IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
893
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
”İşarə əvəzliklərinin isimləşməsindən danışarkən 3-cü şəxsin təkini bildirən “o”şəxs əvəzliyi ilə “o”
işarə əvəzliyi xüsusilə qeyd edilməlidir. Bunlar səs tərkibi və mənşə etibarilə eynidir. Və əşyanı
bildirən “o” şəxs əvəzliyi olduğu üçün “o” işarə əvəzliyinin substantivləşməsindən danışmağa ehtiyac
qalmır. Deməli, tarixən dilimizdə “o” işarə əvəzliyi vardır və o substantiv formada şəxs əvəzliyi kimi
çıxış edir. Məsələn: O kitab Mənsurundur. O, Mənsurundur.
Bu proseslər onu söyləməyə əsas verir ki, konversiya dilin zənginləşməsində, lüğət tərkibinin
inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Keçid prosesində zərflər də bağlayıcılaşmada, modallaşmada, qoşmalaşmada və s. iştirak edir.
Məsələn: -ca - zərf düzəldən şəkilçi qoşma, ədat və modal sözlərin yaranmasında vasitə rolunu
oynayır: Dəryaca (qoşma) ağlın olsun. Bircə (ədat) səni görə biləydim. Məncə (modal söz) onun bu
işdən xəbəri yoxdur. Bundan başqa –la zərf düzəldən şəkilçi də bağlayıcı və qoşma kimi çıxış edə
bilir: Sən çıxdın qarşıma duzla çörəklə. Nümunədə birinci “la” bağlayıcı, ikinci isə qoşma vəzifəsində
işlənmişdir. Bəzi sözlər həm isim, həm də zərf olur. Zərflərin substantivləşməsindən danışarkən bu
məsələyə toxunmaq lazımdır. C.Cəfərov qeyd edir ki ,gecə, sabah və.s tipli sözlərin isim kimi
işlənməsinə çox rast gəlinir: Açıldı bir zaman sabahın gözü... Tük ürpənir lal gecələrin vahiməsindən -
bu cümlələrdəki sabahın və gecələrin sözlərini zərflərin substantivləşməsi adlandırmaq düzgün olmaz.
Bunlar isimdir. Zərflər hərəkətlə bağlı olur.Yuxarıdakı nümunədə isə belə deyil. Bu sözlər sırf
isimlərdir və bunlar yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi substantivləşmiş zərf deyildir. O zərfləri
substantivləşmiş zərf adlandırmaq olar ki onlar əsil zərflər (gec, tez, indi və.s ) olsun. Əsil zərflərinsə
subsantivləşməsi nadir hallarda baş verir. Həmçinin pis, az, çox və. sözlərin də substantivləşməsini
zərflərin deyil, sifət və sayın substantivləşməsi kimi adlandırmaq düzgündür.
Keçid prosesində feillər də başqa nitq hissəsinə keçir və bu zaman həmin nitq hissəsinin
xüsusiyyətlərini qəbul edir. Məsələn, məsdər isim vəzifəsində çıxış edərək cümlədə mübtəda tamamlıq
və.s olur hallanır mənsubiyyətə görə dəyişir: Oxumaq (mübtəda) çox gözəldir və.s.Feli sifət də
cümlədə özündən sonra gələn ismi itirərək onun xüsusiyyətlərini qəbul edir və substantivləşir: Oxuyan
qız sinif əlaçısıdır - Oxuyan sinif əlaçısıdır. Feli bağlama da adverbiallaşa bilir. Bu zaman zərf kimi
tərz ,zaman bildirir: Maşın dönərək küçədən çıxdı. Feillər modallaşmada da iştirak edir. Həmçinin
müəyyən sözlər həm isim, həm də fel kimi işlənir: tut, at, it və.s.Məsələn: İt sədaqətli heyvandır. O bir
anda gözdən itdi.
Beləliklə, gördüyümüz kimi keçid prosesində bir nitq hissəsinə aid olan söz öz xüsusiyyətlərini
itirmədən başqa nitq hissəsinin xüsusiyyətlərini qazana bilir.
Dildə konversiya prosesi onun zənginliyinə xidmət edir, nitq hissələri müxtəlif məna çaları
qazanaraq fikrin daha rəngarəng və zəngin ifadə olunmasını təmin edir.
MÜASIR AZƏRBAYCAN DILININ TERMINOLOJI LEKSIKASINDA AVROPA
MƏNŞƏLI ALINMA TERMINLƏRIN LEKSIK-SEMANTIK
VƏ STRUKTUR QRUPLARI
Elnurə MANSUROVA
Bakı Slavyan Universiteti
nurka7777@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Terminologiya dilin leksik tərkibinin fəal, dəyişkən, yeniləşən hissəsidir. İşlənmə baxımından
terminləri 2 qrupa ayırmaq olar: 1) ümumi terminlər; 2) xüsusi terminlər.
Ümumi terminlər həm ümumişlək, həm də termin səciyyəlidir. Məsələn: dəniz, çay, okean, su, ot,
gül, ağac, kol, günəş, ay, ulduz və s. Ümumi terminlər terminlə söz arasında qarşılıqlı əlaqənin aşkar
nümunəsidır. Onların biri digərinə keçə bilir. Adi sözlər xüsusiləşərək terminlərə, terminlər isə
ümumiləşərək öz xüsusiyyətlərindən uzaqlaşaraq adi sözlərə çevrilir. Termin söz kimi nominativ
xarakterə malik olub əşyaları, hadisələri və müəyyən məfhumları ifadə edir. Lakin terminlər xüsusi
sözlər deyil, xüsusi funksiya daşıyan sözlərdir [4, 3]. Ayrı-ayrı sahələr üzrə dilimizə daxil olmuş
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
894
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
terminlərə bəzi nümunələr göstərək: dilşünaslıq terminləri: qrammatika, sintaksis, dialekt, omonim,
sinonim, antonim, leksikologiya, semasiologiya, və s.
Məhdud dairədə işlədilən söz qruplarına peşə-sənət leksikası da daxildir.
Peşə -sənət leksikası ayrı-ayrı ixtisas, sənət və peşə ilə six əlaqədardır. Ona görə də hər hansı bir
sənət və ya peşə adamlarının nisbətən məhdud, lakin olduqca sabit, özünəməxsus leksikası olur [1,
196]. Məsələn, aorta, sintez, analiz, bakteriya, palata, orqan, vena, bint və s. Peşə-sənət leksikasına
aid olan sözlərin bir qismi hələ də məhdud dairədə işlənilir.
Məsələn, tibb sahəsində: amputasiya
-bədənin xəstə üzvünün kəsilməsi, vaksin-yoluxucu xəstəliklərə qarşı qoruyucu maddə, pnevmaniya-
sətəlcəm və s.
İngilis dilinin və onunla yanaşı bir çox dillərin də terminoloji qatına daxil olaraq fəal işləklik
keyfiyyəti qazanan bir çox terminlər beynəlmiləl səeiyyə qazanaraq ortaq dil elementinə çevrilə
bilmişdir. Bu tipli terminləri struktur baxımdan 3 qrupa ayırmaq olar: sadə, düzəltmə və mürəkkəb
terminlər.
Terminologiyada işlənən beynəlmiləl terminlərin böyük bir qismi sadə terminlərdən ibarətdir.
Məsələn, fizika-riyaziyyat terminologiyasmda işlənən sadə beynəlmiləl terminlərə: kosinus, lindr,
kvant, kvadrat və bir neçə misal göstərmək olar.
Alınma terminlərdəki sözdüzəldici şəkilçilər dilimizdə morfem kimi müstəqilləşə, ayrıla bilmir.
Aşağıdakı ingilis və fransız mənşəli morfemlər daha məhsuldardır: Məsələn, fr. -iste; ing.-ist.
Məsələn: jurnalist- journaliste (fr.), journalist (ing.); fr. –ant və s.
Termin elementlərdən düzələn beynəlmiləl terminlər konkret bir dilə aid olsa da, başqa dillərdə
də çox tez yayılır. Məsələn, yunan mənşəli hemo-qan (haima) Azərbaycan dilində mürəkkəb sözlərin
birinci tərkib hissəsi kimi işlənə bilir: hemo-qan, he- moqlobin-qırmızı qan kürəciklərinin tərkibində
olan və qana qırmızılıq verən maddə; hemotologiya-qanın tərkibini və xassəsini öyrənən elm;
hemodinamika-demokratlarda qan dövranı və s. deməkdir [3, 201].
Azərbaycan dili terminoloji sistemlərində işlənən termin elementlərini kök morfemlərə artırılma
yerinə görə iki qrupa ayırmaq olar:
1) Prepozitiv (söz əvvəlinə qoşulan) elementlər;
2) Postpozitiv (söz sonuna qoşulan) elementlər [3, 202].
Avropa mənşəli terminlərdə prepozitiv elementləri müvafiq struktur keyfiyyətlərinə görə iki
qrupa bölmək mümkündür: a)konservativ termin elementlər; b)deformativ termin elementlər. Termin
tərkibində müstəqilliyini saxlayan prepozitiv elementlər konservativ, şəkilçi xarakteri daşıyanlar isə
deformativelementlər adlanır.
Adətən, konservativ termin elementlər öz ilkin formalarını, müstəqil məna xüsusiyyətlərini
saxlayır. Avia, avto, aqro, anti, arxe, astro, vibro, video, ekzo, etno, elektro, inter, makro, mikro,
mono, moto və s. termin elementləri bu qəbildəndir. Məsələn: aviamaqnitometr, aviaqrup, aviakassa,
kinofilm, radiotelefon, fotokamera, fotoelektrod, monokristal, elektroterm, elektromontaj və s.
Mənbə dildə xüsusi məna daşıyan konservativ elementlər dilimizdə müstəqil işlənə bilmir.
Onların bir çoxu müxtəlif leksik vahidlərlə semantik xüsusiyyətlər əsasında birləşərək birinci
komponent kimi sözdüzəltmə elementi xarakteri daşıyaraq mürəkkəb terminlər düzəldir. Lakin burada
bəzi istisnalar nəzərə alınmalıdır. Misal olaraq etil, metil, amil, amin, hiper, avan, multi kimi söz
elementlərini göstərmək olar: etilbenzol, metilviolit, amilasetat, aminoplast və s. Bəzi prefiksal
elementlər Azərbaycan dilində ön şəkilçilərə meylli şəkildə işləklik qazanmışdır. Bu zaman bir çox
yunan və latın mənşəli elementlərin sonluqlarından «s, n» atılır, «o» saiti birləşdirici-funksiya daşıyır.
Məsələn: karion (karyon)-kario; homos (homos) –homo; və s.
Deformativ termin elementlər affiksal funksiya yerinə yetirir. Onlarm bir qismi ön söz, bir qismi
isə şəkilçi kimi formalaşmışdır. Müasir Azərbaycan dili terminologiyasmda daha çox işlənən Avropa
mənşəli deformativ termin elementlər bunlardır: dez-, de-, an-, bi-, bio-, re-, epi-, zoo-, dia-, di-, sub-,
neo-, izo-, a- və s. Bu elementlərin əmələ gətirdiyi terminlər: izomer, divergensiya, dimorfizm,
bilinqvizm və s.
Yuxarıda qeyd edilən bir neçə (dez-, de-, an-, a-) termin elementləri qoşulduğu terminlərə inkar
mənası verir: Məsələn, "dezinfeksiya" -xüsusi dərmanlar və cihazlar vasitəsilə həşəratların məhv
edilməsi, «dezinteqrasiya» - bütövü öz tərkib hissələrinə parçalama və s.
Postpozitiv derivasiya elementlərinin funksiyası ondan ibarətdir ki, köklərə müvafiq elementlər,
formantlar qoşulmaqla yeni düzəltmə terminlər əmələ gətirilir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
895
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
«Klassik elementlərə gəlincə onların müəyyən hissəsi leksik varlıqdan tam uzaqlaşaraq, yalnız
morfoloji formant kimi öz dəyərini saxlamışdır» [2, 34].
Məsələn, latın mənşəli -izm, -ist, -al, -ura, -er, -tor, -or, -ial, - ioner, -it elementləri ilə düzələn
yeni leksik vahidlər müxtəlif semantik mənal terminlər yaradır: romantizm, general, kapital,
aspirantura, debitor, senator, komendatura və s.
Postpozitiv elementlərin bir qismi canlı Avropa dillərinə məxsusdur, bir qismi isə ölü dillərin –
yunan və latın dili şəkilçilərinin başqa Avroраdillərində deformasiya olunmuş variant formasıdır. Mə-
sələn, -aj formantı fransız, -jor, -ment, -sion, -er formantları isə latın mənşəli olsalar da -aj və -yor ele-
mentləri fransız (məsələn: ajiotaj, drenaj, rezonyor, rafinyer) və s. sözdüzəldici funksiyada normallaş-
mışdır.
Terminoloji sistemlərdə sintaktik üsulla yaranan terminlər mürəkkəb terminlər və termin söz
birləşmələri şəklində formalaşır. Bunların arasında oxşar və fərqli cəhətlər vardır. Bəzən ən incə
cəhətləri nəzərdən keçirmədən onları bir-birindən ayırmaq çətin olur.
Mürəkkəb terminlərlə termin-söz birləşmələrini fərqləndirən əsas xüsusiyyət -«mürəkkəb sözün
komponentləri monolitləşir və onların mənsub olduqları nitq hissələrinə xas olan xüsusiyyətlərini
tamamilə itirir, mürəkkəb söz başqa sözlərlə əlaqədə sadə sözlərin əlaqəsinə xas olan xüsusiyyətlər
kəsb edir» [6, 200].
Mürəkkəb terminlərin bir qismini kalka edilən terminlər təşkil edir. Ümumiyyətlə, mürəkkəb ter-
minlər iki və daha artıq sözün birləşməsi nəticəsində əmələ gəlir. Belə terminlər bitişik, ayrı və defislə
yazıla bilir. Məsələn: makrohəndəsə, qammakvant, xalq hakimi, milli gəlir, beynəlxalq vəziyyət,
fövqəladə vəziyyət, komendant saatı, elmi-tədqiqat işi, beta-zərrəcik, beta-sistem, qram-molekul və s.
STRUKTUR DİLÇİLİYİN KLASSİK MƏKTƏBLƏRİ
ARASINDAKI MÜNASİBƏTLƏR
Aysel AŞRƏLİYEVA
Bakı Slavyan Universiteti
s.vusala@mail.ru
AZƏRBAYCAN
XX əsrin 20–ci illərindən dilçilik elmi Ferdinand de Sössürün əsas tezislərinin təsiri ilə inkişaf
edirdi. XX əsrdə yaranmış müxtəlif dilçilik cərəyanları içərisndə ən görkəmli yeri strukturalizm tutur.
Strukturalizm dil haqqında elmin müasir mərhələsində son dərəcə geniş yayılmış cərəyandır.
Dilçilikdə strukturalizm cərəyanının üç əsas məktəbi vardır: 1. Amerika strukturalizm məktəbi. 2.
Praqa strukturalizm məktəbi. 3. Kopenhagen strukturalizm məktəbi Bu məktəblər Sössürün çoxcəhətli
təliminə müxtəlif cəhətdən yanaşmaq əsasında yaranmışdır.
Strukturalizmin funksional dilçilik, qlossematika və deskriptiv dilçilik cərəyanları arasında
ümumi cəhətlər də, fərqli cəhətlər də vardır. Əvvəlcə ümumi, sonra fərqli cəhətləri nəzərdən keçirək.
1. Hər şeydən əvvəl bu ümumilik struktur dilçilik məktəblərinin ideyalarının gənc qrammatiklərin
əleyhinə çevrilməsində özünü göstərir. Gənc qrammatiklər dili tarixi baxımdan, struktur dilçilər
müasir vəziyyət baxımından tədqiq etməyi əhəmiyyətli hesab edirdilər. Gənc qrammatiklərin tarixizmi
öz yerini struktur dilçilərin sinxronik dilçiliyinə verir. Struktur dilçilər dili sinxronik aspektdə
öyrənməyi dilçiliyin əsas vəzifəsi elan edir.
2. Müasir dilçiliyin ən görkəmli nümayəndəsi Martine bütün struktur dilçiləri birləşdirən belə bir
ümumi postulat irəli sürür ki, struktur dilçilərin fikrincə, hər bir dil hər şeydən əvvəl ayrı – ayrı dil
vahidləri arasında təsadüfi oxşarlığa nisbətən daha böyük əhəmiyyəti olan xüsusi şəkildə daxili
quruluşa malik olması ilə səciyyələnir (dil strukturudur ).
3. Struktur dilçilik məktəblərini birləşdirən ümumi cəhətlərdən biri də onların dilçilik təhlillərini
formalaşdırmaları və dili təhlil və tədqiq etmək üçün obyektiv metodları axtarmaqdır. Həm də bu
zaman struktur dilçiliyin hər üç məktəbi dilin səviyyə səciyyəli olması müddəasından çıxış edir.
4.Dilçiliyin psixologiya, fiziologiya, məntiq və sosiologiyanın konqlemeratından ibarət hesab
edən gənc qrammatiklərdən fərqli olaraq, struktur dilçilər dilçiliyi dil işarəsinə istinad edən müstəqil
elm hesab edirlər.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
896
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
Metadoloji baxımdan struktur dilçilik fəlsəfi əsasına görə bir sıra hallarda neopozivitizm və ona
bənzər fəlsəfi cərəyanlara yaxınlaşan məntiqi dilçiliyin müasir cərəyanlarından biridir. Metodika
baxımından isə struktur dilçilik məktəblərinin əsas xüsusiyyəti müşahidə və konstrukt səviyyələrinin
fərqləndirilməsidir (nitq və dil, mətn və sistem, davranış və modellərin fərqləndirilməsi).Həmçinin bu
məktəbləri paradikmatikada müxalifət (qarşıdurma) üsullarının, sintaqmatikada isə distrubutiv
üsulların ümumiliyi birləşdirir.
Bu ümumi cəhətlərlə yanaşı ayrı – ayrı struktur dilçilik məktəbləri arasında xeyli fərqli
xüsusiyyətlər də mövcuddur. İlk əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, struktur dilçiliyin bütün məktəbləri
dilə struktur baxımdan yanaşır, ancaq dili eyni mövqedən izah etmir. Struktur dilçiliyin müxtəlif
məktəblərinin mövcudluğu da məhz bundan irəli gəlir.
Dilçilikdə belə bir ümumi rəy mövcuddur ki, funksional dilçiliklə qlossematika struktur dilçiliyin
qanadlarını, cinahlarını təşkil edir, deskriptiv dilçilik isə bu iki cərəyan arasında orta aralıq mövqe
tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, bəzi ümumi xüsusiyyətlərinə görə funksional dilçilik deskriptiv
dilçiliyə yanaşır, lakin eyni zamanda bəzi xüsusiyyətlər funksional dilçiliklə qlossematikanı birləşdirir
və onları deskriptiv dilçiliyə qarşı qoyur.Bu cərəyanları ayrı - ayrılıqda müqayisə etsək belə nəticə
alınar:
Funksional dilçilik və qlossematikanın müqayisəsi:
Bu dilçilik məktəblərini birləşdirən ümumi xüsusiyyət hər iki cərəyanın funksiya anlayışını qəbul
etməsidir. Ancaq funksiya anlayışı fərqli mənada işlənir. Funksiyanı qlossematiklər riyazi anlamda ,
funksional dilçilər isə mənanı yaxud məna vahidlərini fərqləndirmək üçün işlədir.
Qlossematika öz nəzəriyyəsinin dil gerçəkliyindən azadlığını vurğulayırsa, funksional dilçilər öz
tədqiqatlarında dilin gerçəkliyə münasibətinin coxcəhətliliyinə diqqət yetirir. Qlossematiklərin əsas
tədqiqat prinsipi emprizimdirsə, funksional dilçilər dilin sosial cəhətdən təcrid edilmiş şəkildə
tədqiqinə qarşı çıxır.
Qlossematiklər tədqiqatda deduktiv prinsipə əsaslandığı halda , funksional dilçilər induktiv
prinsipdən istifadə edirdilər.
II. Funksional dilçiliklə deskriptiv dilçiliyin müqayisəsi
Funksional dilçiliklə deskriptiv dilçiliyi birləşdirən ümumi xüsusiyyət kimi hər iki məktəbin
fonologiyada fonem anlayışını qəbul etməsini qeyd etmək olar. Ancaq deskriptiv dilçilik fonemin
distributiv xüsusiyyətinə, funksional dilçilər isə dinstinktiv əlamətlərinə diqqət verirdilər.
Funksional dilçilik fonem və morfemin mənafərqləndirici fnksiyasını əsas meyar hesab edirsə,
deskriptiv dilçilər semantik meyarı qəbul etmirlər.
Funksional dilçilər transformasion metodun dilə statik yanaşdığını qeyd edirlər və həmçinin
deskripitiv dilçiliyin irəli sürdüyü müstəqim tərtibçilər haqqındakı müddəasını da qəbul etmirdilər.
Funksional dilçilər dilin boşluqda deyil, dil kollektivində, cəmiyyətində mövcud olmasını və
cəmiyyətdə kommunikativ və ekspressiv funksiya yerinə yetirdiyini göstərdiyi halda deskriptiv dilçilər
dillə cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı munasibətləri nəzərə almırlar.
III. Qlossematika ilə deskriptiv dilçiliyin müqayisəsi
Struktur dilçiliyin qlossematika və deskriptiv dilçilik məktəblərinin də ümumi cəhətləri
mövcuddur. Hər iki məktəbi dilçilik müddəalarının tərtibini riyaziləşdirilməsi, ənənəvi dilçilik
terminlərini qəbul etməməsi və özlərinin metadilini yaratması birləşdirir.Həmçinin bu iki məktəb
ikiüzvlü bölgü prinsipi adlanan prinsipə əsaslanır: Qlossematiklər də, deskriptiv dilçilər də söyləmi iki
hissəyə, sonra hər hissəni yenidən iki hissəyə və s. bölür və bu əməliyyat sonuncu tərtibçiyə qədər
davam etdirirlər.Qlossematika dilçilik məktəbinin nümayəndələri bunu deduktiv metod, deskriptiv
dilçilər isə müstəqim tərtibçilər metodu adlandırırlar.
Bu ümumi cəhətlərlə yanaşı bu iki dilçilik məktəbi arasında fərqlər də mövcuddur.
Deskriptiv dilçilər qarşılarına dilin təsviri modellerini yaratmaq məqsədini qoyur və hər dilin
təsviri proseduru əsas dilçilik anlayışlarını əvəz edir. Deskriptiv dilçilərdən fərqli olaraq
qlossematiklər dili ziddiyyətsiz, müfəssəl təsvir edilməli mətnlər dəsti ilə əvəz edirlər.
Deskriptiv dilçilər mətnin strukturlaşmasını dilçiliyin son məqsədi hesab etdiyi halda,
qlossematiklərin son məqsədi dildə daimi və sabit olanı axtarmaqdır.
Struktur dilçiliyin hər üç məktəbinin dilçiliyin inkişafında öz yeri vardır.Bu dilçilik məktəbləri
hər şeydən əvvəl köhnə tədqiqat metodlarının kamil olmadığını aşkara çıxartdı və yeni üsulların
meydana gəlməsi üçün şərait yaratdı.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
897
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
İSMAYIL ŞIXLININ ƏSƏRLƏRİNDƏ LEKSİK
DİALEKTİZMLƏRİN LİNQVİSTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Gülnar RƏHİMLİ
Bakı Slavyan Universiteti
p.rahimli_85r@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Ədəbi dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsi mənbələrindən biri də dialekt leksikasıdır. Azərbaycan
dilinin tərkib hissəsinin bu layını təşkil edən dialektlər bütün inkişaf mərhələlərində ədəbi dillə əlaqədə
olmuş, onun leksik, qrammatik normalarının formalaşmasında müəyyən rol oynamışdır.
Qeyd edək ki, dialekt sözlərinin ədəbi dilin lüğət tərkibinə daxil olması üçün bədii ədəbiyyat
keçid rolunu oynayır. Odur ki, xalq dilinə bağlı olan yazıçılar əsərlərində yeri gəldikcə dialekt
sözlərindən istifadə etmiş, bədii əsərin dilinə yerli kolorit gətirməklə yanaşı tiplərinin dilini də
fərqləndirmişlər. Deməli, dialekt sözlərin bədii dilə gətirilməsi bilavasitə şair və yazıçıların fəaliyyəti
ilə bağlıdır.
Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibinin dialektizmlər hesabına zənginləşməsində mühüm
xidmətləri olan belə yazıçılardan biri də İsmayıl Şıxlıdır.
Məlumdur ki, bədii dilə dialektlərin təsiri, əsasən, leksik cəhətdən özünü göstərir. Bu baxımdan
İ.Şıxlının əsərlərində işlənən leksik dialektizmləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq olar:
Geniş dairədə işlənən leksik dialektizmlər: qahmar (qəhmər), doqqaz, dədə, irişmək, çimir,
nəmər, ərəmik və s. Gör nə günə qalmışam ki, mənim döydüyüm adam mənə qəhmər çıxır, mənə
yazığı gəlir. Bu nümunədə işlənən qahmar sözü çıxmaq feli ilə birgə işlənərək tərkibi fel əmələ
gətirmişdir. Qahmar: qahmar çıxmaq – tərəfdar çıxmaq; Atlılar doqqazda dayandılar. Doqqaz – kənd
küçəsi, əsas yoldan məhəllələrlə ayrılan yol.
Məhdud dairədə işlənən leksik dialektizmlər: qıymaça, eymənmək, soğulmax, yaxmax, faqqılıx,
cələ və s. Allahyarın həmişə olduğu kimi, indi də bu dərəyə çatanda sümüyü eyməndi. Eymənmək –
qorxmaq ehtiyat etmək.
Termin səciyyəli dialektizmlər. İ. Şıxlının romanlarının dilində xalqın gündəlik həyatı, məişəti,
təsərrüfatı və s. sahələrlə bağlı aşağıdakı termin səciyyəli söz qrupları işlənmişdir:
Geyim, bəzək əşyalarının adlarını bildirən söz-terminlər: qıymaça, postal. Rüstəm kişi başına bir
qıymaça çəkmişdi. Qıymaça – üçkünc və dördkünc baş yaylığı.
Yemək adlarını bildirən söz-terminlər: qulançar.Deyəsən, qucağında qulançar var idi. Qulançar
– yeməli yabanı bitki adı.
Gündəlik məişət və təsərrüfatla bağlı əşya adlarını bildirən söz-terminlər: cürdək, yaxdan, zirəzə,
nəmi, tejən, irəşmə və s. Əlindəki saxsı cürdəyi salıb sındırdı. Cürdək – darboğazlı su qabı; Kimsə qara
gün üçün yaxdanda saxladığı kəfənliyini gətirdi, cənazəyə qoydular və üstünə kəlağayı örtdülər.
Yaxdan – sandıq.
Coğrafi terminlər: cala, şıldır, gədik, bələn və s. Bilirdilər ki, onların kəndi əldən-ayaqdan uzaq
yerdədir, dağ gədiklərinin arxasında yerləşən bu kəndə gəlmək üçün bələnlər aşıb, dərələr keçmək
lazımdır. Gədik – aşırım, dağ keçidi; Bələn –hündür yer, təpə, dağ aşırımı; Gecələr o taydan üzüb
keçən və kəndə soxulub, toyuq-cücə oğurlamağa çalışan ac çaqqallar çox zaman bu adadakı cələyə
toplaşır, qaranlıq qarışan kimi səs-səsə verib ulaşırdılar. Cala – çay sahilində meşə.
Bunlardan əlavə romanların dilində çoxlu sayda omonim, sinonim, antonim söz qruplarına da rast
gəlmək olar: tejən, irəşmə, nəmər, yaxmax, bələn, şax, nəmi, lopa, bələn (təpə)-dərə, şinəmax, dəyə,
şıvırtı, mətəris, təntimək, lüməkləməg, söz-gap (söhbət) və s.
Omonimlər. Fonetik tərkibinə görə eyni, mənaca müxtəlif olan omonimlər tarixi kateqoriya kimi
dildə həmişə mövcuddur. Omonim sözlər ədəbi-bədii yaradıcılıqda geniş istifadə edilən bədii ifadə
vasitələrindəndir. Yazıçılar omonimlər vasitəsilə dildə ahəngdarlıq, musiqilik yaradır və dili bədii
şəklə salırlar. Omonimlər leksik-semantik söz qrupu kimi sinonimlərlə də sıx bağlıdır. Dialekt
leksikası da hər hansı bir yazıçının dilinə omonim məna qazandırır, bu mənalar çox vaxt yazıçının
üslubu, obrazların dilinin fərdiləşdirilməsi ilə bağlı olur.
İsmayıl Şıxlının bədii əsərlərində aşağıdakı omonim sözlər diqqəti cəlb edir: tejən, nəmər,
yaxmax, bələn, şax, lopa, şıvırtı, təntimək. Şamxalın iməkləməsi, dəyələrin qabağında tumançaq
|