Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİRİN SATİRALARINDA VULQAR SÖZLƏRİN İŞLƏNMƏ MƏQAMLARI Arzu MƏMMƏDOVA
- Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə Şirvani
- AZƏRBAYCAN, RUS VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ “MƏKAN” SEMANTİKALI MENTAL BAXIMDAN ƏHƏMİYYƏTLİ KONSEPTLƏRİN PAREMİOLGİYADA ROLU
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
883 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan fərqlidir. Hər bir ayrı dildə sözlərin və cümlələrin qrammatik formalarında əks olunan qrammatik mənalar həmin dilin qrammatik kateqoriyalarını əmələ gətirir. Fəlsəfədə, eləcə də, dilçilikdə mövcud olan kateqoriyalar sırasında keyfiyyət və kəmiyyət kateqoriyası da vardır. Həm keyfiyyət, həm də kəmiyyət kateqoriyası, həm idraki, həm də linqvistik kateqoriyalar kimi filosoflar və dilçilər tərəfindən müxtəlif cəhətdən araşdırılaraq tədqiq edilmişdir. Bu kateqoriyalar fəlsəfi kateqoriyalar olaraq, Aristotel tərəfindən “Kateqoriyalar” və “Topika” əsərlərində şərh olunmuşdur. Keyfiyyətə Aristotel dörd mümkün kontekst aid edir: anadangəlmə, başlanğıc qabiliyyətlərinin və xarakteristikaların mövcud olması və ya olmaması; dəyişkən və ya sabit xüsusiyyətlərin mövcudluğu; əşya və hadisənin mövcudluq prosesində onlara xas olan xüsusiyyət və vəziyyətlər; əşya və ya hadisənin zahiri görünüşü. Aristotel kəmiyyətə “cəmlik” və “miqdar”ı aid edirdi. Məntiq lüğətində keyfiyyətə belə tərif verilir: “Keyfiyyət əşyanın necə olmasını bildirən xüsusiyyətlərin cəmidir. Keyfiyyətin dəyişməsi həmin əşyanın köklü dəyişməsinə səbəb olur”. (2, 242) Keyfiyyət əşyanın mühüm göstəricisi, onun üzvi xüsusiiyətlərinin, əlamət və xassələrinin təyinedicisidir. Bu əlamət və xüsusiyyətlər isə əşyanı, hadisəni və ya prosesi başqası deyil, məhz özü olduğunu müəyyənləşdirir və digər əşya və hadisələrdən fərqləndirir. Təbiət və cəmiyyətdə hər bir şey daimi hərəkətdə və inkişafdadır, hər zaman nə isə yaranır və məhv olur. Ancaq bu, o demək deyildir ki, əşya və hadisələr müəyyən məzmuna, tərkibə malik deyil, yəni onlar qeyri-sabitdir, məhz keyfiyyət göstəriciləri onları sabit edir. Keyfiyyət anlayışı mühüm nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Elmi idrak birinci növbədə öyrənilən hadisələrin keyfiyyət təyinedicilərini, başqa cür desək, digər hadisələrdən fərqləndirən, onlara məxsus özəllikləri müəyyən etməlidir. Bunu etmədən əşyanın inkişaf qanunauyğunluqlarını aşkar etmək olmaz. Əşyanın keyfiyyəti hər zaman onun kəmiyyət göstəriciləri ilə bağlıdır. Hər bir əşya keyfiyyət və kəmiyyət birliyidir. Kəmiyyət kateqoriyası universal, yəni məntiqi kateqoriya olub gerçəkliyin dərk edilməsində vacib pillələrdən biridir. Kəmiyyət kateqoriyası əşyanın miqdarını, inkişaf səviyyəsini səciyyələndirən tərəfini əks etdirir. “Hər biri iki və yaxud daha çox olmasından asılı olmayaraq tərkib hissələrinə parçalana bilən, təbiətcə bir olan müəyyən bir şey kəmiyyət adlandırılır”. (1, 164) Kəmiyyət ən mücərrəd kateqoriyalardan biridir. O, obyektiv aləmlə birbaşa əlaqədə olmaqla, dünyanın dərk edilməsində həlledici pillələrdən biri sayılır. Qeyd etdiyimiz kimi, kəmiyyət və keyfiyyət kateqoriyaları bir- biri ilə sıx şəkildə bağlıdır. Əgər əşyanın kəmiyyətindən danışırıqsa, keyfiyyətin də mövcudluğunu unutmamalıyıq. Hətta belə demək olar ki, ibtidai insanın düşüncəsində bu anlayışlar bir-birinə qarışmış, bir-birindən ayrılmaz şəkildə olmuşdur. Başqa cür desək, ibtidai insanların təfəkkürü gördükləri əşyaları gözlə görüb, qulaqla eşitdikləri bir tərzdə dildə ifadə edilmişdir. İnkişaf getdikcə keyfiyyətdən kəmiyyətə keçid baş vermişdir. Fikrimizi konkret şəkildə izah etmək üçün sifətin dərəcə kateqoriyalarını misal gətirə bilərik. Belə ki, sifətin əlamət və keyfiyyətinin azlığı, eləcə də çoxluğu yalnız kəmiyyət vasitəsilə ölçülə bilər. Bu misal vasitəsilə, eyni zamanda, keyfiyyət anlayışının dilçiliyə aid bir sahədə tətbiq olunduğunun şahidi oluruq. Həmçinin bu an fonetikada da tez-tez dilçililərin rastına çıxan andır. Belə ki, keyfiyyət saitlər üçün səciyyəvi tembr, samitlər üçün məxrəc müəyyənləşdirmək üsuludur. Dilçiliyin bu şöbəsində kəmiyyət anlayışına da rast gəlirik. Bu zaman səsin nisbi uzunluğu və gücü, səsin uzunluq dərəcələri arasındakı fərq səsin kəmiyyətini əmələ gətirir. Kəmiyyət kateqoriyası bütün dünya dillərinə xasdır və bu dillərdə leksik və qrammatik vasitələrin köməyi ilə fərqli şəkildə ifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra dillərdə kəmiyyət kateqoriyasının saylarla ifadəsi çox da yaxşı inkişaf etməyərək birinci onluq səviyyəsində qalmışdır, digər dillərdə isə say sistemi kifayət qədər inkişaf edərək mükəmməl şəkildə ifadə olunur. Dilçilikdə ümumi qrammatik kateqoriyalardan biri olan kəmiyyət kateqoriyası ismə, sifətə, saya, əvəzliyə, felə aid olur. Üç, beş, on saylarında kəmiyyət anlayışı konkretdir, ağaclar, otlar, çiçəklər sözlərində qeyri-müəyyəndir, camaat, ordu sözlərində mücərrəddir. Bu anlayışı mənsubiyyət kateqoriyasında da görə bilirik. Məsələn: I şəxsin cəmini yaratmaqda iştirak edən şəkilçilərdə kəmiyyətin cəmdə olmasını müşahidə edirik. Riyaziyyatda da qarşımıza çıxan kəmiyyət anlayışı sonsuz və təqribi ədədlərin mövcudluğuna rəğmən dilçiliklə müqayisədə daha konkretdir. Müəyyən fərqlərə baxmayaraq, belə bir nəticə çıxarmaq mümkündür ki, kəmiyyət və keyfiyyət insan təfəkkürünün ən ümumi və mühüm kateqoriyası olmaqla, həm məntiqi kateqoriyalar kimi nəzərə çarpır, həm də dil sisteminə güclü şəkildə nüfuz etməsi ilə diqqəti cəlb edir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
884 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan MİRZƏ ƏLƏKBƏR SABİRİN SATİRALARINDA VULQAR SÖZLƏRİN İŞLƏNMƏ MƏQAMLARI Arzu MƏMMƏDOVA ADPU
arzumemmedova395@gmail.com AZƏRBAYCAN Yeni dövr dünya ədəbiyyatının görkəmli siması, “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbinin başçısı, inqilabi-satirik şeirimizin banisi və bayraqdarı Mirzə Ələkbər Sabir Tahirzadə Şirvani (1862-1911) Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində şərəfli yer tutan böyük şəxsiyyətlərdən biridir. “Sabirin satirası kapitalist və mülkədarların zülmü altında inləyən fəhlə və kəndlinin iztirablı həyat şəraitinin təcəssümüdür və şairin böyüklüyü orasındadır ki, o, öz mübariz satirasını çar irticasının ağır illərində yaratmışdır. Sabir bütün şeirlərində zalimlərə zərbə vurmuş, məzlumların dadına çatmaq istəmişdir. Bu əsrdə onun qədər inqilaba, öz xalqına yaxın olan ikinci bir qələm sahibi tapılmaz! Sabir fəhlə və kəndli sinfinin ağa və mülkədar zülm altında çəkdiyi məşəqqətləri əyani və canlı şəkildə göstərən şairdir.” Nəriman Nərimanovun sözlərinin davamı olaraq, Mirzə Ələkbər Sabir satiralarında dövrünün çatışmayan cəhətlərini qeyd etmiş, konkret hədəfini öz oxucularına daha da dərindən çatdırmağa çalışmışdır. Burada onun köməyinə çatan satirik dili idi. Bu cəhətdən vulqar sözlər onun satiralarında mühüm yer tutur. O, insanların mənfi xüsusiyyətlərini təsvir etmək, hər hansı vəziyyətə etiraz, nifrət bildirmək üçün vulqar sözlərdən yerli- yerində istifadə etmişdir. “Sabirin şeirləri içərisində elə parçalara rast gəlirik ki, onlar bizim vicdanımıza nüfuz edir.” Məhz, “Gavur qızı” satirasında Sabir vulqar sözlər vasitəsilə “qadın problemi”ni özünəməxsus ifadə etmişdir: Üç dörd uşaq doğub, qocalıb, dişləri düşüb, Bir kaftara dönübdü bu nikbət, gavur qızı! Gəl razı ol ki, bir qız alım, mən də kef çəkim, Həm eyləsin sənə dəxi xidmət, gavur qızı! Sal başını aşağə sən, ancaq işində ol, Paltar yu, ev süpür, elə xidmət, gavur qızı! Ərdir, özü bilər, neçə övrət alar, alar, Heyvan kimi durar, baxar övrət, gavur qızı! Mirzə Ələkbər Sabir bu şeirdə yaşadığı dövrdə qadına olan acınacaqlı münasibətini təsvir etmişdir. Yəni, qadınların hüquqsuzluğunu vulqar sözlərlə daha da üzə çıxarmışdır. “Mən belə əsrarı qana bilmirəm” satirasında isə vulqar sözləri işlətməklə şair mövcud cəmiyyətin ziddiyyətlərini dərindən başa düşən qəhrəmanın həyatının zindan olduğunu göstərmişdir: Mən belə əsrarı qana bilmirəm, Qanmaz olub da dayana bilmirəm. Neyləməli göz görür, ağlım kəsir, Mən günəşi göydə dana bilmirəm. Derlər usan, hərzəvü hədyan etmə Güc gətirir dərd, usana bilmirəm! Bu şeirdə şair vulqar sözləri elə göstərmişdir ki, insanları dərdə salan dünyada insan ya avam, şürsuz, duyğusuz bir ömür keçirmək, ya da mübarizə aparmaq, həqiqi həyata çatmaq məzmununa toxunmuşdur. Hətta, Sabir pul kisələrini öz övladlarından belə üstün tutan dargöz, nəfsgirləri sonralar da qələmə aldığı “Pula təvəccöh” satirasında da onların öz dilləri ilə ifşa edərək, yazmışdır: Nuri-çeşmanımmısan, ey pul, ya canımmısan? İsmətim, namusum, arım, qeyrətim, qanımmısan? Hörmətim, fəxrim, cəlalım, şövkətim, şanımmısan? Müshəfim, Məkkəm, Mədinəm, qibləm, ərkanımmısan?
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
885 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “Sabirin tənqid hədəfləri niyə azalmır, əksinə, artır? Çünki ədəbiyyat dərdi göstərir, yaxşı ifadə edir, ancaq onu aradan qaldırmaq isə insanlardan hünər istəyir.” Doğrudan da, Sabir dərd şairidir. Ümumiyyətlə, bütün dönəmlər üçün Sabirin satiraları hər zaman aktual olacaq. O zaman ki, şairin tipləri azalacaq, həyatda qalmayacaq, biləcəyik ki, onun dərdinə dərman tapılıb. “…Əlli il bundan əvvəl Sabir kimi bir ədib bizdə zühur etsə idi, yazıları indiki kimi xalq tərəfindən qəbul edilsə idi, biz əlli il qabaq düşmüş olardıq.” Mirzə Ələkbər Sabir çox vaxt qəzəbini boğa bilmirdi, öldürücü, ifşaedici satiradan bol-bol istifadə edirdi, hətta vulqar sözləri işlətməkdən belə çəkinmirdi. Məqsəd, amal isə birdir: millətin intibahı. O, keçmişdə yazsa belə, sanki, bu günümüzdən danışır, çünki indi həmin satiralar yazılsaydı, onun tənqid hədəfləri daha çox olardı. İnsan özüylə üz-üzə qalmalı, özünü yaratmağı bacarmalıdır. Nə qədər ki, millət olaraq ayılmamışıq, var ola bilməyəcəyik. Var olmaq imkanımız isə var. O imkanı üzə çıxarmalıyıq.
Bakı Slavyan Universiteti pearl087@hotmail.com AZƏRBAYCAN
Sintaktik vasitələrə söz sırası, təkrarlar, paralellizm və s. daxil edilir. Söz sırası MSB-nin cümlələrində sözlərin qanunauyğun və ardıcıllıqla yerləşməsi, düzülüşüdür. Söz sırası mürəkkəb sintaktik bütövlərin komponentlərini bağlamaqla yanaşı, dildə qrammatik-semantik və üslubi funksiyaları yerinə yetirir. Prof. K.Abdullayev mətn haqqında yazır: “mətn elə bir sintaktik kompleksdir ki, başqa sintaktik kompleksin, yəni cümlənin onun məna nöqteyi-nəzərindən nisbi qeyri-bitkinliyini, müəyyən semantik naqisliyini aradan götürür”. Bir cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, sintaktik bütövü təşkil edən hər bir komponentdə sözlərin sırası mətnin qurulma texnikasına daxil olduğu kimi, hər bir komponentin sırası da bu prosesdə fəal sintaktik gücə malikdir. Ona görə də “sıra” anlayışını mətn sintaksisindən danışarkən həm sözlərin, həm də komponentlərin sırası kimi anlamaq lazımdır. Eyni zamanda mətn daxilində “söz sırası” anlayışı ilə “cümlə üzvlərinin sırası” anlayışları da fərqli anlayışlardır. Söz sırası dedikdə biz tək cümlə üzvlərini yox, onlarla yanaşı ara söz, xitab, qoşma, bağlayıcı, ədat və nidaların da cümlədə yerini nəzərdə tuturuq. Cümlə üzvlərinin hər birinin özünəməxsus mövqeyi onların sırasını müəyyən edir. Cümlə üzvlərinin sırası pozulduqda cümlənin mənası ya tamamilə, ya da qismən dəyişildiyi kimi, bəzən də mənasızlığa yol verilir. Bütün bunları aydın təsəvvür etmək üçün onları bir- birilə əlaqədə nəzərdən keçirmək lazımdır. Prof. Fəxrəddin Veysəlli “Struktur dilçiliyin əsasları” kitabında yazır: “Söz sırası ənənəvi mənada sözlərin düz xətt boyunca düzülüşü kimi başa düşülür. Söz sırası anlayışı cümlə qurmaq, ünsiyyətə girməklə bağlı olduğundan burada sintaktik əlaqələr nəzərə alınmalı, ona görə də onun izahı sintaksislə birgə götürülməlidir”. Məlumdur ki, ayrıca götürülmüş, yəni mətndə tamamilə təcrid edilmiş söz heç də həmişə konkret bir məna bildirmir. O yalnız cümlə daxilində konkret bir məna əldə edir. Sözlər müəyyən mövzu ilə bağlı cümlələr yaradır, cümlələr isə öz növbəsində daha böyük sintaktik vahidlər əmələ gətirir. Prof. Q.Kazımov söz sırası haqqında yazır: “söz sırası mətnin təşkilində həm qrammatik, həm də üslubi funksiya daşıyır”. Yəni, söz sırası həm bilavasitə əlaqələrin yaranmasına, komponentlərin bir-birilə qrammatik əlaqəsinə kömək edir, həm də emosionallığa xidmət edir. Söz sırası həm də üslubi vasitədir. Buna görə də söz sırası ədəbi dildə cümlələrin yaranmasında mühüm rol oynayır. Söz sırasının üslubla bağlı dəyişməsi dinamik vurğu nəticəsində mümkün olur. Söz sırası MSB-ni təşkil edən formal-qrammatik (sintaktik) vasitələrdəndir. Bu məsələ ilə bağlı əsas bu cəhətlər özünü göstərir: cümlələr arasında əlaqə, cümlənin akual üzvlənməsi, müəyyənlik və qeyri-müəyyənlik, yarımçıqlıq.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
886 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Mürəkkəb sintaktik bütövün cümlələri mətndən asılı olaraq bir neçə cür sıralana bilir. Bu zaman cümlələr arasında əlaqə sözlərin sırasına təsir göstərir. Mürəkkəb sintaktik bütövün komponentlərini təşkil edən cümlələr eyni hüquqlu deyil. Bütövü təşkil edən, mətndə sıralanan cümlələrdən biri mərkəzi rol oynayır. Sıralanmada növbəti cümlələrdən biri həmin mərkəzi cümlədə qoyulan fikri açmağa, onu tamamlamağa xidmət göstərir. Fikrin mənanın açılması prosesində sonrakı cümlənin strukturunda müəyyən dəyişkənlik baş verir, yəni cümlə inversiyaya məruz qalır. Dil vahidlərinin sırası kateqoriyaların bir-birinə olan qarşılıqlı münasibətindən doğur. Lakin semantik əsaslar üzrə sıralanma bəzən qrammatik formalarda təsbit olunur, bəzən isə təsbit olunmur, cümlədə sözlərin sıralanmasının göstəriciləri dedikdə qrammatik formalarla təsbit olunan sıralanma nəzərdə tutulur. Əlbəttə, bu fikir birinci növbədə, dil vahidlərinin sıralanmasına aiddir. Çünki sistem və sıra anlayışları bir-birinə yaxındır. Biz sistem dedikdə vahidlərin /ünsürlərin/ müəyyən sırasını, ardıcıllı- ğını nəzərdə tuturuq. Dil vahidlərinin sıralanması sistemi dilin istər böyük, istərsə də kiçik ünsürləri arasındakı əlaqəni nizama salır, onu tənzim edir. Dilin bütün sistemlərində, bir növ ahəng yaradır. Beləliklə, dildə vahid sıra sistemi meydana çıxır. Vahid sıra sistemi isə müəyyən qanunlar əsasında cərəyan edir. Prof. Əbdürəhman Cavadov yazır: “Dildə sabit və vahid sıralanma sisteminin qanunauyğunluqlarını meydana çıxarmaq üçün bir sıra şərtlər olmalıdır. Bu şərtlərdən birincisi həmin sıra sisteminin necə müəyyənləşdirilməsi məsələsidir”. Dildəki sıra sistemini açıb göstərmək üçün həm morfoloji, həm də sintaktik vahidlərin sıralanması qarşılıqlı şəkildə öyrənilməlidir. Morfoloji, xüsusilə sintaktik vahidlərin sıralanma qanunlarını müəyyənləşdirmək üçün inversiyaya məruz qalmayan formalara müraciət etmək lazımdır. Başqa sözlə desək, dil vahidlərinin sıralanması qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaq üçün inversiyaya məruz qala bilməyən vahidlər bir-biri ilə tutuşdurulmalı, alınan nəticə ümumi qanun kimi, norma kimi qəbul edilməlidir. İnversiya oluna bilməyən vahidlərə ona görə müraciət etmək lazımdır ki, bunlar dilin potensial imkanlarını əks etdirir, dilin daxili qanunları əsasında yaranır. Dil vahidlərinin sıralanması da başqa dil hadisələri kimi dilin daxili qanunları əsasında baş verir. Bu o deməkdir ki, mən evə gedirəm və ya mən evdən gəlirəm cümlələrində yönlük və çıxışlıq halları dilin daxili qanunları əsasında, felin tələbinə görə işləndiyi kimi, bu cümləyə daxil olan sözlər də müəyyən qanunlar əsasında sıralanmışdır. Yaxud, gedirəm felində kök və şəkilçilər müəyyən qanun əsasında düzülmüşdür. Dünya dillərində söz sırasının iki mühüm funksiyası vardır: − Sintaktik-semantik funksiya; − Üslubi funksiya Sintaktik-semantik funksiya dedikdə cümlədə sözlərin yeri dəyişdikdə həm cümlənin mənasının, həm də sözün sintaktik vəzifəsi dəyişir. Azərbaycan dilində bu halda yalnız mübtəda ilə qeyri- müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlığın münasibətində rast gəlirik. Söz sırasının üslubi funksiyası isə o deməkdir ki, cümlədə sözlərin yeri dəyişdikdə sözün sintaktik funksiyası və cümlənin mənası dəyişmir, bu və ya digər üzv aktuallaşdırılaraq daha qabarıq nəzərə çarpdırılır. Sıralanma dil qatlarının hamısını əhatə edir. Sıralanmanın əhatə etdiyi sahələrdə sıra ilə yanaşı, hər bir sahənin /sistemin/ özünəməxsus qanun-qaydaları da vardır. Ayrı-ayrı qatlara məxsus qanun-qaydaları da vardır. Ayrı-ayrı qatlara məxsus qanun-qaydalar ancaq o qat daxilində dövr edir, o sistem daxilində qüvvədədir. Söz sırası da intonasiya kimi cümlə strukturunun və onun invariantlarının əmələ gəlməsini təmin edən dil vasitəsidir. Tədqiqatımız göstərir ki, MSB-nin cümlələrində adi söz sırası aşağıdakı kimidir. Sintaktik bütövün birinci cümləsi söyləmin çıxış nöqtəsi (əsası) – sonuncu cümlə söyləmin nüvəsidir. Mənanın açımı söyləmin çıxış nöqtəsindən söyləmin nüvəsinə doğru gedir. Bəzən inversiya nəticəsində mətnin cümlələrində söyləmin çıxış nöqtəsi və nüvəsi öz mövqelərini dəyişirlər. Birinci qrup söz sırasını – normal söz sırasını V.Matezius “Çex dilində söz sırasının əsas funksiyası” əsərində “obyektiv”, ikincini isə “subyektiv sıra” adlandırmışdır. Söz sırası semantik strukturların iştirakı ilə MSB-də cümlənin elementlərini elə yerləşdirir ki, hər bir element informasiyanın inkişafında, genişlənməsində, cümlənin tema və remaya ayrılmasında əsas rol oynayır.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
887 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan AZƏRBAYCAN, RUS VƏ İNGİLİS DİLLƏRİNDƏ “MƏKAN” SEMANTİKALI MENTAL BAXIMDAN ƏHƏMİYYƏTLİ KONSEPTLƏRİN PAREMİOLGİYADA ROLU Ülkər CƏFƏROVA Bakı Slavyan Universiteti ulkerbabayeva@rambler.ru AZƏRBAYCAN
Hər bir dildə milli mentaliteti təşkil edən mühüm konseptlər mövcuddur. Bunların içində xalq təfəkkürünü müəyyən edən “müqəddəslik” konnotasiyasına malik leksik, frazeoloji və paremioloji vahidlər xüsusi yer tutur. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində müqəddəs leksemi 4 mənada verilir. Birincisi Allahla bağlı “Allaha aid olan, ilahi qüvvələrə malik” kimi izah olunur. Ikinci məna “Pak, təmiz // Mənəvi cəhətdən saf, ləkəsiz” kimi, üçüncü – “məc. Çox əziz, sevimli”, və, nəhayət, dördüncü məna “məc. Nəcib, ülvi, ulu, yüksək, pak” kimi təyin olunur. Göstərilən xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirən müəyyən konseptlər mövcuddur ki, onlar dünyanın dil mənzərəsində xalq təfəkküründə dərin izlər buraxır. “Məkan” mənalı sözlər sırasında Azərbaycan dilində məscid sözü və “məscid” konsepti seçilir. İ. Həmidovun Lüğətində məscid komponentli ilə üç atalar sözü qeydə alınıb. Məsələn, Məscid
koqnitiv əlamət realizə olunmur. Lakin obraz işlənirsə, deməli, müəyyən fərziyyələr mümkündür. Məsələn, məscid xalqa mənsub olur, hamının gəldiyi müqəddəs yerdir, lakin, buna baxmayaraq, kimsə həmin ümumi və müqəddəs yerə iddia edir. Burada nida semantikalı zərbi-məsəldən söhbət getməlidir. İfadənin rus qarşılıqları kimi Həmidov eyni semantik sxemə malik olan üç zərbi-məsəl verir:
kiminsə nəyəsə iddiasına, onun yersiz olmasına narazılıq ifadə edirlər. Həm Azərbaycan dili ifadəsi, həm də rus dilindən gətirilən bu üç deyim eyni ekspressiya daşıyıcılarıdır. Deməli, burada yersiz iddia obyekti kimi göstərilən adlar (işarələr) müvafiq konseptlərlə bağlı deyil, onlarla bağlı koqnisiyaları bildirmir. “Məscid” konseptinin yüksək dəyəri Məscid tikmə, yetimə həyan ol ifadəsində əks olunur. Xalq arasında bəzi hərəkətlər həyatın mənası kimi dəyərləndirilir. Məsələn, yol çəkmək, su quyusu qazmaq və s. bu kimi işlər kollektiv şüurda maksimal dərəcədə yüksək təqdirə layiqdir. Etnik psixologiyanın ən dərin laylarında, demək olar ki, şüuraltı səviyyədə həmin savab işlər cənnətlə assosiasiya olunur. Deməli, paremiyanın semantik strukturunda hiperbola mövcuddur, yəni “ən müqəddəsdən müqəddəs”. Məsciddən (Allahla ünsiyyətdə olan yer; xalq arasında məscidə Allahın evi deyirlər) müqəddəs yer yoxdur, lakin yetimə hayan olmağı xalq məscid tikməkdən üstün hesab edir. Burada məscid əsas koqnitiv əlamətini təqdim edir. Həmidovun Lüğətində Məscid tikmə, yetimə həyan ol Azərbaycan atalar sözünün tam ekvivalenti göstərilir: Нестройцеркви, пристройсироту. Burada eyni motivasiya, eyni obraz və eyni məna ilə rastlaşırıq. “Mənəvi xeyir” “məkanın” müqəddəsliyinə qarşı qoyulur və ondan üstün dəyərləndirilir. Nəhayət, məscid komponentilə yaranan üçüncü paremiya Məscidin qapısı açıqdır, itin həyasına
nida semantikasına bərabərdir. Bunun semantik transformun yaratsaq, ən uyğunu Daha belə yox da, yaxud Ağ eləmə də ifadələri olar. Göstərilən Azərbaycan paremiyasının qarşılığı kimi İ. Həmidov rus dilindən aşağıdakı nümunələri verir: Посадимужикаупорога, аонподобразлезет; Далидуракучесть, такнезнает,
Əlbəttə, ümumi semantik sxemə görə bu ifadələr ekvivalent sayıla bilər. Yəni hər biri zərbi- məsəldir və hər biri adamdan abır-həya tələb edir. Lakin obraz səviyyəsində olsa da, bunlarda fərq mövcuddur. Məsələn, Azərbaycan ifadəsində deyilir ki, “həyan olsun, heç bu müqəddəs məkana özün girmə”. Rus dilindən gətirilən hər üç ifadədə “müqəddəs məkana insan buraxılır”, paremiya isə “ondan abır-həya tələb edir”, yəni “girməyinə girmisən, ağ eləmə”. Deməli, burada söhbət ifratdan gedir. |