Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ORTA ƏSR BEYLƏQAN ŞƏHƏRİNİN TARİXİ-ARXEOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏ TARİXİ HAQQINDA Şəfəq AĞAYEVA
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ERKƏN ORTA ƏSRLƏRDƏ QARABAĞ ƏRAZİSİNDƏ DULUSÇULUĞ SƏNƏTİ Z.N. QƏHRƏMANOVA
- AZƏRBAYCAN DÖVLƏT RAYON ELEKTRIK STANSIYASININ TARIXI HAQQINDA Vüsalə MÖVLAYEVA
- İSLAMIN AZƏRBAYCANA GƏLİŞ TARİXİ Elnur MUSTAFAYEV
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1677
ORTA ƏSR BEYLƏQAN ŞƏHƏRİNİN TARİXİ-ARXEOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏ TARİXİ HAQQINDA Şəfəq AĞAYEVA AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu AZƏRBAYCAN
Bir xalqın formalaşmasında, onun ictimai-siyasi və mədəni həyatının öyrənilməsində yaşayış yerlərinin, xüsusilə orta əsr şəhər yerlərinin öyrənilməsinin olduqca böyük əhəmiyyəti vardır. Orta əsr şəhər yerlərinin tədqiqi arxeoloqlar tərəfindən XX əsrin 40-cı illərindən başlanmışdır. Azərbaycanda orta əsrlərdə Gəncə, Qəbələ, Şamaxı, Bərdə, Beyləqan, Şabran, Bakı və digər şəhərlər mövcud olmuşdur. Beyləqan orta əsr şəhər yerində İ.İ.Meşşaninov, Ə.K.Ələkbərov, Q.M.Əhmədov və başqaları tədqiqatlar aparmışlar. Paytakaran xarabalıqları Mil düzündə Örənqala adı ilə məşhur olan və ərəb mənbələrində “Beyləqan” adlanan, şəhərin ilk orta əsr mənbələrindəki tələffüz formasıdır. Y.Paxomov və S.T.Yeremyan Paytakaranın və Beyləqanın eyni şəhər olduğunu yazmışlar. O zaman belə bir sual ortaya çıxır ki, bunların hansı şəhərin əsl adıdır? Örənqalada arxeoloji qazıntılar zamanı arxeoloq Q.M.Əhmədovun aşkar etdiyi saxsı qab üzərində ərəb əlifbası ilə Beyləqan yazılması şəhərin adının Beyləqan olduğunu göstərir. IV əsrin ortalarına aid hadisələrlə əlaqədar olaraq mənbələrdə bu şəhərin adı Paytakaran kimi yazılır. Bu toponimin mənşəyi haqqında çox yazılır və mübahisə obyekti olaraq da qalmaqdadır. Q.Kapansyan belə bir fikir irəli sürmüşdür ki, Paytakaran e.ə VII əsrdə kimmerlərin Ön Asiyaya hərəkatı ilə əlaqədar olaraq Kiçik Asiyadan şimala çəkilən palay adlı tayfanın adından və qədim fars dilindəki kara-ördü xalq sözündən ibarətdir. Bunu sonralar İqrar Əliyev də dəstəkləmiş və bu fikirdə olduğunu bildirmişdir. Qafqaz Albaniyası dövründə Paytakaran (Kaspiana) vilayətində formalaşmış Beyləqan sonradan böyük bir şəhərə çevrilmişdir. Beyləqanda əsaslı arxeoloji qazıntılar 1953-cü ildən başlamışdır. Bir şeyi qeyd etmək lazımdır ki, şəhər yerində qazıntı aparmaq başqa arxeoloji abidələrə nisbətən daha çətin və məsuliyyətli işdir. Şəhərin Örənqala adı ilə tanınan xarabalığı indiki Beyləqan rayonu ərazisindəki Kəbirli kəndi yaxınlığında yerləşir. Beyləqanın ən qədim mədəni təbəqəsi sarımtıl rəngli xam torpaq süxurun üstündə yerləşmişdir. Birinci təbəqənin 1-1,5 m-dən çox olmayıb az və nadir materiallar vermişdir. Əsas material mal-qara, davar sümükləri, quş balıq sümükləri və müxtəlif meyvə tumları qalıqlarından ibarət olmuşdur. Təbəqə üçün səciyyəvi cəhət burada diametri 1-1.5-dən 2-3.5 m-dək olan dairəvi quyuların olmasıdır ki, buradan da əsasən şirsiz saxsı məmulatı, şüşə və metal əşya qırıqları tapılmışdır. Qazan, çıraq, səhəng, bardaq, kirəmit parçaları bu təbəqə üçün səciyyəvidir. Geniş diametrli quyular adətən təsərrüfat üçün istifadə olunurdu. Sahəsi Paytakarandan səkkiz dəfə geniş olan Beyləqanın (Örənqalanın) ətrafına 6 m enində möhtəşəm qala divarları tikilmişdir. Orta əsrlərdə qala divarları şəhərin müdafiəsini təşkil edən ən önəmli vasitə idi. Qala divarları xüsusən də düzən ərazidə yerləşən şəhərlər üçün səciyyəvi idi. Belə ki orta əsrlərdə şəhərləri qalasız təsəvvür etmək qeyri-mümkün idi. Beyləqanda isə şəhərin qala divarlarından içəridə olan sahəsi 40 hektara yaxın idi. Örənqalanı arxeoloqlar elmi ədəbiyyatda iki hissədən ibarət şəhər kimi adlandırmışlar ki, bu da “Böyük” və “Kiçik” şəhər adı ilə tanınır. Hər iki hissədə arxeoloji qazıntılar aparmış arxeoloqlar belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, aşkar edilmiş mədəni təbəqə və tikili qalıqları bunları bir birindən heç də fərqləndirmir. Yaşayışın XIII əsrə qədər ara kəsilmədən mövcud olmuş Beyləqanda əsas tikinti vasitələri kimi çiy və bişmiş kərpicdən istifadə olmuşdur. Həmin materiallardan istifadə edilməklə iki dəfə VI-VII əsrlərdə və IX-X əsrlərdə qala divarı çəkilmişdir. Beyləqanın qala divarlarının hündürlüyü 8-10 m olmuş, müxtəlif ölçülü çiy kərpicdən tikilmişdir. Qala divarlarını salamat qalan hissəsinin hündürlüyü 3,5 m-ə çatır. Divarların 1 m-ə qədər torpaqdan bünövrəsi olmuşdur. Bünövrənin isə eni 6 m-ə qədərdir. Divarlar içəri və bayır tərəfdən 3-7 sm-ə qədər samanlı palçıqla suvanmışdır. Qala bürcləri uzunsov yarımdairəvi şəkildə olmuşdur. Bürclər də çiy kərpiclə hörülmüşdür. Burada aparılan arxeoloji qazıntlar zamanı şəhər iqtisadiyyatının və sənətkarlıq istehsalının yüksək səviyyəsini təsdiq edən xeyli materiallar əldə olunmuşdur. Qala divarlarının içərisində metalişləmə, dulusçuluq, toxuculuq, dabbaqlıq, şüşə istehsalı, daşişləmə, ipəkçilik və digər sahələrə məxsus maddi mədəniyyət nümunələri, eyni zamanda
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1678
istehsalat ocaqları, əmək alətləri və s. tapılmışdır. Məsud ibn Namdar XII əsrdə Beyləqanda dəmirçi, bənna, dulusçu, toxucu kimi sənətkarların yaşadığını yazmışdır. Beyləqanda zərgərlik də digər sənət sahələrindən heç də geri qalmırdı. Belə ki, zərgərlər qızılın emalına mürəkkəb texniki üsullar- məftilçəkmə, dənə düzmə, cilalanmanın təkilləşdirilməsi və s. kimi tədbiq edirdilər. Beyləqandan aşkar olunmuş numizmatik materiallar şəhərin orta əsr ticarət əlaqələrinin inkişafını göstərir. Bizans imperatoru Anastasinin mis pulu, Sasani şahı II Xosrovun gümüş pulu və s. tapılması sənətkarlıq və ticarətin, əmtəə-pul münasibətlərindən xəbər verir. Burada ayrıca sənətkar məhəllələrinin formalaşdığı da məlumdur. Ticarətin inkişafı isə Beyləqanın bilavasitə Azərbaycanı cənub ölkələri ilə birləşdirən Bərdə-Ərdəbil ticarət yolunun üzərində yerləşməsi ilə əlaqəlidir. IX-XI əsrlərdə Beyləqan şəhəri beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətli yer tuturdu. Çox böyük elmi əhəmiyyət kəsb edən qazıntılardan biri də Böyük şəhərin şimal-qərb qala darvazalarında aparılan qazıntılar olmuşdur. Bu qazıntılarda əsas məqsəd şəhərin heç olmasa bir qala darvazasını aşkara çıxarıb tədqiq etməkdən ibarət olmuşdur. Burada şəhərin şimal-qərb qala darvazalarının müxtəlif dövrlərə aid izləri aşkara çıxarılaraq, onun tam stratiqrafiyası əldə edilmişdir. VI sahədə aparılan qazıntılar nəticəsində məlum olmuşdur ki, ilk orta əsrlərdən başlanmış XIII əsrin 20-ci illərinə qədər şəhərin şimal qərb qala darvazaları burada yerləşmişdir. XIII əsrin əvvəllərində monqol dağıntılarına məruz qalmış qala darvazalarının izləri aşkara çıxarılmışdır. Bu Azərbaycanın orta əsr şəhərlərində arxeoloji qazıntılar zamanı ilk dəfə aşkara çıxarılmış qala darvazası qalıqları idi. Beyləqan orta əsr şəhəri XI-XIII əsrlərdə özünün çiçəklənmə dövrünü keçirir. Lakin tarixdən məlum olduğu kimi monqolların Azərbaycana yürüşü zamanı şəhər tamamilə dağıdılmışdır. Həmdullah Qəzvini qeyd edir ki, 1340-cı ildə Beyləqan xarabalıq içində idi. Sonradan şəhərin bərpası üçün bütün cəhdlər boşa çıxdı. Bundan sonrakı dövrdə Beyləqan bir daha inkişaf etmək baxımından digər şəhərlərdən geri qaldı. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar VI-XIII əsrlərdə Beyləqanın Mil düzündə mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi mövcud olmuş bir şəhər olduğunu sübuta yetirmişdir.
DULUSÇULUĞ SƏNƏTİ Z.N. QƏHRƏMANOVA Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti zumrud.q@mail.ru AZƏRBAYCAN
Azərbaycan tarixinin mühüm məsələlərindən biri də sənətkarlığın öyrənilməsidir. Onun tədqiqi cəmiyyətin inkişafının müxtəlif pillələrində məhsuldar qüvvələrinin və istehsal münasibətlərinin vəziyyətini müəyyənləşdirməkdə böyük əhəmiyyətə malikdir. Ən qədim köklərə malik və ən kütləvi sənət sahələrindən biri olan dulusçuluğun bu məsələlərin təhlilində köməyi daha böyükdür. Bu cəhətdən ilk orta əsrlər dövründə dulusçuluğun vəziyyətinin öyrənilməsi daha maraqlı nəticələr çıxarmağa imkan verir. Məqalədə orta əsrlərdə Qarabağda dulusçuluğun vəziyyəti nəzərdən keçirilir, həmin dövr dulusçuluq məmulatının təsnifatı verilir. dulusçuluq məmulatının istehsalından bəhs edilərkən dövrün tarixi şəraiti, regionların arxeoloji materialları da araşdırılır. Azərbaycan xalqı əsrlər boyu bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə çoxsaylı nadir sənət inciləri bəxş edib. Bütün bunlar isə əlbəttə ki, xalqın çoxəsrlik tarixi ənənələri üzərində yaranıb. Belə bir cəhəti xüsusi olaraq qeyd etməyə dəyər ki, erkən sivilizasiyanın beşiyi olan Azərbaycan yerləşdiyi geosiyasi məkanla bağlı, həm də, mədəniyyətləri transformasiya edən bir məmləkət olub. [1, 227 .] Azərbaycanda zəngin gil yataqlarının olması dulusçuluğun minilliklər boyu var olmasını təmin etmişdir[2, 72-81.] Dulusçuluq dedikdə, gildən hazırlanan məmulatlar nəzərdə tutulur. A.Mustafayev gil məmulatı istehsalını dulusçuluq, kərpickəsmə, suvaqçılıq və kaşıçılıq kimi sahələrə bölür[3,440 s]. Gil qabların formaları və onların üzərindəki bəzəklər həmin dövrdə yaşamış xalqların məişətini öyrənmək üçün ən dəqiq vasitələrdəndir. Ən qədim zamanlardan insanların təsərrüfat həyatında müəyyən rol oynamış bəsit üsullarla hazırlanmış gil qablar uzun bir inkişaf yolu keçərək müasir dövrə kimi gəlib çatmışdır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1679
Gildən hazırlanan məmulatlar su daşımaq üçün( səhəng, cürdək, bardaq, kuzə, küp), su saxlamaq üçün qablar( sürahı, qurqur, dolça, parç, tayqulp), yuyunmaq üçün ( aftafa, lüləyin, fəşir), mətbəx qabları (çölmək, qazança, küvəc, piti dopuları, çilovsüsən, həlimdan), çörəkbişirmə vasitələri ( kürə, təndir, sac, manqal) çoxluğu ilə fərqlənir. [2,səh 72-81] Dulusçuluq sənətinin tarixən təşəkkül tapdığı və inkişaf etdiyi ərazilərdən biri olan Qarabağ ərazisi olmuşdur. 1965-ci ildən R. B. Göyüşov tərəfindən tədqiq edilən Dağlıq Qarabağın Sığnaq yaşayış yeri, Çarabert qalası və Amaras şəhər yerindən də, başqa arxeoloji materiallarla yanaşı, ilk orta əsrlərə aid yağdanlar, dopular, küplər, qazanlar, xeyrələr və s. aşkar edilmişdir. Buranın gil qabları Azərbaycanın digər ilk orta əsrlərə aid abidələrindən tapılmış qablarla eyniyyət təşkil edir [4,səh186. ] İlk orta əsr abidələri sırasına son zamanlar Q. M. Əhmədov tərəfindən tədqiq olunmuş Muğan düzü abidələri daxil olmuşdur. Arxeoloji cəhətdən zəif öyrənilmiş Muğan düzündə İçəri Ağdam, Çöl Ağdam, Şəhriyar, Qala yeri adlı ilk orta əsr yaşayış yerləri aşkar edilmişdir. Təzəkənd yaşayış yerində 1957-ci ildə kiçik bir kəşfiyyat qazıntısı aparılmış, Şəhriyar və Çöl Ağdam şəhər yerlərində isə 1968-ci ildə xeyli yerüstü material toplanmışdır. Həmin abidələrdən kasa qırıqları, səhəng və küp qulpları, qazan ağzının qırığı və s. məişət qabları tapılmışdır. Belə qablar əsasən kobud və çox bəsit olurdu., ilk orta əsr abidələrindən əldə edilmiş gil məmulatlar Dağlıq Qarabağın Amaras şəhərində daha çox rast gəlilinr. [6,səh74. ] Azərbaycanın ilk orta əsr dulus məmulatını formasına və daşıdığı məqsədə görə bölmək daha məqsədəuyğundur. Bu cəhətdən gil məmulatını: 1) məişətdə və təsərrüfatda işlənən qablara; 2) zoomorf və antropomorf qablara; 3) uşaq oyuncaqlarına ayırmaq olar. Bəhs etdiyimiz dövrə aid dulus məmulatı içərisində miqdarına və müxtəlifliyinə görə məişət və təsərrüfat qabları üstünlük təşkil edir. Məişət qablarına bardaqlar, sərniclər, çıraqlar, küplər, dolçalar, kuzələr, şamdanlar, bərnilər, dopular, camlar, su qabları, çaynikvarı qablar və qapaqlar daxildir. [ 5, 8-9 ] Qaraköpəktəpə arxeoloji abidəsindən Sasani və Eldənizlərin hakimiyyəti dövrünə aid çoxlu sayda müxtəlif rənglərlə boyanmış dolça nümunələrinə rast gəlinir.[7, s. 49].Yedditəpə yaşayış yerində qəbir abidəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı erkən orta əsrlər dövrünə aid müxtəlif formalı gil dopu qab nümunələrinə rast gəlinmişdir.[ 8, 32] Belə dopulara Qarabağ bölgəsinin Amaras və Şəhriyar yaşayış yerlərindən aşkar edilmişdir. Qarabağ bölgəsində Ana şəhər yaşayış yerində və Çaraberd qalasında xeyrə tipli qablar tapılmışdır. Nəhayət arxeoloji tədqiqatlara, araşdırmalara əsasən belə bir nəticəyə gəlirik ki, Qarabağ ərazisi erkən orta əsrlərdə sənətkarlığın xüsussilə dulusçuluğun inkişaf etdiyi ərazilərdən biri olmuşdur.
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT RAYON ELEKTRIK STANSIYASININ TARIXI HAQQINDA Vüsalə MÖVLAYEVA Mingəçevir Dövlət Universiteti AZƏRBAYCAN
Məlumdur ki, Mingəçevir respublikamızın enerjiyə olan tələbatının böyük hissəsini təmin edən şəhərlərdən biridir. Mingəçevirdə enerji hasilatı Mingəçevir Su Elektrik Stansiyası və Azərbaycan Dövlət Rayon Elektrik Stansiyası tərəfindən həyata keçirilir. Qeyd edək ki, Mingəçevir SES 1954-cü ildə tikilib istifadəyə verildikdən sonra respublikada elektrik stansiyalarının tikintisində böyük fasilə yaranmışdır. Əslində Mingəçevir SES tikilib istifadəyə verildikdən sonra respublikada Mingəçevir ərazisində yeni İstilik Elektrik Stansiyasının tikilməsi barədə Azərbaycan SSRİ Nazirlər Sovetinin 3 fevral 1958-ci il tarixli qərarı qəbul edilsə də bu qərar 10 ildən artıq bir müddət ərzində kağız üzərində qaldı. Yalnız ötən əsrin 70-ci illərində respublikanın enerji təchizatının gücləndirilməsi istiqamətində həyata keçirilən layihələr zamanı bu qərar özünü reallaşdıra bildi. Bu tikintiyə konkret
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1680
olaraq 1974-cü ildə başlanıldı Mingəçevir su anbarının və bu SES-dən çəkilən elektrik xətlərinin, Yuxarı Qarabağ kanalının ərazidə mövcudluğu bu layənin reallaşdırılması üçün vacib amillərdən idi. Ümumiyyətlə ötən əsrin 70-ci illərində respublikda mövcud enerji sistemlərinin, onların istehsal gücünün, maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi ilə bərabər, yeni stansiyaların da tikintisinə başlanılmışdır. 1971-ci ildə Araz çayı üzərində gücü 220 MVt-a çatdırılmış Sərsəng su anbarı və gücü 50 MVt olan eyni adlı su elektrik stansiyası istifadəyə verilmişdi. Keçmiş Sovetlər İttifaqında həcminə və görülən işlərin miqyasına görə nəhəng tikintilər sırasında duran DRES Cənubi Qafqazın ən böyük enerji müəssiəsidir. Bu müəssisənin Azərbaycanda tikilməsi keçmiş Sovet rəhbərliyində heç də birmənalı qarşılanmayıb. Stansiyanın Gürcüstan və Özbəkistan SSRİ-də tikilməsinin tərəfdarları daha çox olub. DRES-in Azərbaycanda tikintisinin reallaşdırılmasının əleyhdarları müxtəlif bəhanələr gətirərək daha çox olub. Hətta SSRİ Energetika nazirinin müavini A.Dyakov bu məsələ ilə bağlı keçirilən müşavirədə “DRES-i işlətmək Azərbaycanın xörəyi deyil” ifadəsini işlətmişdir. Əlbəttə ki, əsl səbəb gizli imperiya siyasəti idi. İttifaq ölkələrinin tam olaraq inkişafı, tərəqqisi SSRİ-nin hakim dairələrinin maraq dairəsində deyildir. Lakin H.Əliyevin bu məsələlərlə bağlı qətiyyətli mövqeyi respublikada bir deyil iki güclü elektrik stansiyasının tikintisinə imkan yaratdı. DRES-in tikintisi baş podratçı olan “Azərenerjitikinti” trestinin DRES tikinti quraşdırma idarəsinə, “Qafqazenerjiquraşdırma” tresti Mingəçevir quraşdırma sahəsinə və digər podratçı təşkilatlara həvalə edilmişdir. DRES-in texniki layihəsi Ümumittifaq İstilik Elektrik Stansiyalarını Layihələndirmə İnstitutunun Orta Asiya şöbəsinin kollektivi tərəfindən hazırlanmışdı. Qeyd edəki, bu layihə institutu 1954-cü ildə Daşkənddə yaradılmış və 1961-ci ildən yuxarıda qeyd etdiyimiz ad altında öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. Bu tikintinin hazırlıq mərhələsi üçün 5 milyon manatlıq iş görülmüşdü. Azərbaycan KPMK-nın I katibi H.Əliyevin Azərbaycan DRES-nə diqqət və qayğısı böyük olmuşdur. H.Əliyev dəfələrlə respublika partiya təşkilatlarının ali məclislərində, fəallar yığıncağında DRES-in iqtisadiyyatımız üçün cox mühüm rol oynayacağını qeyd etmişdir. Azərbaycan DRES respublikamızın həyatında yeni texniki yüksəlişin bariz nümunəsi olduğu kimi onun tikintisində həddindən artıq mühəndis səyi, elmi axtarışlar, səmərələşdirci təkliflər və ixtiralar həyata keçirilmişdir. DRES öz layihəsinin orijinallığına və bir çox texniki, texnoloji xüsusiyyətlərinə görə keçmiş ittifaqda əvvəlki İstilik Elektrk Stansiyalarından fərqlənən bir layihə olmuşdur. Qeyd edilməlidir ki, stansiyada quraşdırma işləri görülərkən təkcə yeni texnikanın tətbiqi sayəsində layihə dəyərinə nisbətən iki milyon vəsaitə qənaət edilmişdir. DRES əməkçilərinin işə yaradıcı, məsuliyyətli münasibəti tikintinin bütün sahələrində hiss olunmuşdur. Energetika təcrübəsində ilk dəfə olaraq 50 ton yük qaldıra bilən böyük kran yerdən on beş metr hündürlüyündə qoyulmuşdur. Şəhər və ətraf ərazilərin atmosfer çirklənməsinin qarşısını alamaq məqsədilə 330 metrlik hündürlükdə qoyulmuş dəmir-beton boru Azərbaycanda ən hündür tüstü borusudur. Qeyd edək ki, boru Leninqradda (Sankt- Peterburqda) hazırlanmışdır. Azərbaycan DRES-in buraxılışı ərəfəsində Azərbaycan KP MK-nın I katibi H.Əliyev 20 oktyabr 1981-ci ildə Mingəçevirdə olmuş, stansiyanın ilk blokunun vaxtından əvvəl tikilib başa çatdırılmasını böyük cəsarət, fədakarlıq və vətənpərvərlik kimi yüksək qiymətləndirmişdir. H.Əliyev bu müəssisəni tükənməz həyat çeşməsi adlandırmış Zaqafqaziyanın (Cənubi Qafqazın) bu nəhəng enerji müəssisəsinin məhz Azərbaycanda tikilməsini gələcək nəsillərə böyük töhfə olduğunu qeyd etmişdir. DRES-in tikilməsi respublikada bu sahə üzrə yerli energetika, mühəndis, inşaatçı heyət üçün böyük təcrübə məktəbi oldu. Eyni zamanda bu sahə üzrə milli mütəxəssislərin ehtiyat fondunun yaradılmasında mühüm rol ounadı. DRES-in sonuncu 8-ci bloku 1988-ci ildə istifadəyə verilmişdir. Həmçinin bu tikinti Mingəçevir ərazisində yeni yaşayış qəsəbəsinin salınması üçün zəmin yaratdı. Energetiklər adlanan bu qəsəbədə sənayenin. tikintinin, səhiyyənin, təhsilin, mədəniyyətin, rabitənin, ticarətin və ictimai iaşənin geniş şəbəkələri işə düşümüşdür. Qeyd edək ki, Mingəçevir DRES və Şəmkir SES istifadəyə verilməmişdən əvvəl respublikamız enerjiyə olan tələbatını digər itifaq ölkələrindən alınan enerji ilə ödəyirdi. Lakin 80-ci illərin ortalarından etibarən Azərbaycan enerji ixrac edən respublikalardan biri oldu. Respublikada elektrik enerjisi istehsalı 11,5 dəfə artaraq 1940-cı ildəki 1,8 milyard kVt saatdan 1985-ci ildə 20,7 milyard kVt saata çatdırıldı. Bəhs olunan dövrdə həyata keçirilən enerji proqramı təkcə yeni enerji stansiyalarının istismara verilməsi ilə kifayətlənmirdi. Bu sahə üzrə lazımi material, qurğu hissə və avadanlıqların təminatını həyata keçirmək məqsədilə Bakı transformatorlar, Elektrk lampaları, Keşlə qazan qurğuları, IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1681
Mingəçevirkabel, Azərelektoizolyasiya və s. yeni zavodların yaradılması və yenidən qurulması həyata keçirilən enerji proqramının tərkib hissəsi idi. Əlbəttə ki, bəhs olunan dövrdə DRES kimi bu və ya digər enerji obyektlərinin istifadəyə verilməsinin əhəmiyyətini və mahiyyətini sovet planlı təsərrüfatının məhdud şəbəkəli pəncərəsindən baxmaqla real qiymətləndirmək və dəyərləndirmək əksəriyyət üçün mümkünsüz idi. Lakin H.Əliyev bu layihənin reallaşmasını həyata keçirməklə milli energetikamızın yaradılması və bü günki, inkişaf səviyyəsinə çatdırılması üçün böyük əməli işin siyasi müəllifi oldu. Təkcə respublikamızın deyil bütün Cənubi Qafqazın ən böyük istilik stansiyası olan Azərbaycan DRES-də hal-hazırda hər birinin gücü 300 MVt olan 8 blok fəaliyyət göstərir. Məhz bu stansiyanın fəaliyyəti bu gün müstəqil respublikamızın enerji təhlükəsizliyinə qarşı bir səddir.
İSLAMIN AZƏRBAYCANA GƏLİŞ TARİXİ Elnur MUSTAFAYEV Akademik Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu elnur.mustafayev88@mail.ru AZƏRBAYCAN Qədim dövrlərdən bəri müxtəlif mədəniyyətlərin və dinlərin beşiyi olan Azərbaycan xüsusi ilə səmavi və qeyri-səmavi dinlərin yayıldığı bölgələrdən biri olmuşdur. Qeyd etmək yerinə düşər ki, rəngarəng mədəni və dini inancları ilə zəngin olan Azərbaycan yəhudilərin, xristianların, müsəlmanların və zərdüştlərin yaşadığı və fəaliyyət göstərdiyi nadir ərazilərdən olması ilə seçilmişdir. Sübut olaraq Azərbaycanda yerləşən təxminən 1700 ilə yaxın tarixi olan Alban Apostol Avtokefal kilsəsini, müxtəlif ərazilərdə yerləşən yəhudilərə məxsus sinaqoqları, müsəlmanlara məxsus ibadət mərkəzi olan məscidləri və zərdüştlərin tapındığı atəşgahları misal göstərmək olar. VII əsrdə Ərəbistan yarmadasında işıq üzü görən İslam dini az müddətdə 23 il ərzində möhkəmlənərək sürətlə Ərəbistan ərazilərinə yayıldı. İslamdan əvvəl mərkəzləşmiş bir dövlətin mövcud olmadığı Ərəbistan yarmadasında idarəçilik müxtəlif qəbilələrin və zəngin insanların əlində cəmləşmişdi. Məkkə şəhərində hakimiyyət Qureyş tayfasının müxtəlif qəbilələri arasında bölünmüşdü ki, bir çox hallarda hakimiyyətin bölünməsi məsələsində narazıçılıqlar, aralarında əlaqələrin pozulmasına və münaqişələrə səbəb olurdu. Hicaz bölgəsinin ikinci ən böyük şəhəri olan Yəsribdə isə Ovs və Xəzrəc qəbilələri arasındakı düşmənçilik və mənfi münasibətlər vahid idarəçiliyin qurulmasına imkan vermirdi. İslamın gəlişindən sonra Məhəmməd peyğəmbərin apardığı təbliğatlar nəticəsində qəbilələr arası düşmənçiliyə və müharibələrə son qoyularaq tam vahid mərkəzləşdirilmiş dövlətin qurulması mümkün oldu. Miladi VI əsrin sonları və VII əsrin əvvəllərində Bizanslılarla Sasanilər arasında olan uzun müddətli müharibələr hər iki dövlətin zəifləməsinə səbəb olmuş və İslam fəthləri üçün münbit bir şərait yaranmışdı. Birinci xəlifə Əbu Bəkrin hakimiyyəti illərindən (632-634) başlayan islam fütuhatı Ömər ibn əl-Xəttab (634-644) və Osman ibn Əffanın (644-656) hakimiyyəti dövrünə qədər davam etmişdir. Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyəti illərində İslam dövlətinin ərazisi 2251000 km²-ə çatırdı. Bizans və Sasani arasında gedən müharibələr Azərbaycanda vəziyyəti gərginləşdirmiş və bu iki dövlətdən asılı vəziyyətə salaraq sosial-iqtisadi problemlərə yol açmışdı. Sasani imperatoru II Xosrovun Bizanslılarla apardığı müharibələr nəticəsində I İrakli hərbi əməliyyatlarda uğur qazanaraq Azərbaycan da daxil olmaq şərti ilə Zaqafqaziyanın böyük bir hissəsini işğal etmişdi. Lakin İslam fəthləri ilə Azərbaycanda istiqrar və sosial rahatlıq bərpa olmuş və uzun müddət gedən dağıdıcı müharibələr sona çatmışdı. Müsəlmanların Azərbaycana ilk gəlişi ikinci xəlifə Ömər ibn əl-Xəttabın hakimiyyətdə olduğu illərdə baş vermişdi. Azərbaycan Ömər ibn əl-Xəttabın fəth siyasətində əhəmiyyətli yer tutan ərazilərdən biri idi. Həmin dövrdə müsəlmanların dəniz müharibələri sahəsində təcrübələri olmadığı üçün Qara və Xəzər dənizlərini aşmaq maneə törətdiyindən, şimala doğru irəliləmək üçün Azərbaycan ərazisi strateji mövqe baxımından əhəmiyyətli rol oynayırdı. Müsəlmanlarla Sasani imperiyası arasında baş verən Qadisiyyə və Nihavənd döyüşləri İslam dininin İran, Azərbaycan və Xəzəryanı ölkələrdə yayılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmişdir. Bir çox tarixçilər müsəlmanların Azərbaycana gəlişini hicri 18-22-ci, miladi 639-643-cü illər arasında olduğunu qeyd etmişdirlər.
|