Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

898

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

qaçması,  arabir  anasının  gözündən  oğurlanıb  nəmiyə  girməsi,  camdakı  süd  üzünü  başına  çəkib 

tejənlərin  ağzını  açması  məgər  yaddan  çıxardımı?!  Bu  nümunədə  tejən  –  qatıq  və  ya  süd  saxlamaq 

üçün  dəri,  tuluq  mənasında  işlənmişdir.  Bununla  yanaşı  tejən  –  şor;  qoca  qadın  döşü;  çoxlu 

mənalarında da işlənir. Yaxmax – batmaq (günəşə aiddir); salmaq, döşəmək; lovğalanmaq; uydurmaq, 

goplamaq.  Bələn  –  dağ  aşırımı;  pusqu  yeri;  hündür  yer,  təpə.  Şax  –  qədim  asma  tərəzinin  qolu, 

tərəzinin  gözləri  asılan  ağac;  təzəbəy  və  ya  gəlin  üçün  yaxın  dostları  tərəfindən  hədiyyə  olaraq 

gətirilən  üzəri  şirniyyyat  və  meyvə  ilə  bəzədilmiş  budaq;  silos  basdırmaq  üçün  istifadə  olunan 

qarğıdalı  gövdəsi,  yaşıl  kütlə;  ağaclıq;  lobya  bitkisinin  sarmaşıb  qalxması  üçün  onun  dibinə 

basdırılan ağaclar. Lopa – məşəl; evin üstünə döşəmək üçün yonulmuş ağac; sabun bişirilərkən çıxan 

qalıq, çöküntü, tullantı; hissə, topa, parça; ot topası; manqalda yandırmaq üçün yumrulanmış kömür 

xəkəsi.  Şıvırtı  –  nazik  çubuq;  sızaq.  Təntimək  –çaşmaq,  özünü  itirmək,  nə  edəcəyini  bilməmək; 

darıxmaq. 

Sinonimlər.  Sinonimlər  tarixi  kateqoriya  olaraq  bütün  dillərdə  mövcuddur.  Müxtəlif  fonetik 

tərkibə  malik  olan  sinonimlər  dilin  lüğət  tərkibinin  əsas  məna  kateqoriyasından  biri  kimi  ümumi  bir 

məna ilə əlaqədardır. Dilin zənginliyi sinonimlərin zənginliyi ilə ölçülür. Fikrin ekspressiv-emosional 

ifadəsinə  xidmət  edən  sinonimlərdən  bədii  əsərlərdə  daha  çox  istifadə  olunur.  Bədii  dildə  fəaliyyəti 

daha  da  genişlənən  sinonim  cərgələrin  zənginləşməsi  mənbələrindən  biri  də  dialekt  və  şivələrdir. 

İ.Şıxlının əsərlərinin dilində işlənmiş və dialekt sözlər hesabına genişlənmiş sinonim cərgələr əsasən 

ad və fellərdən ibarətdir: söz-gap, yolmaq-lüməkləməg, nazilmək-yuxalmaq, məsləhətləşmək-gənəşmək, 

xalxal-tövlə-dəyə,  kolluq-fızıllıq,  şıvırtı-ucaboy-hündür,  qımqımı-zümzümə.  Çox  sözlü-gaplı  kənddi. 

Göz işlədikcə uzanan düzlərin üzərinə yorğan kimi sərilən qar nazilir, bəzi yerlərdə isə yuxalıb xal-xal 

olurdu. 

Antonimlər. Dilin lüğət tərkibində mövcud olan sözlərin bir qismi öz mənalarına görə bir-biri ilə 

ziddiyyət  təşkil  etdikləri  üçün  müəyyən  semantik  sistem  yaradır  ki,  belə  sözlər  antonim  adlanır. 

Yazıçılar əsərlərində təzadlı lövhələr yaratmaq, əşya və hadisələr arasında münasibətlərin daha dəqiq 

müəyyənləşdirilməsi üçün antonim sözlərdən istifadə edir. Antonimlər yazıçının təsvir dilini daha da 

cavanlaşdırır, onun ifadə təsirini artırır. İ.Şıxlının əsərində rast gəldiyimiz belə bir nümunəni nəzərdən 

keçirək: Bilirdilər ki, onların kəndi əldən-ayaqdan uzaq yerdədir, dağ gədiklərinin arxasında yerləşən 

bu kəndə gəlmək üçün bələnlər aşıb, dərələr keçmək lazımdır. Bələn –təpə. 

Göründüyü  kimi,  İ.Şıxlı  bədii  əsərlərində  zəngin  leksik  dialektizmlərdən  istifadə  edərək  bu 

dialektizmlərlə  təsvir  etdiyi  obraz  və  personajları  daha  dərindən  və  aydın  şəkildə  açmaq,  əsərlərində 

üslub  rəngarəngliyi  yaratmaq  və  bədii  surətdə  onun  nitqi  vasitəsilə  qabarıq  səciyyələndirmək 

məqsədilə müraciət etmişdir. 

 

 

“KOROĞLU” DASTANINDA ONOMASTİK VAHİDLƏR 

 

Ayşən AĞAYEVA 

Gəncə Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan ədəbi dilinin  bədii  üslubunun  lüğət  tərkibini  onomastik  vahidlər  zənginləşdirir. 

Müasir  dilçilikdə  hərtərəfli  tədqiqə  ehtiyacı  olan  bölmələrdən  biri  də  onomastikadır.  Onomastikanın 

əsas tədqiqat obyekti olan xüsusi adları öyrənmək üçünona müxtəlif istiqamətdən yanaşmaq lazımdır.  

Onomastika bütövlükdə 

xüsusi  adların  toplusudur.  Xüsusi  adlar  isə  öz  vəzifə  və  mənalarına 

görə ümumi adlardan kəskin surətdə fərqlənir. Azərbaycan ədəbi dilinin bədii üslubunun onomastikası 

ilk növbədə ümumxalq  dilinin  xüsusi  adlar  məcmusudur  sonra  isə  xüsusi  adların  bədii  ədəbiyyatda 

işlənmə  məqamı  poetik  onomastikadır.  Onomastikanının  əsas  və  ən  geniş  yayılmış  sahəsini 

antroponimika  təşkil  edir.  Bu  termin  dilçilikə  insan  haqqında  elm  mənasında  işlənir.  Antroponimika 

insan adlarının əmələ gəlməsini inkişafını adların keçmişini və müasir vəziyyətini öyrənir. Azərbaycan 

dilçiliyində  onamastikanın  müxtəlif  sahələrindən  bəzi  qrammatika  kitablarında,  monoqrafiyalarda, 

dərsliklərdə danışılmasına və geniş izah verilməsinə baxmayaraq, onomastikanın ədəbi dilimizin bədii 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

899

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

üslubunda  öz  həllini  tapmayan  nəzəri  məsələlər  vardır.  Əzizə  Mikayılovanın  “Onomastik  vahidlərin 

üslubi imkanları” kitabında bu fikirlərə münasibət göstərilmişdir. Dilçilikdə “Onomastika” sözünün iki 

mənası  izah  olunur:  1.Dildə  mövcud  olan  xüsusi  adların  hamısı,  2.Dilçiliyin  xüsusi  adları  öyrənən 

bəhsi.  A.Qurbanov  isə  dildəki  xüsusi  adların  məcmusunun  onomastika,  ondan  bəhs  edən  dilçilik 

sahəsini  isə  onomologiya  adlandırılmasını  daha  məqsədyönlü  hesab  etmişdir.  T.İ.Hacıyev  və 

K.N.Vəliyev  “Azərbaycan  ədəbi  dilinin  tarixi”  monoqrafiyasında  onomastikanın  xalqın  tarixini  əks 

etdirən faktorlardan biri olduğunu əsaslandıraraq yazmışlar: “İnsan adlarının yaratdığı təbəqələr xalqın 

tarixi inkişafının mərhələlərinə uyğundur”. Hər hansı bir onomastik vahidin yaranma tarixini bilmək 

isə həmin dövrdə xalqımızın yaşayış tərzi, adət-ənənəsi, dini mənsubluğu, əhalinin iqtisadi durumu və 

s. haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. A.Qurbanov tədqiqatlarında dilçiliyin tarixi köklərini XIV əsrlə 

deyil  eramızdan  əvvəlki  dövrlərlə  əlaqələndirərək  fikrini  elmi  və  məntiqi  cəhətdən  əsaslandırır. 

Antronimlər  insan  cəmiyyəti  yarandığı  gündən  bir  qədər  sonra  dilin  yaranması,yəni  ünsiyyətlə  bağlı 

olaraq  meydana  gəlmişdir.  XIX  əsrin ikinci  yarısından  ədəbi dilinbədiiüslubunda  yranmış  onomastik 

leksika çox zəngin və rəngarəngdir. Antroponimlər bədii ədəbiyyatda müxtəlifvəzifələr daşıyır:   

1. Antroponimlər vasitəsi iləpersonajlar fərdiləşdirilir. 

 

 

 

 

2. Antroponimlər əsərə millilik gətirir. 

 

 

 

3. Obrazların mədəni keyfiyyətləri  çox zaman adlarla səciyyələndirilir. 

 

 

4. Sənətkar əsərin ideyasının təsirli çıxması üçün antroponimlərdən istifadə edir . 

 

5. Düzgün ad seçimi oxucunun marağını artırır. 

 

 

 

 

6. Personajların antroponimləri onların yaşadıqları  dövr haqqında məlumat verir. 

Bədiiüslubda digər onomastik vahidlər kimi antroponimlər də bütövlükdə əsərin ideyasına süjet 

xəttinə hadisələrin inkişafına xidmət edir. Buna biz Koroğlu dastanı nümünəsində aydınlıq gətirək. 

XVII-XVIII yüzilliklərdə formalaşan bu qəhrəmanlıq dastanı epik poetikanın əlamətləri kimi bir 

çox  tarixi  hadisələsrin  izlərini  özündə  qoruya  bilmişdir.  Məlumdur  ki,  dastandakı  hadisələr 

Koroğlunun ətrafında cərəyan edir. Koroğluya xas xüsusiyyətlər onun adı ilə fərdiləşdirilir. 

Koroğlunun adının mənası hər bir xalqın adət- ənənəsi ilə bağlı olaraq bir çox variantlarda fərqli 

şəkildə  izah  olunmuşdur.  Maraqlıdır  ki  ,  Rövşənin  Koroğlu  adını  daşıması  ayrı-ayrı  araşdırmalarda 

rəngarəng fikirlər doğursa da ,eposda bu cəhət müəmmalı deyil. Rövşən qarşısına çıxan ilk cəngavərə 

öz  nəslini  –  soyunu  belə  təqdim  edir  :  adım  Rövşən  atadan  anadan  isə  cinsim  Koroğludur.  Bəlli  bir 

həqiqətdir  ki  ,  dastanın  əldə  olan  bütün  variantlarında  Koroğlu  adı  Rövşənə  atası  Alı  kişi  tərəfindən 

verilmiş  ləqəbdir.  Əsərdə  atanın  oğlunu  nə  üçün  Koroğlu  adlandırması  mənalandırılmır.  Xalqın 

səadətini  istiqlaliyyət  və  müstəqillik  uğrunda  qəhrəmanlıq  ideyalarını  nümayiş  etdirən  Koroğlu  və 

onun başına toplanmış dəliləri habelə azərbaycanlı türk qadınının ən ləyaqətli simasını səciyyələndirən 

Nigar  xanım  onun  xeyir  duası  ilə  cəngavərlərin  müxtəlif  səfərdə  Çənlibelə  gətirdikiləri  qız-gəlinlər 

həm  ümumi  müştərək  həm  də  hər  biri  ayrı-ayrılıqda  fərqli  cizgilərə  xarakterlərə  məxsus  bədii 

obrazlardır.  Döyüş  və  mübarizə  meydanında  misilsiz  igidliklər  göstərən  qəhrəmanın-dəlinin 

özünəməxsus yeri mövqeyi və fərdi keyfiyyətləri vardır ki, həmin fərdi keyfiyyətləri qadın surətlərinin 

səciyyəsində özünü göstərir. Koroğlu eposunun özünəməxsusluğu hər şeydən öncə onun qəhrəmanlıq 

səciyyəsi  ilə  müəyyənləşir.  Digər  önəmli  bir  cəhət  onda  təsvir  edilmiş  bütün  qəhrəmanlıq  ruhlu 

səhnələrin epizod və motivlərin aparıcısı qəhrəmanın ətrafında mərkəzləşməsidir. Belə ki, dastandakı 

bütün döyüş mübarizə cəngavərlik və qələbələr Koroğlunun adı ilə bağlıdır. Koroğlunun döyüşçüləri 

dəli  adlanırdı  .  Dəli  sözünün  ilkin  şəkli  daqlay  olub.  Daq-  od  lay  –  törəmə  deməkdir.  Dastanın  əsas 

obrazlarından  biri  Koroğlunun  arvadı  Nigardır.  Nigar  fars  dilində  gözəl  yaraşıqlı  deməkdir.  Nigarın 

ilkin  şəkli  naaqqardır.  Naaqqardan  Nigardan  başqa  niaqara,  nağara,  nadan,  nökər,  naxarar  və  niqa 

sözləri yaranıb. Dastanda Həsən adlı bir neçə adam var. Hasan xan, Hasan paşa və Dəli Həsən. Ərəb 

dilində Həsənin anlamı gözəldir. Həsən sözünü ilkin şəklinə qaytarsaq qassan alınar. Bəzən rus dilində 

Həsən Qassan şəklində yazılıır. Qas-od san- yer yurd şan- şöhrət doğum törəmə deməkdir. Dəli Həsən 

güclü  alovlu  bir  bahadır  idi.  O  Koroğluyla  dostlaşandan  sonra  yağmaçılıqla  topladığı  xəzinəni 

Koroğluya verir. Dəli Həsən Koroğludan sonra Çənlibeldə ikinci adam idi. Koroğlu bir yerə gedəndə o 

Koroğlunu  əvəzliyir,  Çənlibelin  savunmasını  qurur  ,döyüşdə  bozqurd  kimi  vuruşurdu.  Aydınlaşır  ki 

,Dəli  Həsən  Həsən  xan  və  Hasan  paşa  adlarını  doğruldublar.  Dastanda  maraqlı  obrazlardan  biri 

Koroğlunun  oğulluğudur.  Həm  A.  Xodzqo,  həm  də  M.H.Təhmasib  variantında  onun  adı  Eyvaz 

şəklində  gedir.  Belə  fikir  var  ki,  Eyvaz  Əvəz  adının  təhrifə  uğramış  şəklidir.  Amma  bu  fikir 

səhvdir.Ahəng qanunu Türk dilinin bel sütunudur. Bu qanuna görə Eyvazın əsl şəkli Ayvazdır. Ayvaz-

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

900

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

uca  addan  işıqdan  doğulmuş  deməkdir.  Dastanın  ən  rəzil  obrazlarından  biri  Keçəl  Həmzədir  . 

Həmzənin adı ərəb adı sayılır. Anlamı- iti və kəsicidir. Sözü ilkin şəklinə salsaq Qanızat alınar. Qanı-

ruh;  zat-nəsil  deməkdir.  Qış  təbiətin  ölüm  dövrü  sayılır  torpaq  ağaclar  və  kollar  qışda  keçəlləşir. 

Nağıllarda göstərilir ki ,keçəllər bütün işləri kişi kimi üz-üzə yox hiylə və bicliklə görürlər. Buna görə 

də keçəl şərin rəmzi sayılır. Beləliklə, Keçəl Həmzə şər ruhundan doğulmuş deməkdir. 

 

 

 

DÜNYA DİLLƏRİNDƏ SİNTETİKLİYİN DƏRƏCƏSİ 

 

Aygül MİRZƏYEVA 

AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Dünya  dilləri  qrammatik  mənaların  ifadəsində  istifadə  olunan  vasitələrin  müxtəlifliyi,  onların 

sintetikliyi baxımdan analitik, sintetik və polisintetik olmaqla bir-birindən fərqlənir. Analitik quruluşlu 

dillərdə  cümlə  və  söz  birləşməsi  daxilindəki  sözlər  arasındakı  əlaqə  köməkçi  sözlər  və  söz  sırası 

(köməkçi  fel,  sözönü,  artikl),  sintetik  quruluşlu  dillərdə  söz  kökünün  müxtəlif  tərəflərindən  ona 

qoşulan  affikslər  (prefiks,  infiks,  suffiks),  polisintetik  (“poli”-  çox,  “sintetik”-  birləşmə)  dillərdə  isə 

inkorporasiya  (holofrasis,  inkapsulyasiya,  aqlomerasiya,  inkorporlaşma  terminləri  ilə  də  adlandırılır) 

yolu  ilə  həyata  keçirilir.  Yəni  bir  neçə  sözün  az  və  ya  çox  dərəcədə  bir  söz  tərkibində  morfoloji 

cəhətdən birləşməsi nəticəsində cümlə əmələ gəlir. 

Bu bölgüyə əsaslanaraq analitik dillərə Çin, tai, annam, ingilis, slavyan dillərindən bolqar dili və 

s. sintetik dillərə alman, yunan, rus, türk, fin-uqor, monqol, tunqus-mancur və s., polisintetik dillərə isə 

Asiyanın  şimal-şərqində  yaşayan  bir  sıra  xalqların  (eskimoslar,  çukotlar,  amutlar  və  s.),  Şimali 

Amerika hindularının dilini aid etmək olar.  

Cümlədə  söz  sırasının  sabitlik,  yaxud  sərbəstlik  dərəcəsi  həmin  dilin  qrammatik,  xüsusilə  də 

morfoloji quruluşundan asılıdır. Dildə morfoloji quruluş nə qədər zəngin olsa, söz sırası da bir o qədər 

sərbəst  olar.  Morfoloji  quruluş  zəif  olduqda  isə  söz  sırası  sabit  olur.  Sintaktik  əlaqənin  söz  sırası  ilə 

ifadə edilməsi həmin dildə danışmağın asanlığını təmin edən başlıca əlamət kimi görünə bilər. Lakin 

həm  cümlədə,  həm  də  söz  birləşmələrində  sözlər  arasında  sintaktik  əlaqənin  söz  sırası  ilə  ifadə 

edilməsi  lazım  olan  mənanı  əldə  etmək  üçün  sözləri  düzgün,  yerli-yerində  işlətmək  zərurəti  yaradır. 

Əks  təqdirdə  cümlənin,  söz  birləşməsinin  semantikası  dəyişir.  Məsələn,  bir  sıra  hallarda  cümlədə 

mübtəda  ilə  vasitəsiz  tamamlığın  yerdəyişməsi  həm  cümlə  üzvlərinin  sintaktik  funksiyasını,  həm  də 

cümlənin semantikasını dəyişir. 

The teacher teaches the pupil - Müəllim şagirdi öyrədir. 

The pupil teaches the teacher - Şagird müəllimi öyrədir. 

Verilmiş  nümunələri  müqayisə  etdikdə  məlum  olur  ki,  həmin  vahidlərin  arasında  mövcud  olan 

sintaktik və semantik fərq yalnız üzvlərin yerdəyişməsinə əsaslanır.  

Söz sırasını dəyişməklə mənanın dəyişilməsinə daha bir nümunə Çin dilindən gətirə bilərik. Belə 

ki, “xao” sözünün işləndiyi yerdən asılı olaraq ifadə etdiyi mənalara diqqət yetirdiyimiz zaman “xao 

jen”  dedikdə  yaxşı  adam,  “siyu  xao”  dedikdə  yaxşılıq  etmək,  “dzio  xao”  dedikdə  isə  qədim  dostluq 

mənasını bildirdiyini görürük. 

Qeyd edək ki, dildə söz sırasının sabitlik və sərbəstlik məsələsi ismin qrammatik kateqoriyaları, 

xüsusən  ismin  hal  kateqoriyası  ilə  sıx  surətdə  bağlıdır.  İsmin  hal  kateqoriyası  zəif  olan,  yaxud  heç 

olmayan dillərdə söz sırası sabitləşmək məcburiyyətində qalır, ismin hal kateqoriyasının funksiyasını 

daşımalı olur, sözlər arasındakı qrammatik əlaqələri ifadə edir. Sintetik dillər kimi müəyyənləşdirilən 

dillər hal kateqoriyasına malik olsa da, analitik dillərdə bu kateqoriya ya tamamilə özünü göstərmir, ya 

da hallanmanın müəyyən əlamətləri nəzərə çarpır. 

Bu dillərdə sözlə cümlə arasındakı sərhədi müəyyən etmək çətindir. Eyni bir nitq kəsiyi həm söz, 

həm cümlə, həm də ibarə ola bilər. 

Dillərdə  sintetikliyin  dərəcəsindən  danışarkən  qeyd  etmək  mütləqdir  ki,  belə  bir  təsnifat  şərti 

xarakter daşıyır. Bu şərtilik dil sisteminin olduqca mürəkkəb quruluşa malik olması və eləcə də dilin 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

901

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

inkişafı prosesində müəyyən dəyişikliklərə uğramasına əsaslanır. Belə ki, dilləri səciyyələndirən əsas 

əlamət  və  xüsusiyyətlər  dillərin  əzəli  əlamətləri  deyil.  Hər  hansı  bir  dil  üçün  əsas  götürülən  əlamət 

dilin inkişafı, təkmilləşməsi nəticəsində öz əhəmiyyətini itirə bilər. Buna misal olaraq, roman dillərinin 

analitikliyə doğru inkişafını və sintetik əlamətlərini müəyyən qədər itirməsini göstərmək olar. Analitik 

hesab  olunan  hər  hansı  bir  dildə  sintetizm  əlamətləri  mövcuddur  və  əksinə.  Buna  görə  də  konket 

bölgüdən deyil, sintetizm və ya analitizmin dərəcəsindən danışmaq daha məqsədəuyğundur.  

Əsasən, sintetik quruluşlu dillərə aid edilsə də, rus dilində də analitik quruluş  əlamətləri özünü 

göstərməkdədir. Məsələn, rus dilində sifətin dərəcələri və felin gələcək zaman forması analitik tərzdə 

yaranır. Lakin eyni zamanda rus dili analitik dillərdən fərqli olaraq zəngin hallanma sisteminə malikdir 

ki, bu da onu sintetik dil hesab etməyə imkan verir. 

Analitik dillərə əsas nümunə hesab olunan ingilis dilində də bəzi qrammatik mənaların ifadəsində 

sintetizm  ünsürləri  özünü  göstərməkdədir.  Buna  misal  olaraq  sifətin  dərəcə  kateqoriyalarını,  qaydalı 

fellərin keçmiş qeyri-müəyyən zaman formasını, isimin kəmiyyət kateqoriyasını göstərmək olar. Belə 

ki,  azhecalı  sifətlərin  müqayisə  dərəcəsini  ifadə  etmək  üçün  sözün  sonuna  -er  (cleverer,  happier, 

narrower ), üstünlük dərəcəsini ifadə etmək üçün –est (cleverest, happiest, narrowest) şəkilçisi artırılır. 

Qaydalı  fellərin  keçmiş  qeyri-müəyyən  zaman  formasını  düzəldərkən  sözün  sonuna  -ed  (wanted, 

talked,  moved),  isimlərin  cəmini  düzəldərkən  bir  neçə  isim  istisna  olmaqla  -s,  -es  (gardens,  foxes, 

benches, books) əlavə olunur. Azərbaycan dili sintetik dillərin sırasına daxil olsa da, bu dildə də bəzi 

qrammatik  mənaların  ifadəsində  analitizmin  ünsürləri  (söz  sırası,  köməkçi  fel,  qoşma)  özünü 

göstərməkdədir.  

Bundan  başqa,  onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  hər  hansı  bir  qrammatik  mənanın  ifadəsində 

analitik  və  sintetik  üsul  müştərək  şəkildə  iştirak  edə  bilir.  Məsələn,  analitik  dil  olan  ingilis  dilində 

indiki  davamedici  zamanı  ifadə  edərkən  həm  analitik  üsulun  ifadə  vasitəsi  olan  “to  be”  köməkçi 

sözünün formalarından, həm də sintetik üsulun göstəricisi olan -ing şəkilçisindən istifadə olunur (I am 

reading, you are reading, he  is reading və s.). Azərbaycan dilində isə buna nümunə olaraq qoşmanın 

ismin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq halına qoşularaq müəyyən məna çaları yaratmasını göstərmək 

olar (sənin üçün, şəhərə tərəf, ondan başqa). 

Dillərin tədqiqi tarixində analitik və ya sintetik dillərin inkişafın ən yüksək pilləsi hesab olunması 

mübahisəli mövzu olmuşdur. Müasir dövrə belə bir ortaq məxrəcə gəlmək olur ki, dillərin inkişafı düz 

xətt  üzrə  deyil,  sanki  dairəvi  xətt  üzrə  gedir.  “Hər  hansı  bir  dildə  sözün  morfoloji  inkişafı  leksem  – 

köməkçi  söz  –  affiks  istiqamətində  gedir.  Bu  isə  o  deməkdir  ki,  analitizm  üçün  başlıca  şərt  olan 

köməkçi söz, sözün morfoloji inkişafı prosesində orta mövqe tutur, dildə leksemin affiksə çevrilməsi 

prosesində keçid mərhələ təşkil edir. buradan isə başqa bir məntiqi nəticəyə gəlmək mümkündür: bir 

halda ki analitizm üçün başlıca şərt olan köməkçi nitq hissəsi sözün morfoloji inkişafı prosesində orta 

mövqe  tutur,  o  halda  demək  olar  ki,  köməkçi  sözlə  dialektik  vəhdətdə  olan  analitizm  də  dilin,  hətta 

sözün morfoloji inkişafında son hədd deyil, olsa-olsa orta mərhələ hesab oluna bilər”. Sintetik dilləri 

inkişafın son pilləsi hesab edilməməsinin səbəbi isə belə izah oluna bilər ki, köməkçi sözdən yaranmış 

affiks tədricən dildən sıxışdırılıb çıxarılır və yenidən analitik quruluş əmələ gəlir.  

 

 

KOMİZM YARADAN VASİTƏLƏR 

 

Almara EYUBOVA

 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Satira  və  yumor  qolları  üzərində  dayanan  böyük  bir  qüvvənin  ümumi  adı  komizmdir.  Komizm 

gerilik  və  ətalətin,  zülm  və  zorakılığın,  avamlıq  və  cəhalətin,  bədxahlıq  və  şər qüvvələrin  qənimidir, 

qamçısıdır.  İnsanın  başqalarından  fərqli  mənəvi  üstünlüyünün  ölçüsüdür,  göstəricisidir.  Komizm 

insanın təbiətindən doğur; o xalqın ruhundadır, qanındadır. Ustadların yaradıcılığına da xalqdan, onun 

folklorundan  süzülüb.  Usta  sənətkar  onu  xalqdan  alıb  cilalayır  və  xalqın  özünə  qaytarır.  Komizm 

gözəllik,  yüksəklik,  tragiklik  və  qəhrəmanlıqla  yanaşı,  estetikanın  ən  mühüm  və  mürəkkəb 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

902

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

kateqoriyalarındandır. Komizm dedikdə həm təbii hadisələr, obyektlər və onların arasındakı əlaqələr, 

həm də müəyyən yaradıcılıq növü nəzərdə tutulur. 

Təbii  komik  hadisənin-komizmin  ən  mühüm  göstəricisi  və  eyni  zamanda  nəticəsi  gülüşdür.  Bu 

nəticə özünü bəzən islahedici dost kimi, bəzən amansız və kəskin silah kimi göstərir. Buna görə də ko-

mizm gülüş çalarlarının fərqlənməsinə, gülüş qammasının müxtəlif çalarlarda təzahürünə səbəb olur. 

Məlumdur  ki,  bədii  ədəbiyyatda  komizmi  dil  ilə  bağlayan  amillər  onu  reallaşdıran  vasitələrdir, 

onun bəzi təzahür formalarıdır.   Komizmin  vasitə  və  üsulları  haqqında  J.Borev,  A.N.Luk,  B.Dzemi-

dov  geniş  tədqiqatlar  aparmışlar.  Komizmin  vasitə  və  üsullarının  nəzəri  şəkildə  öyrənilməsi  ilə 

Azərbaycan  filologiyasında  daha  az  məşğul  olmuşlar.  Onlardan  biri  də  Ə.Cavadovdur  ki,  o  komizm 

vasitələrinin  aşağıdakı  növlərini  göstərmişdir:  -intonasiya,  mətnə  başqa  üsluba  məxsus  sözün  daxil 

edilməsi,  kalamburlar,  cümlə  quruluşunun,  cümlədə  sözləri  sırasının,  cümlələr  arasında  ardıcıllığın 

pozulması,  dialektizmlər,  müəyyən  bir  surətə  məxsus,  daha  doğrusu,  surətin  "özü  yaratdığı"  kobud 

ifadələr,söz yaradıcılığı, parodiya, bir-birini başa düşməklə komik effekt yaratmaq, frazeoloji vahidlər. 

Fonetik-sintaktik  vasitə  kimi,  şübhəsiz,  intonasiyanın  satira  dilində  rolu  böyükdür.  İntonasiya 

komizmin  hər  cür  təzahür  hallarında  deyil,  başlıca  olaraq  kinayə,  eyham,  istehza  və  sarkazmın 

yaranmasına  xidmət  edir.  Komizm  yaradan  ifadə  vasitələrindən  biri  kimi  intonasiyanı  Qarabağ 

lətifələrininbirindəizləyək:Gecənin  bir  yarısı  Talıb  xanın  tabeçiliyində  olan  kəndlərdən  biri  qəflətən 

hücuma  məruz  qalır.Səsdən,çığırtıdan  az  qala  qulaq  tutulur,kənd  camaatı  arasında  çaxnaşma, 

vəlvələdüşür.Hamı  yarıçılpaq,  yarıyuxuluhalda  çölə  çıxırgörsünki,  nə  bəla  üzverib.Lakinheç  bir 

şeyanlamaqolmur.  Nəhayət,  hay-küy  kəsiləndən  sonra  aydınlaşır  ki,  kəndə  soxulanlar  Talıb  xanın 

dəstəsidir.  Kənd  əhlindən bir  nəfər  cəsarət  edib  etirazını  bildirir  ki,  axı  xan  özgə  kəndləri  qoyub,  öz 

kəndinə niyə hücum edir? Xanın yavəri onun sözünü ağzında qoyub,amiranə şəkildə qışqırır: 

 

-Kəs,xan kənd çapmaq qaydasını öyrənir!   

Azərbaycan  dilinin  komizm  imkanları  son  dərəcə  zəngindir,  tükənməzdir.  Satirik  yazıçının 

vəzifəsi  bu  imkanlardan  maksimum  dərəcədə  istifadə  etməyi  bacarmaqdır.  Komizmin  vasitə  və 

üsullarını  müəyyənləşdirmək  üçün  kiçik  bir  yumoristik  hekayənin  linqvistik  təhlili  nəticə  verməz. 

Yalnız zəngin dil faktlarını özündə cəmləşdirmiş güclü satirik əsərlərin sənətkarlıq xüsusiyyətlərinin 

nəzərdən keçirilməsi bu sahədə geniş təsəvvür yarada bilər.Satirik əsərdə komizmi hər bir elementdə-

adi  sözlərdən,  adlar  və  ləqəblərdən,  ifadə  və  ibarələrdən,atalar  sözü  və  məsəllərdən,  tizfəhmlik 

aforizmlərindən, komik təkrirlərdən, məcazın trop növlərindən başlamış, ədəbi sitatlara, ara söz və ara 

cümlələrə,  təqdir  bildirən  sözlərə,  epiqraflara  qədər  çox  rəngarəng  vasitələrdə  görmək  mümkündür. 

Komizmin  vasitə  və  üsulları  bir-biri  ilə  ayrılmaz  vəhdətdədir.  "Komizm  vasitələri"  anlayışı  dar  və 

geniş mənada başa düşülə bilər. Komiklik yaradan hər cür vasitə geniş mənada komizm vasitəsi hesab 

olunur. Komizm vasitələrindən belə geniş mənada danışarkən bir çox vasitələri, məsələn, komik əşya 

detallarını  da  nəzərdə  tutmaq  mümkündür.  Lakin  biz  "komizm  vasitələri"  dedikdə,  birinci  növbədə, 

komizmin dil vasitələrini nəzərdə tuturuq. Belə olduqda,"vasitə" anlayışı nisbətən konkretləşir. 

Komizmin  dil  vasitələri  kiçikdən  böyüyə  dilin  mənalı  vahidlərindən-sözlərdən,  ifadələrdən, 

birləşmələrdən, cümlə və mətnlərdən ibarətdir. Bunlardan hər birinin komizmə xidmət imkanı sonsuz 

və  hüdudsuzdur.  Bütün  sabit  cümlələr–  atalar  sözləri,  məsəllər,  ibarələr,  hikmətli  sözlər,  aforizmlər, 

ştamplar və s. bədii əsərə komizm vasitəsi kimi daxil edilmir. Bunlar sənət əsərlərinin dilinə bədiilik 

prinsiplərinin  ümumi  tələbləri  ilə  bağlı  daxil  olur.  Lakin  yumoristik  və  satirik  əsərlərin  dilində 

epizodik  hadisə  və  obrazların  xarakterindən,  əsərin  komik  pafosundan  asılı  olaraq,  sabit  cümlələrin 

komik rəngdə, komizm vasitəsi kimi işlədilməsinə güclü meyl olur, ümumxalq təfəkkürünün məhsulu 

olan  atalar  sözləri  və  məsəllər  satira  dilində  mühüm  komizm  vasitələrindən  biri  kimi  çıxış  edir, 

rəngarəng  söz  qrupları,  frazeoloji  vahidlər,  gözlənilməz  müqayisələr  və  tropun  digər  növləri  ilə 

birlikdə  komik  təhkiyə  və  dialoqların  formalaşmasında  öz  zəngin  imkanları  ilə  əvəzsiz  rol  oynayır. 

Burasını  da  qeyd  etməliyik  ki,  məhsuldar  və  intensiv  işlənmə  imkanlarına  görə  atalar  sözləri  və 

məsəllər, ibarələr və şablonlar, hikmətli sözlər və aforizmlər digər komizm  vasitələri ilə müqayisədə 

məhdud olsa da, mənalılıq və komik situasiyanı gücləndirmək baxımından bəzən nəzəri daha çox cəlb. 

Atalar  sözləri  və  məsəllərin  hamısı  komik  çalara  malik  deyildir,  satira  və  yumor  semantikası  ilə 

yüklənməmişdir. Atalar sözləri və məsəllərin böyük bir qisminin satira və yumor vasitəsinə çevrilməsi 

mətndən, intonasiyadan asılı olur. 

Məsəllər  və  atalar  sözlərinin  bir  qismi  dildə  komik  məzmunda  formalaşmış  olduğunundan 

intonasiya və mətndən asılı olmadan da komizm vasitəsi kimi çıxış edir, ümumi komik fonun, komik 

mühit  və  detalların  təşəkkülündə  mühüm  rol  oynayır.  Əslində  kiçik  komik-satirik  əsərlər  kimi