Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- КОНЦЕПЦИЯ «AĞRI-ACI» В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ Гюнел АЛЛАХВЕРДИЕВА
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- KONVERSİYANIN FİKRİN İFADƏSİNDƏ ƏHƏMİYYƏTİ
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
888 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Azərbaycan atalar sözü deyir: “başa düş ki, bura sənin yerin deyil, uzaq ol burdan”. Rus ifadələri: “buraxmışıq, gəlmisən, daha ağ eləmə”. Gördüyümüz kimi, konsituasiya baxımından bunlar ayrı-ayrı ifadələrdir. Lakin paremioloji mənanın signifikatı nəzərə alınsa, demək olar ki, ifadələr biri-birinə ekvivalentdir. Ingilis dilində (Kuninin Lüğətinə əsasən) church leksik vahidi ilə bir zərbi-məsəl işlədilir. Məsələn, in the right church but in the wrong pew. Hərfi mənası belədir: “kilsə düzgündür, skamya – səhv”. Yəni “ümumiyyətlə düzgündür, lakin detallarda səhv var”. Müasir ingilis dilində “məkan” konsepti digər mühüm obrazlarda reallaşır. Bəlkə də, bu gün bunların bəziləri süni görünür, lakin tarixən hamısının dərin konseptual məzmunu danışan kollektiv tərəfindən hiss olunub. Məsələn “tor” universal rəmzi mənaya malikdir və özəl/qapalı məkan bildirir. İngilis dilində All is fish that comes to his net atalar sözündə “tor” rəmzi təkçə acgözlük mənasında yox, “hər bir şeyin tora uyğun olması” mənasında işlədilir. Atalar sözü hərfi mənada “tora nə düşsə balıqdır” deməkdir, yəni kimsə heç nədən çəkinmir, hər şeyi mənimsəyir, hər şeyi özünə layiq bilir. Gördüyümüz kimi, bu paremiyanın strukturunda “tor” konsepti yalnız bir koqnitiv əlamətini realizə edir – “tutmaq”, “əldə etmək”. Lakin “hər şeyin yararlı olması” anlayışı bilavasitə “tor” konsepti ilə bağlı deyil, çünki özü- özlüyündə “tor” tutulanın yararlı yaxud yarasız olmasına işarə etmir. Amma, buna baxmayaraq, “tor” konsepti paremioloji vahidin semantik strukturunda mərkəz anlayış rolu oynayır. L. Vasilyevanın Lüğətində rus dilindən Чтовсетях, тоирыба və Всякаярыбахороша, кольнаудочкупошла ifadələri ingilis paremiyasının ekvivalenti kimi gətirilir. Paremiyaların obraz mənaları nisbətən fərqlidir və, fikrimizcə, situativ olaraq həmin fərqlər aktuallaşa bilər və hermenevtik təhlil tələb edə bilər. Birinci ifadə ümumiyyətlə hər bir şeyi “balıq” hesab etməyi məsləhət görür, ikincisi – “balıqlar arasında seçim etməməyi”, yəni istədiyin bir şey əlinə düşəndə, onun yaxşı-pis olduğunu düşünməmək. Əlbəttə, aktual məna “hər şeyi qapmaq”dadır. Ifadənin semantikası onun üslubi səciyyəsini də müəyyən edir. İstənilən situasiyada ingilis paremiyasının konnotasiyası mənfidir. Lakin rus dilindən gətirilən qarşılıqlardakı cüzi fərqlər aktuallaşanda konnotasiyanı dəyişə də bilər. Məsələn, elə situasiya ola bilər ki, orada yaşlı adam cavana “çox götür-qoy eləməməyi” məsləhət görər. Belə kontekstdə rus ifadələri mənfi konnotasiyanı itirirlər. Əksinə, atalar sözü kiminsə acgözlüyünə, hər şeyi qapmağa hazır olmasına işarə edirsə, kontekstual nüanslara baxmayaraq mətndə mənfi konnotasiya üstünlük təşkil edir. Buradan bir nəticəyə gəlmək olar ki, paremioloji vahidlər yalnız konkret mənalarını konsituasiyaya uyğun şəkildə dəyişmir, kommunikativ şəraitə uyğunlaşdırmır, eyni zamanda konnotativ səciiyəsini dəyişir. İkinci bir nəticə isə paremioloji semantikanın eləcə də konnotativ tutumun mütləq yox, nisbi səciyyə daşımasındadır. Həmidovun Lüğətində bu iki rus paremiyası verilmir. Lakin bunlara oxşar Чтоврот, тоиспасибо atalar sözü göstərilir. Bu ifadə Azərbaycan dilindəki Ağıza gələn qazancdır paremiyasının qarşılığı kimi verilir. Bütün göstərilən atalar sözlərinin ümumi mənası eynidir. Paremioloji mənalar “tor” konsepti ilə “ağız” konseptini yaxınlaşdırır. Doğrudan da, “tutmaq”, “mənimsəmək” və s. bu kimi semantik ədədlər bu iki konseptin prinsipial oxşallığını təsdiqləyir.
КОНЦЕПЦИЯ «AĞRI-ACI» В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ЯЗЫКЕ Гюнел АЛЛАХВЕРДИЕВА Бакинский Славянский Университет al_gunel@mail.ru AZƏRBAYCAN Каждая семантическая группа базируется вокруг какого-либо стержневого слова. Точно так же в каждом семантическом поле наблюдается распространение основной лексемы по системообразующим линиям. Если говорить о концептосфере в соответствии с терминологией современного языкознания, то в ее структуре обязательно должен выделяться стержневой концепт, который и организует данную сферу концептов. Таким образом, о каком бы уровне лингвистического анализа ни шла речь, приходится искать самое главное слово и понятие,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
889 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan которое создает парадигму. На уровне лексико-семантическом именно это слово выступает названием самой парадигмы. Это сигнал, по которому члены языкового коллектива узнают тему.
Одним из ключевых слов человеческого лексикона в любом языке является соответствие понятию «боль». Конечно же, это не случайно, поскольку денотат понятия «боль» понятен любому человеку совершенно независимо от расы, национальности, религии, места проживания и условий жизни. Можно сказать, что боль – это то, что объединяет всех людей. Именно поэтому особое значение приобретает исследование различий, обнаруживающих в разных языках. Если само чувство или ощущение боли понятно всем людям, то различия следует искать в лексико-семантических системах. В азербайджанском языке центральным словом анализируемой лексико-семантической парадигмы является слово ağrı. Парадигматические и синтагматические связи этой лексемы определяют ее место в системе языка. Причем, говоря о парадигматических связях, нужно иметь в виду их различный характер. Так, парадигматические отношения распространяют это слово в синонимическом и словообразовательном. Отличие от русского эквивалента проявляется уже на уроне основного номинативного значения. Эквивалентом азербайджанского слова ağrı в русском языке выступает лексема боль. Основное лексико-семантическое отличие состоит в том, что ağrı в основном номинативном значении определяется как «ощущение физического страдания». Что касается русского слова боль, то оно в одинаковой степени относится и к физическому, и к нравственному страданию. Например, в Словаре С. И. Ожегова значение слова боль определяется следующим образом: «БОЛЬ 1. Ощущение страдания. Физическая б. Душевная б. 2. мн. Приступ физического страдания. Начались боли». Как видим, на уровне словарной дефиниции в данной статье физическая и душевная боль не разграничиваются. Однако иллюстративный материал это четко демонстрирует. Более того, не случайно приводится только два словосочетания, а каждое из них со специальным определением, свидетельствующим о характере страдания. В Малом академическом словаре эти значения разграничиваются в самой дефиниции: «ощущение физического или нравственного страдания. В азербайджанском языке эти значения распределены между словами ağrı и əzab, mənəvi
этимологическом разграничении ассоциативных связей. Этимологическом потому, что азербайджанцы сегодня могут говорить ürək ağrısı ilə, т.е. с душевной болью. Однако Азербайджанско-русский словарь всё же выделяет в лексеме ağrı и значение «нравственное страдание», отграничивая его от первого. Иными словами, если в русском языке (судя по материалам словарей) указание на физический и нравственный (душевный) характер боли умещается в одной, единой, дефиниции и, следовательно, семеме, то в азербайджанском языке (судя по АРС) оно разграничивается по двум семемам. Для азербайджанского языка характерно употребление аппозитивов, т.е. двучленных сочетаний, пишущихся через дефис. Такого рода сложные лексемы или сложные двучленные лексемы входят также в лексико-семантическую парадигму, образованную словом ağrı. Это выражения ağrı-acı, ağrı-acılıq, ağrı-acısız, ağrı-qada. В парадигме со словом ağrı эти аппозитивы выделяются своей экспрессией, которая, безусловно, связана с их структурой. Иными словами, повтор знака с идентичной семантикой служит значительному усилению экспрессии. Можно предположить, что здесь реализуется обычная для азербайджанского языка экспрессивная модель, в соответствии с которой синонимичные слова употребляются вместе. Это своеобразная тавтология, которая, возможно, носит народно-поэтический характер. В АРС лексема acı толкуется следующим образом: “ACI 1. горький 1) имеющий горький вкус. 2) тяжелый, бедственный. 2. едкий. 3. резкий. 4. язвительный. 5. тягостный. II нареч. 1. горько, неприятно на вкус, с привкусом горечи; 2. тяжело, печально; III сущ. 1. горькое, 2. перен. боль; 3. горечь”. Как видим, значение «боль» является переносным для слова acı. Однако сема «горечь» присутствует везде, и в структуре прилагательного, и в структуре наречия, и в структуре существительного. Можно сказать, что данная сема является интегральной для структуры значения всего ряда или всей словообразовательной парадигмы. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
890 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Лексическая единица qada в АРС представлена следующим образом: “QADA 1. недуг, болезнь; 2. невзгоды, беда”. Интересно, что слово qada в азербайджанском языке также образует аппозитив: qada-bala (1, 390). Значение этого слова определяется как «беда, бедствие, напасть, несчастье, превратности судьбы». В отличие от лексемы acı, слово qada не обнаруживает значения «боль», но в составе аппозитива ağrı-qada оно четко соотносится со словом ağrı, усиливая его значение: «боли и недуги». В азербайджанском языке слова данной парадигмы образуют и фразеологический ряд. Например, со словом qada чрезвычайно употребительно ласковое выражение qadan alım. В современном азербайджанском языке это выражение скорее принимает этикетный характер и утрачивает функцию ласки. Хотя, конечно, всегда возможна актуализация данной функции, особенно когда объектом обращения является ребенок. Напротив, выражение проклятия qadam ürəyinə всегда сохраняет максимально экспрессивный характер, что уже не зависит от коммуникативной ситуации. Сам характер проклятия обеспечивает употребление в соответствии с этимологическим денотатом. Таким образом, мы видим, что лексема ağrı в азербайджанском языке образует целую лексико-семантическую и фразеосемантическую систему. Здесь мы даже не затронули область пословиц и поговорок. Анализ этих нескольких слов показал, как одно значение переходит в другое, образуя подлинную систему. Причем система такого рода затрагивает не только сами слова, но и понятия. С другой стороны, такого рода системы непосредственно затрагивают уровень важных для национального менталитета концептов. Следовательно, анализ должен вестись одновременно и на основе семантического поля, и на основе концептосферы.
CAVAD HEYƏTİN DİLÇİLİK GÖRÜŞLƏRİNƏ BİR BAXIŞ Günel ƏLƏKBƏROVA Azərbaycan Dillər Universiteti gunel_rahimova@mail.ru AZƏRBAYCAN
Cavad Heyət – türk dünyasının böyük oğlu, istedad və bacarıq cəhətdən dünyanın nadir insanlarından sayılır. Ömrü yalnız bir millətə, bir dövlətə xas olmayıb, bütövlükdə bəşəriyyətə aid olan Cavad Heyəti nahaqdan “Əsrin Dədə Qorqudu”, “İki tayın loğmanı”, (Yaşar Qarayev) “XX əsrin möcüzəsi” (Nizami Xudiyev), “Qeyrət mülkünün sultanı” (Tofiq Hacıyev) adlandırmırlar. Tibb və filologiya sahəsində çox böyük nailiyyətlər əldə edən alimin bu ifadələri bizə böyük örnəkdir: “Çalışmışam ki, həyatda elm öyrənəm və elm öyrədəm. İnsan həyatda biliklə yaşamalıdır”.. Cavad Heyət “Azərbaycan ədəbiyyat tarixinə bir baxış” (1-ci, 2-ci cild), “Müqayisətül-lüğəteyn”, “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı”, “Türklərin tarix və mədəniyyətinə bir baxış”, “Türk dili və ləhcələrinin tarixinə bir baxış” kimi önəmli elmi əsərləri və özəlliklə “Varlıq” dərgisində yayınladığı məqalələriylə İranda türkologiyanın təməlini qoydu və bu sahədəki boşluğu böyük bir ölçüdə doldurdu. Professor Vaqif Aslanov Cavad Heyəti Əlişir Nəvai ilə müqayisə edir. Onun “Müqayisətül- lüğəteyn” kitabını Əlişir Nəvainin “Mühakimətül-lüğəteyn” kitabının II cildi kimi təqdim edir. Həmçinin alimin “Türk dilləri və ləhcələrinin tarixi” əsəri də Mahmud Kaşğarinin “Divani-lüğətit- türk” kitabının davamı hesab edilir. Əlişir Nəvai 1500-cü ildə yazdığı “Mühakimətül-lüğateyn” (“İki dilin mübahisəsi”) adlı əsərində türk dilini fars dilinə qarşı qoyur və oxucularına bu cür səslənir: “Yazıq cahil türk gəncləri, ətraflı və yaxşı düşünsələr, türk dilində nə qədər incəlik, dərinlik və zənginlikləri kəşf edərlər”. Yusif Balasaqunlunun “Qutaqdu-bilik”, M.Kaşğarinin “Divani-lüğət-it türk” kitabı kimi bu əsər də türkü özünə qaytaran kitablardan biri hesab edilir. Əlişir Nəvaidən sonra türkcənin ən layiqli təmsilçisi və müdafiəçisi sözsüz ki, Cavad Heyətdir. “Farsca dili şəkərdir, türk dili hünər” deyən alim “İki dilin müqayisəsi” adlı kitabında türk dilini fars diliylə qarşılaşdırır və türk dilinin zənginliyini sübut etməyə çalışır və buna uğurla nail olur. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
891 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov kitabı hamıya lazım olan kitab adlandırmışdır. Bu əsərdə türk (Azərbaycan) dili fars dili ilə müqayisə zamanı şərh edilir və türk dilinin xüsusiyyətləri müxtəsər şəkildə aydınlaşdırılır. Kitabın sonunda 1750 azəri türkcəsi sözünün siyahısı verilmişdir ki, fars dilində onlar üçün müstəqil sözlər yoxdur və çarəsizlikdən çox vaxt ərəb sözlərindən istifadə olunur, ya da bir neçə sözlə ifadə edilir. Eləcə də bir çox türk (Azərbaycan) sözləri eynilə, yaxud onların tələffüzündə bir qədər dəyişiklik əmələ gətirmiş halda işlədilir. Cavad Heyət əsərdə qeyd edir ki, analitik dillərdən biri olan və ondakı sözlərdən feli ifadə və istilahları düzəltmək üçün çox yararlı hesab edilən fars dili eyni halda bu kimi söz tərkiblərinin düzəlişi və işlədilməsi etibarilə türk dilindəki imkan və dolğunluğa malik deyildir. Türk (Azərbaycan) dilində təkcə insanın bədən üzvləri ilə bağlı : baş, göz, ağız, ayaq və onun kimi yüzlərlə istilah və deyim vardır. Məsələn, dil-ağız etmək, dil açmaq, dil boğaza salmaq, dil vermək, dilə tutmaq, dili ağzına sığmamaq, dildə tük bitmək, dili dolaşmaq, dili tutulmaq, dilini saxlamamaq, dillərdə gəzmək, dillərə düşmək və s. nümunələri sözsüz ki, artırmaq da olar. Kitabın sonunda fars dilində sadə və müstəqil şəkildə qarşılığı olmayan türk sözləri öz əksini tapır: Acınacaqlı, axın, addımlamaq, azuqə, azmaq,araşdırmaq, alışqan, aldatmaq, ağlaşma, alışmaq, əsnəmək, əsməcə, əski, əmizdirmək, çimmək, çimdikləmək, oxlov, lovğa, söndürmək, islanmaq, usanmaq, ovuc, inam, burcutmaq, küsüşmək, marçıldatmaq, mürgüləmək, gurultu və bu kimi bir çox sözlərin fars dilində bilavasitə qarşılığı yoxdur. Və bu bir daha Azərbaycan dilinin zənginliyini sübut edən mühüm faktordur. Azərbaycan dilini özəlliklərindən biri də budur ki, bu dildə müxtəlif heyvan və təbiət varlıqlarının səsləri üçün xüsusi sözlər işlənir: Su şırıltısı, yarpaq xışıltısı, ot pıçıltısı, quş civiltisi, inəklərin böyürməsi və s. Halbuki fars dilində bu cür incəliklərə rast gəlinmir. Eləcə də Türkcə (Azərbaycanca) fellər növ, şəkil və zamana görə çox müxtəlifdir, dilimizdə oxşar sözlər, yaxud müxtəlif mənası olan eyni formalı sözlər çoxdur ki, şeir və ədəbiyyatda cinas və eyham üçün işlənir: “at” heyvan və “at” tullamaq mənasında olduğu kimi. Farsca “kəndən” (qazmaq) sözünün qarşılığı üçün türk (Azərbaycan) dilində altı söz vardır ki, onlardan hər biri xüsusi yerdə və mövqedə işlənir: “qazmaq” yeri qazmaq, “yolmaq” tükü, otu kökündən çıxarmaq, “soymaq” dərisini çıxarmaq, yol kəsmək, “oymaq” ağac və onun kimiləri üzərində oyma işi görmək, “qoparmaq” bir şeydən bir hissəni güclə ayırmaq. Bu ifadələrin hamısının fars dilində yalnız bir qarşılığı vardır. Əsərdə o da qeyd edilir ki, fars dilində sadə sözlər azlıq təşkil edir, buna görə də zaman keçdikcə onların çoxu unudulub söz sıralarından düşür. Fars dilindəki sözlər elmi anlayışları bildirmək üçün yararlı deyildir. Mütərcimlər bu ağır nöqsanı hərzaman duyur və bundan əziyyət çəkirlər. Şübhəsiz ki, Cavad Heyətin əsərindən çıxış edərək bu cür nümunələrin sayını, türk dilinin zənginliyini sübut edən digər faktorları artırmaq mümkündür. Cavad Heyət haqlı olaraq qeyd edir ki, söz dilin zənginliyinə səbəb olsa da, ancaq dilin zənginliyi sözdüzəldicilik, yeni anlayışları ifadə etmək və anlatmaq qabiliyyətindən, mücərrəd anlayışların bolluğundan, eləcə də ifadə tərzinin rəngarəngliyindən və söz çalarlarını ifadə etmək bacarığından daha çox asılıdır ki, türk dilində qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərin hamısı vardır. Beləliklə, aydın olur ki, Doktor Cavad Heyət Ana dilimizin böyük qayğıkeşi, böyük təəssübkeşidir və onun əsərlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda Azərbaycan ədəbiyyatının, Ana dilinin tədqiqinə, araşdırılmasına həsr olunan, böyük əhəmiyyət kəsb edən nümunələrdir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
892 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan KONVERSİYANIN FİKRİN İFADƏSİNDƏ ƏHƏMİYYƏTİ
Sumqayıt Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN
Bilirik ki, sözlər müəyyən nitq hissəsinə aid olur. Bəzi sözlər aid olduğu nitq hissəsindən başqa, digər nitq hissəsinin də yerində çıxış edə bilir. Tədqiqatçılar bunu konversiya adlandırırlar. Konversiya nədir? Konversiya termini latın dilində ”conversio”sözündən götürülmüş, hərfi mənası dəyişmə, çevrilmə deməkdir. İlk dəfə konversiya ilə maraqlanan, ona əsərlər həsr edən A.İ.Smirnitski olmuşdur. Azərbaycan dilçiliyində də bu məsələ diqqətdən kənar qalmamışdır Konversiyayla bağlı C.Cəfərov, Q.Kazımov, B.Xəlilov, M.Hüseynzadə və başqaları fikirlərini söyləmişlər. Q.Kazımov qeyd edir ki, konversiya elə bir prosesdir ki, burada bir nitq hissəsi öz xüsusiyyətlərini saxlamaqla başqa nitq hissəsinin də xüsusiyyətlərini qəbul edir. Demək olar ki, bütün əsas və köməkçi nitq hissələrində, onların arasında konversiya baş verir. Keçid prosesində substantivləşmə, adyektivləşmə, adverbiallaşma və.s baş verir. İsimlər keçid prosesində adyektivləşərək, adverbiallaşaraq, nidalaşaraq dəyişir. Məs: qızıl üzük, taxta qaşıq birləşmələrində qızıl, taxta sözləri sifətləşmiş və təyin vəzifəsində çıxış etmişdir. Bəzi isimlər vardır ki, (ox, ah, ay) onlar keçid prosesində nidalaşır: Ahın dağlara , bala. Ah, sənli günlərim... Ah sözü birinci nümunədə gördüyümüz kimi isim, ikinci nümunədə isə nidadır. Bəzi zaman məzmunlu isimlər cümlədə adverbiallaşaraq zərf də olur: Biz gecə yola düşdük. Burada ah sözü üzərində dayansaq, birinci cümlədə isim olmaqla təsəlliverici məna ifadə edir, ikinci cümlədə isə insan hisslərinin emosional ifadə olunmasına xidmət edir. Sifətlər bildiyimiz kimi adətən cümlədə isimdən əvvəl gəlir. Bəzən sifətlər ismini itirərək substantivləşir, ismin xüsusiyyətlərini qəbul edirlər: Qoca ağır addımlarla youna davam etdi. Nümunədə qoca sözü substantivləşmiş sifətdir. Sifətlər xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək cümlədə xəbər olurlar. Q.Kazımov bəzən bunu gizli substantivləşmə də adlandırır: Onun yazdığı məqalə çox maraqlıdır. Bəzən sifət cümlədə feilə aid olur bu zaman o adverbiallaşır: O, mətndəki sözləri yaxşı tələffüz edirdi. Q.Kazımov qeyd edir ki, sifətlərdə substantivləşmə ilə adverbiallaşmanın struktur fərqi var. Substantivləşmədə sifət özündən sonrakı ismi itirir,mübtəda olur.Adverbiallaşmada isə sifət ismin başı üzərindən adlayaraq felin qarşısına düşür : Gözəl qız oxuyur - Qız gözəl oxuyur və.s. C.Cəfərov sifətlərin nidalaşmasını da qeyd edir: Aciz...sən öz haqqını da tələb edə bilmirsən. Aciz sifəti nidalaşaraq nəinki ittiham emosiyası ifadə edir, eyni zamanda fikrin bu cür ifadə olunması ittiham olunanı hərəkətə gətirmək üçün bir vasitədir. Keçid prosesində saylar da özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilir. Onlar da substantivləşir, adverbiallaşır, xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək xəbər vəzifəsində çıxış edir. Həm müəyyən miqdar, qeyri-müəyyən miqdar, həm də sıra sayları cümlədə isimdən əvvəl gələrək adyektivləşir, təyin olur: Birinci sırada əlaçılar əyləşib. Bəzən saylar cümlədə özündən əvvəl gələn ismi itirərək tək işlənir. Bu zaman özü ismin xüsusiyyətlərini qəbul edir (cəmlənir, mənsubiyyətə görə dəyişir və.s): Birimiz Səkinənin arxasınca getməliyik. Saylar cümlədə xəbərlik şəkilçiləri qəbul edərək xəbər vəzifəsində çıxış edir: Bu məqalələrin sayı beşdir. Keçid prosesində saylar adverbiallaşa da bilir. Bu zaman cümlədə feldən əvvəl gəlir əsasən kəmiyyət zərfləri yaradır: az danışmaq, çox işləmək və.s. Adverbiallaşmış saylar fikrin intensivliyini artırır. Əvəzliklər bildiyimiz kimi heç bir sintaktik vəzifə daşımır. Hansı nitq hissəsini əvəz edirsə onun sintaktik vəzifəsini qəbul edir. Əvəzliklər də substantivləşməyi, adyektivləşməyi, adverbiallaşmağı, feili, sayı əvəz etməyi bacarır. Şəxs əvəzlikləri, qeyri-müəyyən əvəzliklər, inkar əvəzlikləri, qayıdış əvəzliyi adətən ismi əvəz edərək substantivləşir: Hamı eyni qaydada geyinmişdi. Mən dərs əlaçısıyam və.s. İşarə əvəzlikləri, təyini əvəzliklər, sual əvəzlikləri adyektivləşir və cümlədə təyin olur: O daş binadır. Hansı kitabı istəyirsən? Hər güldən bahar olmaz. İşarə əvəzlikləri həmçinin adverbiallaşa da bilir: Heç vaxt elə danışma. Əvəzliklər xəbərlik şəkilçisi qəbul edərək xəbər vəzifəsində çıxış edir::Bütün bunları deyən odur. Əvəzliyin məna növlərinə diqqət yetirsək onlar arasında keçid olduğunu, yəni bir növün digərinə keçdiyini müşahidə edə bilərik. Bunnla bağlı Q.Kazımov qeyd edir:
|