Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

893

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

”İşarə  əvəzliklərinin isimləşməsindən danışarkən  3-cü  şəxsin  təkini  bildirən “o”şəxs  əvəzliyi  ilə “o” 

işarə  əvəzliyi  xüsusilə  qeyd  edilməlidir.  Bunlar  səs  tərkibi  və  mənşə  etibarilə  eynidir.  Və  əşyanı 

bildirən “o” şəxs əvəzliyi olduğu üçün “o” işarə əvəzliyinin substantivləşməsindən danışmağa ehtiyac 

qalmır. Deməli, tarixən dilimizdə “o” işarə əvəzliyi vardır və o substantiv formada şəxs əvəzliyi kimi 

çıxış edir. Məsələn: O kitab Mənsurundur. O, Mənsurundur. 

Bu  proseslər  onu  söyləməyə  əsas  verir  ki,  konversiya  dilin  zənginləşməsində,  lüğət  tərkibinin 

inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 

Keçid  prosesində  zərflər  də  bağlayıcılaşmada,  modallaşmada,  qoşmalaşmada  və  s.  iştirak  edir. 

Məsələn:  -ca  -  zərf  düzəldən  şəkilçi  qoşma,  ədat  və  modal  sözlərin  yaranmasında  vasitə  rolunu 

oynayır: Dəryaca (qoşma) ağlın olsun. Bircə (ədat) səni görə biləydim. Məncə (modal söz) onun bu 

işdən  xəbəri  yoxdur.  Bundan  başqa  –la  zərf  düzəldən  şəkilçi  də  bağlayıcı  və  qoşma  kimi  çıxış  edə 

bilir: Sən çıxdın qarşıma duzla çörəklə. Nümunədə birinci “la” bağlayıcı, ikinci isə qoşma vəzifəsində 

işlənmişdir.  Bəzi  sözlər  həm  isim,  həm  də  zərf  olur.  Zərflərin  substantivləşməsindən  danışarkən  bu 

məsələyə  toxunmaq  lazımdır.  C.Cəfərov  qeyd  edir  ki  ,gecə,  sabah  və.s  tipli  sözlərin  isim  kimi 

işlənməsinə çox rast gəlinir: Açıldı bir zaman sabahın gözü... Tük ürpənir lal gecələrin vahiməsindən - 

bu cümlələrdəki sabahın və gecələrin sözlərini zərflərin substantivləşməsi adlandırmaq düzgün olmaz. 

Bunlar  isimdir.  Zərflər  hərəkətlə  bağlı  olur.Yuxarıdakı  nümunədə  isə  belə  deyil.  Bu  sözlər  sırf 

isimlərdir  və  bunlar  yuxarıda  da  qeyd  etdiyimiz  kimi  substantivləşmiş  zərf  deyildir.  O  zərfləri 

substantivləşmiş zərf adlandırmaq olar ki onlar əsil zərflər (gec, tez, indi və.s ) olsun. Əsil zərflərinsə 

subsantivləşməsi  nadir  hallarda  baş  verir.  Həmçinin  pis,  az,  çox  və.  sözlərin  də  substantivləşməsini 

zərflərin deyil, sifət və sayın substantivləşməsi kimi adlandırmaq düzgündür.  

Keçid  prosesində  feillər  də  başqa  nitq  hissəsinə  keçir  və  bu  zaman  həmin  nitq  hissəsinin 

xüsusiyyətlərini qəbul edir. Məsələn, məsdər isim vəzifəsində çıxış edərək cümlədə mübtəda tamamlıq 

və.s  olur  hallanır  mənsubiyyətə  görə  dəyişir:  Oxumaq  (mübtəda)  çox  gözəldir  və.s.Feli  sifət  də 

cümlədə özündən sonra gələn ismi itirərək onun xüsusiyyətlərini qəbul edir və substantivləşir: Oxuyan 

qız sinif əlaçısıdır - Oxuyan sinif əlaçısıdır. Feli bağlama da adverbiallaşa bilir. Bu zaman zərf kimi 

tərz  ,zaman  bildirir:  Maşın  dönərək  küçədən  çıxdı.  Feillər  modallaşmada  da  iştirak  edir.  Həmçinin 

müəyyən sözlər həm isim, həm də fel kimi işlənir: tut, at, it və.s.Məsələn: İt sədaqətli heyvandır. O bir 

anda gözdən itdi. 

Beləliklə, gördüyümüz  kimi keçid prosesində bir nitq hissəsinə aid olan söz öz xüsusiyyətlərini 

itirmədən başqa nitq hissəsinin xüsusiyyətlərini qazana bilir. 

Dildə  konversiya  prosesi  onun  zənginliyinə  xidmət  edir,  nitq  hissələri  müxtəlif  məna  çaları 

qazanaraq fikrin daha rəngarəng və zəngin ifadə olunmasını təmin edir. 

 

 

 

MÜASIR AZƏRBAYCAN DILININ TERMINOLOJI LEKSIKASINDA AVROPA 

MƏNŞƏLI ALINMA TERMINLƏRIN LEKSIK-SEMANTIK 

VƏ STRUKTUR QRUPLARI 

 

Elnurə MANSUROVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Terminologiya  dilin  leksik  tərkibinin  fəal,  dəyişkən,  yeniləşən  hissəsidir.  İşlənmə  baxımından 

terminləri 2 qrupa ayırmaq olar: 1) ümumi terminlər; 2) xüsusi terminlər. 

Ümumi terminlər həm ümumişlək, həm də termin səciyyəlidir. Məsələn: dəniz, çay, okean, su, ot, 

gül, ağac, kol, günəş, ay, ulduz və s. Ümumi terminlər terminlə söz arasında qarşılıqlı əlaqənin aşkar 

nümunəsidır.  Onların  biri  digərinə  keçə  bilir.  Adi  sözlər  xüsusiləşərək  terminlərə,  terminlər  isə 

ümumiləşərək  öz  xüsusiyyətlərindən  uzaqlaşaraq  adi  sözlərə  çevrilir.  Termin  söz  kimi  nominativ 

xarakterə  malik  olub  əşyaları,  hadisələri  və  müəyyən  məfhumları  ifadə  edir.  Lakin  terminlər  xüsusi 

sözlər  deyil,  xüsusi  funksiya  daşıyan  sözlərdir  [4,  3].  Ayrı-ayrı  sahələr  üzrə  dilimizə  daxil  olmuş 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

894

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

terminlərə  bəzi  nümunələr  göstərək:  dilşünaslıq  terminləri:  qrammatika,  sintaksis,  dialekt,  omonim, 

sinonim, antonim, leksikologiya, semasiologiya, və s. 

Məhdud dairədə işlədilən söz qruplarına peşə-sənət leksikası da daxildir. 

Peşə -sənət leksikası ayrı-ayrı ixtisas, sənət və peşə ilə six əlaqədardır. Ona görə də hər hansı bir 

sənət  və  ya  peşə  adamlarının  nisbətən  məhdud,  lakin  olduqca  sabit,  özünəməxsus  leksikası  olur  [1, 

196].  Məsələn,  aorta, sintez,  analiz,  bakteriya,  palata,  orqan,  vena,  bint  və s.  Peşə-sənət  leksikasına 

aid olan sözlərin bir qismi hələ də məhdud dairədə işlənilir.  

Məsələn,  tibb  sahəsində:  amputasiya 

-bədənin  xəstə  üzvünün  kəsilməsi,  vaksin-yoluxucu  xəstəliklərə  qarşı  qoruyucu  maddə,  pnevmaniya-

sətəlcəm və s. 

İngilis  dilinin  və  onunla  yanaşı  bir  çox  dillərin  də  terminoloji  qatına  daxil  olaraq  fəal  işləklik 

keyfiyyəti  qazanan  bir  çox  terminlər  beynəlmiləl  səeiyyə  qazanaraq  ortaq  dil  elementinə  çevrilə 

bilmişdir.  Bu  tipli  terminləri  struktur  baxımdan  3  qrupa  ayırmaq  olar:  sadə,  düzəltmə  və  mürəkkəb 

terminlər. 

Terminologiyada  işlənən  beynəlmiləl  terminlərin  böyük  bir  qismi  sadə  terminlərdən  ibarətdir. 

Məsələn,  fizika-riyaziyyat  terminologiyasmda  işlənən  sadə  beynəlmiləl  terminlərə:  kosinus,  lindr, 

kvant, kvadrat və bir neçə misal göstərmək olar. 

Alınma terminlərdəki sözdüzəldici şəkilçilər dilimizdə morfem kimi müstəqilləşə, ayrıla bilmir. 

Aşağıdakı  ingilis  və  fransız  mənşəli  morfemlər  daha  məhsuldardır:  Məsələn,  fr.  -iste;  ing.-ist. 

Məsələn: jurnalist- journaliste (fr.), journalist (ing.); fr. –ant və s. 

Termin elementlərdən düzələn beynəlmiləl terminlər konkret bir dilə aid olsa da, başqa dillərdə 

də çox tez yayılır. Məsələn, yunan mənşəli hemo-qan (haima) Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin 

birinci  tərkib  hissəsi  kimi  işlənə  bilir: hemo-qan,  he-  moqlobin-qırmızı  qan  kürəciklərinin  tərkibində 

olan  və  qana  qırmızılıq  verən  maddə;  hemotologiya-qanın  tərkibini  və  xassəsini  öyrənən  elm; 

hemodinamika-demokratlarda qan dövranı və s. deməkdir [3, 201]. 

Azərbaycan dili terminoloji sistemlərində işlənən termin elementlərini kök  morfemlərə artırılma 

yerinə görə iki qrupa ayırmaq olar: 

1) Prepozitiv (söz əvvəlinə qoşulan) elementlər; 

2) Postpozitiv (söz sonuna qoşulan) elementlər [3, 202]. 

Avropa  mənşəli  terminlərdə  prepozitiv  elementləri  müvafiq  struktur  keyfiyyətlərinə  görə  iki 

qrupa bölmək  mümkündür: a)konservativ  termin elementlər; b)deformativ  termin elementlər. Termin 

tərkibində  müstəqilliyini  saxlayan  prepozitiv  elementlər  konservativ,  şəkilçi  xarakteri  daşıyanlar  isə 

deformativelementlər adlanır. 

Adətən,  konservativ  termin  elementlər  öz  ilkin  formalarını,  müstəqil  məna  xüsusiyyətlərini 

saxlayır.  Avia,  avto,  aqro,  anti,  arxe,  astro,  vibro,  video,  ekzo,  etno,  elektro,  inter,  makro,  mikro, 

mono, moto və s. termin elementləri bu qəbildəndir. Məsələn: aviamaqnitometr, aviaqrup, aviakassa, 

kinofilm, radiotelefon, fotokamera, fotoelektrod, monokristal, elektroterm, elektromontaj və s. 

Mənbə  dildə  xüsusi  məna  daşıyan  konservativ  elementlər  dilimizdə  müstəqil  işlənə  bilmir. 

Onların  bir  çoxu  müxtəlif  leksik  vahidlərlə  semantik  xüsusiyyətlər  əsasında  birləşərək  birinci 

komponent kimi sözdüzəltmə elementi xarakteri daşıyaraq mürəkkəb terminlər düzəldir. Lakin burada 

bəzi  istisnalar  nəzərə  alınmalıdır.  Misal  olaraq  etil,  metil,  amil,  amin,  hiper,  avan,  multi  kimi  söz 

elementlərini  göstərmək  olar:  etilbenzol,  metilviolit,  amilasetat,  aminoplast  və  s.  Bəzi  prefiksal 

elementlər  Azərbaycan  dilində  ön  şəkilçilərə  meylli  şəkildə  işləklik  qazanmışdır.  Bu  zaman  bir  çox 

yunan və latın mənşəli elementlərin sonluqlarından «s, n» atılır, «o» saiti birləşdirici-funksiya daşıyır. 

Məsələn: karion (karyon)-kario; homos (homos) –homo; və s. 

Deformativ termin elementlər affiksal funksiya yerinə yetirir. Onlarm bir qismi ön söz, bir qismi 

isə şəkilçi kimi formalaşmışdır. Müasir Azərbaycan dili terminologiyasmda daha çox işlənən Avropa 

mənşəli deformativ termin elementlər bunlardır: dez-, de-, an-, bi-, bio-, re-, epi-, zoo-, dia-, di-, sub-, 

neo-,  izo-,  a-  və  s.  Bu  elementlərin  əmələ  gətirdiyi  terminlər:  izomer,  divergensiya,  dimorfizm, 

bilinqvizm və s. 

Yuxarıda qeyd edilən bir neçə (dez-, de-, an-, a-) termin elementləri qoşulduğu terminlərə inkar 

mənası  verir:  Məsələn,  "dezinfeksiya"  -xüsusi  dərmanlar  və  cihazlar  vasitəsilə  həşəratların  məhv 

edilməsi, «dezinteqrasiya» - bütövü öz tərkib hissələrinə parçalama və s.  

Postpozitiv derivasiya elementlərinin funksiyası ondan ibarətdir ki, köklərə müvafiq elementlər, 

formantlar qoşulmaqla yeni düzəltmə terminlər əmələ gətirilir.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

895

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

«Klassik  elementlərə  gəlincə  onların  müəyyən  hissəsi  leksik  varlıqdan  tam  uzaqlaşaraq,  yalnız 

morfoloji formant kimi öz dəyərini saxlamışdır» [2, 34]. 

Məsələn,  latın  mənşəli  -izm,  -ist,  -al,  -ura,  -er,  -tor,  -or,  -ial,  -  ioner,  -it  elementləri  ilə  düzələn 

yeni  leksik  vahidlər  müxtəlif  semantik  mənal  terminlər  yaradır:  romantizm,  general,  kapital, 

aspirantura, debitor, senator, komendatura və s. 

Postpozitiv elementlərin bir qismi canlı Avropa dillərinə məxsusdur, bir qismi isə ölü dillərin – 

yunan və latın dili şəkilçilərinin başqa Avroраdillərində deformasiya olunmuş variant formasıdır. Mə-

sələn, -aj formantı fransız, -jor, -ment, -sion, -er formantları isə latın mənşəli olsalar da -aj və -yor ele-

mentləri fransız (məsələn: ajiotaj, drenaj, rezonyor, rafinyer) və s. sözdüzəldici funksiyada normallaş-

mışdır. 

Terminoloji  sistemlərdə  sintaktik  üsulla  yaranan  terminlər  mürəkkəb  terminlər  və  termin  söz 

birləşmələri  şəklində  formalaşır.  Bunların  arasında  oxşar  və  fərqli  cəhətlər  vardır.  Bəzən  ən  incə 

cəhətləri nəzərdən keçirmədən onları bir-birindən ayırmaq çətin olur.  

Mürəkkəb  terminlərlə  termin-söz  birləşmələrini  fərqləndirən  əsas  xüsusiyyət  -«mürəkkəb  sözün 

komponentləri  monolitləşir  və  onların  mənsub  olduqları  nitq  hissələrinə  xas  olan  xüsusiyyətlərini 

tamamilə  itirir,  mürəkkəb  söz  başqa  sözlərlə  əlaqədə  sadə  sözlərin  əlaqəsinə  xas  olan  xüsusiyyətlər 

kəsb edir» [6, 200]. 

Mürəkkəb terminlərin bir qismini kalka edilən terminlər təşkil edir. Ümumiyyətlə, mürəkkəb ter-

minlər iki və daha artıq sözün birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Belə terminlər bitişik, ayrı və defislə 

yazıla  bilir.  Məsələn:  makrohəndəsə,  qammakvant,  xalq  hakimi,  milli  gəlir,  beynəlxalq  vəziyyət, 

fövqəladə vəziyyət, komendant saatı, elmi-tədqiqat işi, beta-zərrəcik, beta-sistem, qram-molekul və s. 

 

 

 

STRUKTUR DİLÇİLİYİN KLASSİK MƏKTƏBLƏRİ                  

ARASINDAKI MÜNASİBƏTLƏR 

 

Aysel AŞRƏLİYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XX  əsrin  20–ci  illərindən  dilçilik  elmi  Ferdinand  de  Sössürün  əsas  tezislərinin  təsiri  ilə  inkişaf 

edirdi. XX əsrdə yaranmış müxtəlif dilçilik cərəyanları içərisndə ən görkəmli yeri strukturalizm tutur. 

Strukturalizm  dil  haqqında  elmin  müasir  mərhələsində  son  dərəcə  geniş  yayılmış  cərəyandır. 

Dilçilikdə  strukturalizm  cərəyanının  üç  əsas  məktəbi  vardır:  1.  Amerika  strukturalizm  məktəbi.  2. 

Praqa strukturalizm məktəbi. 3. Kopenhagen strukturalizm məktəbi Bu məktəblər Sössürün çoxcəhətli 

təliminə müxtəlif cəhətdən yanaşmaq əsasında yaranmışdır. 

Strukturalizmin  funksional  dilçilik,  qlossematika  və  deskriptiv  dilçilik  cərəyanları  arasında 

ümumi cəhətlər də, fərqli cəhətlər də vardır. Əvvəlcə ümumi, sonra fərqli cəhətləri nəzərdən keçirək. 

1. Hər şeydən əvvəl bu ümumilik struktur dilçilik məktəblərinin ideyalarının gənc qrammatiklərin 

əleyhinə  çevrilməsində  özünü  göstərir.  Gənc  qrammatiklər  dili  tarixi  baxımdan,  struktur  dilçilər 

müasir vəziyyət baxımından tədqiq etməyi əhəmiyyətli hesab edirdilər. Gənc qrammatiklərin tarixizmi 

öz  yerini  struktur  dilçilərin  sinxronik  dilçiliyinə  verir.  Struktur  dilçilər  dili  sinxronik  aspektdə 

öyrənməyi dilçiliyin əsas vəzifəsi elan edir. 

2. Müasir dilçiliyin ən görkəmli nümayəndəsi Martine bütün struktur dilçiləri birləşdirən belə bir 

ümumi  postulat  irəli  sürür  ki,  struktur  dilçilərin  fikrincə,  hər  bir  dil  hər  şeydən  əvvəl  ayrı  –  ayrı  dil 

vahidləri  arasında  təsadüfi  oxşarlığa  nisbətən  daha  böyük  əhəmiyyəti  olan  xüsusi  şəkildə  daxili 

quruluşa malik olması ilə səciyyələnir (dil strukturudur ). 

3. Struktur dilçilik məktəblərini birləşdirən ümumi cəhətlərdən biri də onların dilçilik təhlillərini 

formalaşdırmaları  və  dili  təhlil  və  tədqiq  etmək  üçün  obyektiv  metodları  axtarmaqdır.  Həm  də  bu 

zaman struktur dilçiliyin hər üç məktəbi dilin səviyyə səciyyəli olması müddəasından çıxış edir. 

4.Dilçiliyin  psixologiya,  fiziologiya,  məntiq  və  sosiologiyanın  konqlemeratından  ibarət  hesab 

edən gənc qrammatiklərdən fərqli olaraq, struktur dilçilər dilçiliyi dil işarəsinə istinad edən müstəqil 

elm hesab edirlər. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

896

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Metadoloji baxımdan struktur dilçilik fəlsəfi əsasına görə bir sıra hallarda neopozivitizm və ona 

bənzər  fəlsəfi  cərəyanlara  yaxınlaşan  məntiqi  dilçiliyin  müasir  cərəyanlarından  biridir.  Metodika 

baxımından isə struktur dilçilik məktəblərinin əsas xüsusiyyəti müşahidə və konstrukt səviyyələrinin 

fərqləndirilməsidir (nitq və dil, mətn və sistem, davranış və modellərin fərqləndirilməsi).Həmçinin bu 

məktəbləri  paradikmatikada  müxalifət  (qarşıdurma)  üsullarının,  sintaqmatikada  isə  distrubutiv 

üsulların ümumiliyi birləşdirir. 

Bu  ümumi  cəhətlərlə  yanaşı  ayrı  –  ayrı  struktur  dilçilik  məktəbləri  arasında  xeyli  fərqli 

xüsusiyyətlər də mövcuddur. İlk əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, struktur dilçiliyin bütün məktəbləri 

dilə  struktur  baxımdan  yanaşır,  ancaq  dili  eyni  mövqedən  izah  etmir.  Struktur  dilçiliyin  müxtəlif 

məktəblərinin mövcudluğu da məhz bundan irəli gəlir. 

Dilçilikdə belə bir ümumi rəy mövcuddur ki, funksional dilçiliklə qlossematika struktur dilçiliyin 

qanadlarını,  cinahlarını  təşkil  edir,  deskriptiv  dilçilik  isə  bu  iki  cərəyan  arasında  orta  aralıq  mövqe 

tutur.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzi  ümumi  xüsusiyyətlərinə  görə  funksional  dilçilik  deskriptiv 

dilçiliyə yanaşır, lakin eyni zamanda bəzi xüsusiyyətlər funksional dilçiliklə qlossematikanı birləşdirir 

və  onları  deskriptiv  dilçiliyə  qarşı  qoyur.Bu  cərəyanları  ayrı  -  ayrılıqda  müqayisə  etsək  belə  nəticə 

alınar: 

Funksional dilçilik və qlossematikanın müqayisəsi: 

Bu dilçilik məktəblərini birləşdirən ümumi xüsusiyyət hər iki cərəyanın funksiya anlayışını qəbul 

etməsidir.  Ancaq  funksiya  anlayışı  fərqli  mənada  işlənir.  Funksiyanı  qlossematiklər  riyazi  anlamda  , 

funksional dilçilər isə mənanı yaxud məna vahidlərini fərqləndirmək üçün işlədir. 

Qlossematika öz nəzəriyyəsinin dil gerçəkliyindən azadlığını vurğulayırsa, funksional dilçilər öz 

tədqiqatlarında  dilin  gerçəkliyə  münasibətinin  coxcəhətliliyinə  diqqət  yetirir.  Qlossematiklərin  əsas 

tədqiqat  prinsipi  emprizimdirsə,  funksional  dilçilər  dilin  sosial  cəhətdən  təcrid  edilmiş  şəkildə 

tədqiqinə qarşı çıxır. 

Qlossematiklər  tədqiqatda  deduktiv  prinsipə  əsaslandığı  halda  ,  funksional  dilçilər  induktiv 

prinsipdən istifadə edirdilər. 

II. Funksional dilçiliklə deskriptiv dilçiliyin müqayisəsi 

Funksional  dilçiliklə  deskriptiv  dilçiliyi  birləşdirən  ümumi  xüsusiyyət  kimi  hər  iki  məktəbin 

fonologiyada  fonem  anlayışını  qəbul  etməsini  qeyd  etmək  olar.  Ancaq  deskriptiv  dilçilik  fonemin 

distributiv xüsusiyyətinə, funksional dilçilər isə dinstinktiv əlamətlərinə diqqət verirdilər. 

Funksional  dilçilik  fonem  və  morfemin  mənafərqləndirici  fnksiyasını  əsas  meyar  hesab  edirsə, 

deskriptiv dilçilər semantik meyarı qəbul etmirlər. 

Funksional  dilçilər  transformasion  metodun  dilə  statik  yanaşdığını  qeyd  edirlər  və  həmçinin 

deskripitiv dilçiliyin irəli sürdüyü müstəqim tərtibçilər haqqındakı müddəasını da qəbul etmirdilər. 

Funksional  dilçilər  dilin  boşluqda  deyil,  dil  kollektivində,  cəmiyyətində  mövcud  olmasını  və 

cəmiyyətdə kommunikativ və ekspressiv funksiya yerinə yetirdiyini göstərdiyi halda deskriptiv dilçilər 

dillə cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı munasibətləri nəzərə almırlar. 

III. Qlossematika ilə deskriptiv dilçiliyin müqayisəsi 

Struktur  dilçiliyin  qlossematika  və  deskriptiv  dilçilik  məktəblərinin  də  ümumi  cəhətləri 

mövcuddur.  Hər  iki  məktəbi  dilçilik  müddəalarının  tərtibini  riyaziləşdirilməsi,  ənənəvi  dilçilik 

terminlərini  qəbul  etməməsi  və  özlərinin  metadilini  yaratması  birləşdirir.Həmçinin  bu  iki  məktəb 

ikiüzvlü bölgü prinsipi adlanan prinsipə əsaslanır: Qlossematiklər də, deskriptiv dilçilər də söyləmi iki 

hissəyə,  sonra  hər  hissəni  yenidən  iki  hissəyə  və  s.  bölür  və  bu  əməliyyat  sonuncu  tərtibçiyə  qədər 

davam  etdirirlər.Qlossematika  dilçilik  məktəbinin  nümayəndələri  bunu  deduktiv  metod,  deskriptiv 

dilçilər isə müstəqim tərtibçilər metodu adlandırırlar. 

Bu ümumi cəhətlərlə yanaşı bu iki dilçilik məktəbi arasında fərqlər də mövcuddur. 

Deskriptiv  dilçilər  qarşılarına  dilin  təsviri  modellerini  yaratmaq  məqsədini  qoyur  və  hər  dilin 

təsviri  proseduru  əsas  dilçilik  anlayışlarını  əvəz  edir.  Deskriptiv  dilçilərdən  fərqli  olaraq 

qlossematiklər dili ziddiyyətsiz, müfəssəl təsvir edilməli mətnlər dəsti ilə əvəz edirlər. 

Deskriptiv  dilçilər  mətnin  strukturlaşmasını  dilçiliyin  son  məqsədi  hesab  etdiyi  halda, 

qlossematiklərin son məqsədi dildə daimi və sabit olanı axtarmaqdır. 

Struktur  dilçiliyin  hər  üç  məktəbinin  dilçiliyin  inkişafında  öz  yeri  vardır.Bu  dilçilik  məktəbləri 

hər  şeydən  əvvəl  köhnə  tədqiqat  metodlarının  kamil  olmadığını  aşkara  çıxartdı  və  yeni  üsulların 

meydana gəlməsi üçün şərait yaratdı. 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

897

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

İSMAYIL ŞIXLININ ƏSƏRLƏRİNDƏ LEKSİK                     

DİALEKTİZMLƏRİN LİNQVİSTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Gülnar RƏHİMLİ

 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ədəbi dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi mənbələrindən biri də dialekt leksikasıdır. Azərbaycan 

dilinin tərkib hissəsinin bu layını təşkil edən dialektlər bütün inkişaf mərhələlərində ədəbi dillə əlaqədə 

olmuş, onun leksik, qrammatik normalarının formalaşmasında müəyyən rol oynamışdır.  

Qeyd  edək  ki,  dialekt  sözlərinin  ədəbi  dilin  lüğət  tərkibinə  daxil  olması  üçün  bədii  ədəbiyyat 

keçid  rolunu  oynayır.  Odur  ki,  xalq  dilinə  bağlı  olan  yazıçılar  əsərlərində  yeri  gəldikcə  dialekt 

sözlərindən  istifadə  etmiş,  bədii  əsərin  dilinə  yerli  kolorit  gətirməklə  yanaşı  tiplərinin  dilini  də 

fərqləndirmişlər. Deməli, dialekt sözlərin bədii dilə gətirilməsi bilavasitə şair və yazıçıların fəaliyyəti 

ilə bağlıdır.  

Azərbaycan  ədəbi  dilinin  lüğət  tərkibinin  dialektizmlər  hesabına  zənginləşməsində  mühüm 

xidmətləri olan belə yazıçılardan biri də İsmayıl Şıxlıdır.  

Məlumdur ki, bədii dilə dialektlərin təsiri, əsasən, leksik cəhətdən özünü göstərir. Bu baxımdan 

İ.Şıxlının əsərlərində işlənən leksik dialektizmləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar: 

Geniş  dairədə  işlənən  leksik  dialektizmlər:  qahmar  (qəhmər),  doqqaz,  dədə,  irişmək,  çimir, 

nəmər,  ərəmik  və  s.  Gör  nə  günə  qalmışam  ki,  mənim  döydüyüm  adam  mənə  qəhmər  çıxır,  mənə 

yazığı  gəlir.  Bu  nümunədə  işlənən  qahmar  sözü  çıxmaq  feli  ilə  birgə  işlənərək  tərkibi  fel  əmələ 

gətirmişdir. Qahmar: qahmar çıxmaq – tərəfdar çıxmaq; Atlılar doqqazda dayandılar. Doqqaz – kənd 

küçəsi, əsas yoldan məhəllələrlə ayrılan yol. 

Məhdud  dairədə  işlənən  leksik  dialektizmlər:  qıymaça,  eymənmək,  soğulmax,  yaxmax,  faqqılıx, 

cələ  və  s.  Allahyarın  həmişə  olduğu  kimi,  indi  də  bu  dərəyə  çatanda  sümüyü  eyməndi.  Eymənmək – 

qorxmaq ehtiyat etmək.  

Termin  səciyyəli  dialektizmlər.  İ.  Şıxlının  romanlarının  dilində  xalqın  gündəlik  həyatı,  məişəti, 

təsərrüfatı və s. sahələrlə bağlı aşağıdakı termin səciyyəli söz qrupları işlənmişdir: 

Geyim, bəzək əşyalarının adlarını bildirən söz-terminlər: qıymaça, postal. Rüstəm kişi başına bir 

qıymaça çəkmişdi. Qıymaça – üçkünc və dördkünc baş yaylığı. 

Yemək adlarını bildirən söz-terminlər: qulançar.Deyəsən, qucağında qulançar var idi. Qulançar 

– yeməli yabanı bitki adı. 

Gündəlik məişət və təsərrüfatla bağlı əşya adlarını bildirən söz-terminlər: cürdək, yaxdan, zirəzə, 

nəmi, tejən, irəşmə və s. Əlindəki saxsı cürdəyi salıb sındırdı. Cürdək – darboğazlı su qabı; Kimsə qara 

gün  üçün  yaxdanda  saxladığı  kəfənliyini  gətirdi,  cənazəyə  qoydular  və  üstünə  kəlağayı  örtdülər. 

Yaxdan – sandıq. 

Coğrafi terminlər: cala, şıldır, gədik, bələn və s. Bilirdilər ki, onların kəndi əldən-ayaqdan uzaq 

yerdədir,  dağ  gədiklərinin  arxasında  yerləşən  bu  kəndə  gəlmək  üçün  bələnlər  aşıb,  dərələr  keçmək 

lazımdır.  Gədik  –  aşırım,  dağ  keçidi;  Bələn  –hündür  yer,  təpə,  dağ  aşırımı;  Gecələr  o  taydan  üzüb 

keçən  və  kəndə  soxulub,  toyuq-cücə  oğurlamağa  çalışan  ac  çaqqallar  çox  zaman  bu  adadakı  cələyə 

toplaşır, qaranlıq qarışan kimi səs-səsə verib ulaşırdılar. Cala – çay sahilində meşə.  

Bunlardan əlavə romanların dilində çoxlu sayda omonim, sinonim, antonim söz qruplarına da rast 

gəlmək  olar:  tejən,  irəşmə,  nəmər,  yaxmax,  bələn,  şax,  nəmi,  lopa,  bələn  (təpə)-dərə,  şinəmax,  dəyə, 

şıvırtı, mətəris, təntimək, lüməkləməg, söz-gap (söhbət) və s. 

Omonimlər. Fonetik tərkibinə görə eyni, mənaca müxtəlif olan omonimlər tarixi kateqoriya kimi 

dildə  həmişə  mövcuddur.  Omonim  sözlər  ədəbi-bədii  yaradıcılıqda  geniş  istifadə  edilən  bədii  ifadə 

vasitələrindəndir.  Yazıçılar  omonimlər  vasitəsilə  dildə  ahəngdarlıq,  musiqilik  yaradır  və  dili  bədii 

şəklə  salırlar.  Omonimlər  leksik-semantik  söz  qrupu  kimi  sinonimlərlə  də  sıx  bağlıdır.  Dialekt 

leksikası  da  hər  hansı  bir  yazıçının  dilinə  omonim  məna  qazandırır,  bu  mənalar  çox  vaxt  yazıçının 

üslubu, obrazların dilinin fərdiləşdirilməsi ilə bağlı olur. 

İsmayıl  Şıxlının  bədii  əsərlərində  aşağıdakı  omonim  sözlər  diqqəti  cəlb  edir:  tejən,  nəmər, 

yaxmax,  bələn,  şax,  lopa,  şıvırtı,  təntimək.  Şamxalın  iməkləməsi,  dəyələrin  qabağında  tumançaq