xorvat dilində, Bolqar dilində rakij, Türkcə rakı və s. Alman dili vasitəsilə: vezir- almanca Wesir, türkcə vezir Fransız dili vasitəsilə: Serail-fransızca serail, türkcə saray İtalyan dili vasitəsilə: odaliska~ İtalyanca odalisca, Alm. Odaliske, Türkcə odalık. Bəzi sözlərin isə Çex dilinə hansı yolla keçdiyi məlum deyildir. Hətta Çex dilində elə sözlər vardır ki, ümumiyyətlə müəyyənləşdirmək mümkün deyil türk dilindən çex dilinə keçib və ya çex dilindən türk dilinə keçmişdir. Məsələn, Çexcə chomout~Türkcə humut, Çexcə korcak~Türkcə korçak,
Türk dilindən Çex dilinə sözlərin keçməsi hadisəsi müxtəlif tarixlərdə olan münasibətlər nəticəsində olmuşdur ki, J.Blaşkoviç bunu belə göstərmişdir. I. Slavyanların keçmiş zamanlarda şimal-şərq və şərqdə yaşayan Türk xalqları ilə əlaqə nəticəsində keçməsi güman edilir. Bu sözlərə misal olaraq aşağıdakı sözləri göstərmək olar:
Qazax dilində toku, Özbək dilində tukimok- kök: toku, tok, ~ latın dilində texo; balvan: put, kaya, böyükdaş, bacarıqsız biri;
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1326 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bu söz bütün Slavyan dillərində istifadə edilir. Macar dilində də mövcuddur. Qədim Çex dilində bu söz XIII yüzillikdə qeyd edilmişdir. Orxon yazılı abidələrində bu söz “balbal” kimi işlənmişdir.
II. V yüzildən sonra Slavyan və Türk dilləri arasında əlaqələr güclənmişdir. Çex boyları indiki vətənlərinə doğru şərqdən hərəkət etmiş və yerləşmişlər. Lakin, buarada Avarların hakimiyyəti altına düşmüşlər. 623-cü ildə Avar hakimiyyətinə son qoyulur. Avar hakimiyyətindən sonra çexlər türklərlə birbaşa əlaqədə olmamışlar. Lakin, digər Slavyan xaqları müxtəlif türk boyları ilə əlaqədə olmuşlar. Bunun nəticəsində türk və monqol dilindən çoxlu sözlər Slavyan dilinə keçmiş və Çex dilinə gəlib çatmışdır. Məsələn, balta~balta, biciak~ bıçaq, horda~ordu, chan~xan, kefir~kefir; III. Türk imperatorluğu zamanı yaxın ərazidə yaşayan Çexlərin dilinə Osmanlı türkcəsinin böyük təsiri olmuşdur. Osmanlı türkcəsinin təsiri XX yüzilliyə kimi davam etmişdir. J. Balşkoviç Osmanlı trkcəsindən Çex dilinə keçən sözləri mənaca aşağıdakı kimi quruplaşdırmışdır. 1. Döyüşlə bağlı sözlər: Caus çavuş = Türk çavuşu ; Jatagan- yatağan = hançer
Mənası 1. atlı əsgər, 2. bir rəqs növü, Çex dilində hulanka “ulanların geyindiyi jilet, esger jileti” 2.Rütbə adları: Aga~ağa = məmurlara verilən bir ad; Basa~pasa~başa, paşa. Mənası: yüksək rütbəli məmur; Efendi~efendi = efendi (papaz, məmur) 3. Dini və gündəlik həyatla bağlı : Bazar~Pazar Rus dilindən alnmışdır. Türk dili vasitəsilə rus dilinə keçmişdir. Söz mənşəyinə görə fars sözüdür; Harem~harem; İmam~imam 4. Geyim adları: Başlık~başlık; cizma~çizme; cuha~cucha~çuha=tunika pellicea; kaftan~kaftan. 5. Yemək və içki adları : Jaghurt~yoğurt; kaviar~havyar; limon~limon; kava~kahve 6. Tütün çəkməklə bağlı sözlər: Cibuk~ cubuk= qısa və düz saplı pipo, türk piposu; Lulka~ lüle 7. Ev və ev əşyaları: Divan~divan; kelim, kilim~kilim = xalça; kiosk~köşk; 8. Bitki və heyvan adları: Tulipan=lalə 1554-cü ildə Busbeck, Ədirnə elçisi Türkiyədən gətirmiş və sarqıya oxşadığı üçün tulipant (türkcə tülbent sözündən) adını vermişdir; Sakal~çakal; tarakan~tarakan; Kukurice~kukuruz (qarğıdalı, mısır) Çex dilində mövcud olan türk sözlərinin toplanıb tədqiq olunması məsələsi tam olaraq öz həllini tapmamışdır. Belə araşdırmaların müasir dilçilikdə aktuallığını nəzərə alaraq bu mövzü ətrafında daha geniş tədqiqatlar aparılmalıdır.
AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu. menbeshunasliq@box.az AZƏRBAYCAN
“Taci-Ədəb” əsəri Anadolu coğrafiyasında yazıldığından demək olar ki, Anadoluda yerləşmiş insanlara xitab olaraq yazılmışdır. Bu əsər bir Anadolu yazıçısının qələmindən çıxdığından XV əsr Anadolu insanının fikirlərini, düşüncəsini, mədəniyyətini, əxlaqını, tərbiyəsini, elmini, dilini, şivəsini, dinini, adət-ənənəsini, ailəsini əks etdirməsi baxımından bizim üçün dəyərli bir sirlər xəzinəsi və araşdırma mənbəsi hesab olunur. Əsər bir müqəddimə, qısa bir kətəbə ilə iyirmi yeddi bölümdən ibarətdir. 6-cı bölümlə 7-ci bölüm arasında həftənin günləri haqqında başlıqsız olaraq məlumat verilmişdir. Əsərin sonunda bəzi bölümlər arasında “nəsihət” başlığı ilə bölümə uyğun olaraq qısa nəsihətlər verilmişdir. Nüsxələrin strukturundakı ən böyük fərq M-315/315 şifrli əlyazmada olan 22- ci, B-1167 şifrəli əlyazmada isə 6-cı və 18-ci bölmələrin olmamasıdır . Əsas götürdüyümüz M-315/315 nömrəli nüsxə h.1221/m.1806-cı illərdə köçürülmüşdür. Cildi medalyonlu, qapaqlı, tünd qəhvəyi köhnəlmiş dəri, kağızı XVII əsrin I yarısına aid, xətti nəsx və nəstəliq, sətir sayı müxtəlif, katibi Faiz oğlu Məhəmməddir. Mətn qara mürəkkəblə yazılmışdır. Bir çox vərəqlərin ətrafı didilmişsə də mətnə xələl gəlməmişdir. 1a-b, 5a, 10b, 105b, 164a, 181a, 191b IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1327 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan vərəqlərində müxtəlif qeydlər yazılmış, cədvəllər çəkilmişdir. 1b, 5b, 6b, 43b, 107b, 147b, 181b, 187b, 190b vərəqlərində üçkünc müəssisə, 39b vərəqinə sahiblik möhürü basılmışdır. 6a-b, 17a-b vərəqlərinin kağızı açıq qəhvəyi, 108a-b, 113a-b vərəqləri tünd çəhrayı rəngdədir. 106a-107a, 146b- 147a vərəqləri ağ buraxılmışdır. Ölçüsü 17 x 21.5 sm olan 191 vərəqlik əlyazma 12 bölümdən ibarətdir. “Taci-Ədəb” əsəri VII bölümdədir. 49b-105a vərəqini əhatə edir. Sonunda h.1221/m.1806 ildə köçürülməsi haqqında katib qeydi vardır.
M-311/311 şifrli əlyazmanın həcmi 65 vərəq, ölçüsü 16 x 22.5 sm, cildi sonralar çəkilmiş qara dermantindəndir. Kağızı XVIII əsrin sonlarına aid Avropa istehsalı, xətti nəstəliqli nəsx, sətir sayı 12-15-dir. Mətn qara, başlıqlar qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. 1a vərəqi cildə yapışdırılmışdır. 2a və sonda cilddən əvvəl vərəqdə üçkünc müəssisə möhürü basılmışdır. 65a-b vərəqində ərəbcə və türkcə qeydlər vardır. “Taci-Ədəb” əlyazmanın 1b-43b vərəqlərindədir. h.1248/m.1832-ci ildə köçürülmüşdür. Katibi bəlli deyil.
B-1167/2790 şifrli üçüncü əlyazma Azərbaycan pedaqoqu, mətnşünas alim Əbdülqəni Nuxəvi Xalisəqarızadə tərəfindən h.1262-1269/m.1845-1852-ci illərdə köçürülmüşdür. Ölçüsü 17.8 x 22 sm, mətn ölçüsü 10.5 x 15.5 sm, cildi nazik mavi kağız, xətti nəstəliq, kağızı XIX əsrin birinci yarısına aid Rusiya istehsalıdır. 1a vərəqində düzbucaqlı inventar, 1b vərəqində 2 üçkünc, 2 ellipsvari nüsxə möhürləri basılmışdır. 17a-26a vərəqləri ağ buraxılmışdır. Haşiyələrdə mətnlərə aid qeydlərə təsadüf olunur. Mətn qara, başlıqlar, yarım başlıqlar və bəzi ifadələr qırmızı mürəkkəblə yazılmışdır. Katib əlyazmanın 1b-16b vərəqlərini əhatə edən “Taci-Ədəb” əsərini h.1262/m.1845-ci ildə köçürdüyünü qeyd etmişdir. Əsər kitab şəklində AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu “Mənbəşünaslıq və yazılı abidələrin tədqiqi və nəşri” şöbəsində Qasımlı İnci.T.q tərəfindən çapa hazırlanmış və AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Elmi Şurasının 22 may 2013-cü il tarixli 4 saylı iclasının qərarı ilə çapına icazə verilmiş, 2015-ci ildə çap olunmuşdur. Hazırladığımız kitabda əvvəlcə mətn transfoneliterasiya edilmiş, sonra müasir Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Sonra mətnin içərisindən ərəb-fars mənşəli kəlmələr, sonra isə türk mənşəli kəlmələr seçilərək mətndəki mənaları ilə lüğət şəklinə salınmışdır.
Fellər lüğətlərdə adətən məsdər şəklində verilsə də, bu mətnin “Türk mənşəli kəlmələr” lüğətində bu sözlər mətndən olduğu kimi götürülmüş, qeyd edilmişdir. Bu sözlərin mətndə işlənmiş bütün formaları göstərilmişdir. Lüğətdə osmanlıca yazılmış sözlərin demək olar ki, çoxunda ortada saitlər yazılmamışdır. Bunun səbəbi orta əsr əlyazmalarında, əsasən də türk mənşəli kəlmələrdə uzun saitlərin yazılmamasıdır. Lüğətin bu şəkildə tərtib olunmasında məqsədimiz bu sözlərin orta əsrlərdə hansı şəkillərdə işlədilməsini olduğu kimi göstərməkdən və əsərin qrammatik xüsusiyyətlərini ortaya qoymaqdan ibarətdir. Türk mənşəli lüğətdə əvvəlcə sözün orijinalı, mötərizədə transfoneliterasiyası, sonra tərcüməsi verilmişdir. Ərəb-fars mənşəli kəlmələr lüğətində sözlərin qarşısında (ə) ərəb dilindən, (f) fars dilindən olduğu qeyd olunmuşdur. (ə,f) yazılan sözlər həm ərəb, həm də fars dilindən götürülmüş sözlərdir. Əvvəlcə sözün transfoneliterasiyası, sonra isə mətndəki mənası verilmişdir. Mətnin əlyazma nüsxəsində olduğu kimi sətir sayı transfoneliterasiyada da saxlanılmış və bu səbəbdən də mətndə abzaslar qoyulmamışdır. “Taci-Ədəb” əsərinin Azərbaycan nüsxələri əsasında ən mükəmməl nüsxəsi olan, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan M- 315/315 nömrəli nüsxə əsasında hazırladığımız bu araşdırmada belə qənaətə gəlmişik ki, bu əsərdə ələ alınan bütün mövzuların demək olar ki, hamısı islami anlayışla yazılmışdır. Dövrünün yaşam tərzini əks etdirməsi, qadınlarla bağlı yüksək fikir, dövrünün təlim-tərbiyə həyatına baxış, ədəb-ərkan qanunları və sosial həyata dair düşüncələr diqqətə layiqdir. Müəllifin fikrinə əsasən hər müsəlman ədəb öyrənmək məcburiyyətindədir və gözəl əxlaqlı olmalıdır. Onun fikirincə islamın qaynağı ilahidir. Möminlər ədəbi və gözəl əxlaqı Hz.Peyğəmbərdən, o da Cəbrayıl vasitəsi ilə Allahdan öyrənmişdir. Kitabın çap olunmasında məqsədimiz ümumi baxışdan günümüzə qədər öz məqsədini qoruyub saxlamış bu dəyərli əsərin cəmiyyətə tanıdılması və əsərdən yararlanmaq imkanının verilməsi ilə keçmişimizdən günümüzə qədər körpü salan belə dəyərli əsərlərin arxivlərdən çıxarılaraq oxuculara çatdırılmasıdır. Ümid edirik ki, islam aləminin müqəddəs kitabı olan “Qurani-Kərim”ə əsaslanan bu risalə islam adətlərinə və qanunlarına itaət edən və ondan bəhrələnmək istəyənlərə kömək olacaqdır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1328 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” DASTANINDA İŞLƏNƏN BƏZİ ARXAİK SÖZLƏRİN BORÇALI ŞİVƏSİNDƏ TƏZAHÜR FORMASI Faidə OMAROVA AMEA, Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Filfay-6786@mail.ru AZƏRBAYCAN “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı xalqımızın möhtəşəm abidəsi olaraq qədim dəyərlərimizi, tarixi keçmişimizi, adət və ənənəmizi özündə yaşadır. Dastan zəngin leksikası, sintaktik vahidləri, o cümlədən zəngin bədii ifadə vasitələri ilə həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Məlumdur ki, dünyada heç bir dil başqa dillərin təsirindən kənarda qalmamışdır. Hər bir dildə bu və ya digər dillərin sözlərinə rast gəlinir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının leksikasında da çox az miqdarda ərəb və fars mənşəli sözlərə təsadüf edilir. Dastandakı sözlərin 85%-i türk mənşəli, 15%-i isə ərəb və fars mənşəlidir. Buna görə də türk dillərində ləhcə və ağızlarında bu gün də yaşayan “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının leksikası türk dillərinin etimoloji lüğəti üçün də zəngin mənbədir. Qeyd etdiyimiz kimi “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən sözlərin çox az qismi türk mənşəli olmayan sözlərdir. Dastandakı türk mənşəli sözlərin əksəriyyəti arxaikləşsə də, bir çox ləhcə və şivələrimizdə hələ də istifadə olunur. Bu arxaizmlərdən 200-ə qədəri qərb ləhcəsində olduğu kimi, yaxud da hər hansı bir fonetik dəyişmə ilə işlənməkdədir. Qərb ləhcəsinin əsas şivələrindən olan Borçalı şivəsinin “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı ilə bağlılığını yazıçı Anar belə qeyd etmişdir: “Həmin ilin payızında qələm dostlarım Əkrəm Əylisli və Mövlud Suleymanlı ilə Mövludgilin uzaq dağ kəndlərinə getdik. Yolumuz Gürcüstan ərazisindən keçirdi. Yol boyu qarşımıza çıxan Azərbaycan kəndlərinin adı da Dədə Qorqud dünyasına mənsub idi: Kəpənəkçi (Kəpənək – KDQ-da yapıncıya deyilir), Qaçağan (qaçağan at), Təkəli, Yırğançı, Yavuqlu, İmir kəndləri. Movludgilin kəndində eşitdiyim Azərbaycan dili qədim Dədə Qorqud dilini xatırladır”. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dili baxımından səciyyəvi olan keyik, soy, sağış (məhşər), yazı, damu, tanıq, bəbək (bala), kendu, şol, dünlə (gecə ikən), irmək, sayrımaq (oxumaq), işırmaq, ilətmək, tümən, yayan (piyada), çəri, əsən, sayru və s. kimi leksik vahidlərin XVII əsrə qədərki ədəbi dilimiz üçün işlək vahidlər olduğunu konkret faktlarla əsaslandıran T.Hacıyev “Kitabi-Dədə Qorqud” və dialektlərimiz məsələsinə də toxunur: “Kitab”ın dilində müşahidə olunan sözlərin müəyyən qismi müasir ədəbi dilimiz üçün arxaik sayılsa da, hazırda dialektlərimizdə canlı şəkildə qalır və yerli ünsiyyətdə istifadə olunur: becid, güz, yəxni, gədik, seyvan, suç, aya, ağırlamaq, öylə (nahar və vaxt mənasında), döşürmək, ismarlamaq, ülüş-ülüşmək, güvəzələmək, qu (xəbər), manrı, us, biləsincə (özü ilə), bozlamaq, yeng, duş kimi onlarla söz”. Borçalı şivəsində işlənən bəzi sözlərin müasir türk ədəbi dilində işlənmə hallarına da rast gəlmək olar. O cümlədən, bu xüsusiyyət dastandakı arxaiklərə də aid edilir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında işlənən arxaik sözlərin bəzilərinin qərb ləhcəsində və türk dilində işlənmə məqamlarını nəzərdən keçirək: Öykə. Dastanda sinə mənasında işlənmişdir (Oğuz yigidinin öykəni qopardı, qılıcın çıqardı, yeri çaldı-kərtdi – Oğuz igidinin sinəsi qabardı, qılıncını çıxarıb yeri çaldı çapdı). Şivələrimizin əksəriyyətində “ağ ciyər” mənasında işlənən “öhvə” qərb ləhcəsində öyfə, öykə, öfgə, öhfə şəklindədir. Sügsün. Dastanda boyun mənasındadır (Sügsünündən tutdu, belini üzdü). Bu söz qərb ləhcəsində süysün şəklindədir. Borçalı kəndlərinin əhalisinin dilində tez-tez rast gəlinən sözlərdən biridir. Baba. Dastanda ata mənasındadır (Baba malından nə faidə başda dövlət olmasa). Məlumdur ki, ata anlamlı “baba” Türkiyə türkcəsində ədəbi dil səviyyəsində işlənməkdədir. Baba sözü müasir dilimizdə atanın və ya ananın atası mənasındadırsa, qərb ləhcəsində ilkin semantikasına uyğun, yəni ata mənasında işlənməkdədir. Qərb ləhcəsində ata anlamlı “baba”, həm də “bava” fonetik variantındadır. Məsələn, bavamın başı üçün (and içmə kimi).
Kürəkən oğul olmaz). Kürəkən anlamlı güyəgü//göygü fonetik dəyişmə ilə şivələrimizin əksəriyyətində işlənməkdədir. Göygü qərb ləhcəsində “gü” heca düşümü ilə mühafizə olunur, yəni “göy” şəklində işlənir. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1329 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Yoğurt. Qədim türk dili və “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında qatıq mənasında işlənən yoğurt sözü (Ağ cıqarıb qara giyən qızlar! Bağır kibi ögnəndə yoğurtdan nə var?) Türk dilində və qərb ləhcəsində eyni ilə işlənməkdədir.
çağmaq çaqub oda uram). Bu söz qərb ləhcəsində və türk dilində də meşə mənasında işlənməkdədir. Gürcüstanın Başkeçid rayonunun meşələr qoynunda yerləşən Ormeşən kəndinin adı orman və meşə sözlərindən əmələ gəlmişdir. Kəlid. Qıfıl anlamlı kəlid sözü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında az işlənən vahidlərdəndir (Əlli yedi qələnin kəlidini alan). Bu söz digər şivələrimizdə olduğu kimi qərb ləhcəsində də “kilit” şəklindədir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qərb ləhcəsində kilit sözü ilə yanaşı “anaxtar” sözü də geniş şəkildə işlənir. Bu sözə türk dilində “anahtar” şəklində rast gəlmək olar. Suç. Gunah anlamlıdır (Suçum bumıdır). Qərb ləhcəsində, o cümlədən türk dilində olduğu kimi işlənməkdədir. Öylə//öyni. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “günorta” mənasındadır (Öylədən sonra evinə gəldi). Bu söz şivələrimiz üçün də səciyyəvidir. Onu da qeyd edək ki, bu sözün qərb ləhcəsindəki “öynə” sözü ilə səsləşməsi barədə ilk izahı A.Vəliyev vermişdir. Bu söz həm də türk ədəbi dilində işlənməkdədir. Ocaq. Dastanda ev-eşik, yurd, tayfa, nəsil mənasındadır (Ocağına bunun kimi övrət gəlməsün). Bu söz qərb ləhcəsində tayfa, nəsil mənasını saxlamaqdadır. Qeyd etdiyimiz nümunələrin sayını çoxaltmaq olar. Lakin elə bu nümunələrdən də dastanın leksikası haqqında təsəvvür yaranmış olur. “Varlıq” jurnalının redaktoru doktor Cavad Heyətin gəldiyi qənaətə görə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanı hər şeydən əvvəl biz Azərbaycan türklərinindir, ancaq həm də bütün türk dünyasının ortaq mənəvi sərvətidir. Həqiqətən də, qeyd etdiyimiz bəzi arxaik sözlərin qərb ləhcəsində istifadəsi ilə yanaşı, türk dilində də işlənməsi bu fikri bir daha təsdiq edir.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|