Conference committees conference chairs c

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

903

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

formalaşmış bu cür məsəllər, atalar sözləri iri satirik və yumoristik əsərlər üçün təbii dil materialına 

çevrilir.Komik  keyfiyyətdə  formalaşmış  atalar  sözləri  və  məsəllərin  təsir  gücü  danışanın  ahəng  və 

intonasiyasından,  vəziyyətindən,  təhkiyəçinin  və  ya  obrazın  əhvali-ruhiyyəsindən  asılı  olaraq  artıb-

azala  bilir.Atalar  sözü  və  məsəllərin  komizm  vasitəsi  kimi  çıxış  etdiyi  bir  neçə  Qarabağ  lətifəsinə 

nəzər yetirək:   

 

1.Bir  rus  mühəndisi  ilə  Məşədi  Abbasın  mübahisəsi  düşür.  Axırda  mühəndis  üzr  istəyib 

Məşədi Abbasdan xahiş edir ki, onun çəkdiyi layihəyə qol çəksin. Məşədi Abbas onun xahişini rədd 

edib deyir: -Net, maya qlaza, tvaya qlaza vada ne piyot.   

 

2.Vaqifi Qarabağda gözü götürməyənlər, onun paxıllığını çəkənlər də az deyildi. Çünki o, əsil-

nəsəbi,malı,mülkü  olmaya-olmaya  vəzirlik  mərtəbəsinə  qalxmış,  həm  də  nadan  və  bacarıqsız 

nücəbaların  saraya  ayaq  açmasına  yol  verməmişdi.  Buna  görə  də  düşmənləri  onun  hər  addımını 

izləyib, el arasında nüfuzunu qırmağa çalışmışdılar. 

Bir dəfə xanlıq nəslinə mənsub olan bir şəxs 

böyük  məsciddə  Vaqif üçün  ayrılmış  hücrəyə  soxulub  namaz  qılmağa  təşəbbüs  göstərəndə,  xidmətçi 

onu  saxlayıb,  bu  yerin  vəzirə  məxsus  olduğunu  söyləyir.  Lakin  bu  adam  xidmətçinin  etirazına 

əhəmiyyət verməyib özünü içəri salmağa çalışır. Xidmətçi: - Ay ağa, başa düşün, bu yerin sahibi var, - 

deyə onu içəri buraxmır. Şəxs sual edir: - Söylə, o, vəzir olduğu üçünmü belə canfəşanlıq göstərirsən? 

Xidmətçi:  -  İndi  nə  etmək  olar?  Hər  kəsə  bir  şey  nəsib  olanda,onun  payına  da  vəzirlik  düşüb,-deyə 

cavab verir. Şəxs: - O vəzirdirsə, mən də xanam, -deyib lovğalandıqda, xidmətçi saymazyana söyləyir: 

-Ağa, ad insanı ucaltmaz, insan adı ucaldar. Şəxs: - Sən onun elminə işarə vurursansa, bəlkə də mən 

ondan  çox  oxumuşam,  -deyir.  Xidmətçi  səbr  edə  bilməyərək,  sözün  cavabını  aşağıdakı  məntiqlə 

tamamlayır: 

 

 

-Üzr istəyirəm,ağa,axı hər oxuyan da Molla Pənah olmaz! 

 

 

BƏKİR ÇOBANZADƏNİN “TÜRK DİLİ SƏRFLƏRİNİN ÜMUMİ 

QÜSURLARI” MƏQALƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN                   

TƏDRİSİ MƏSƏLƏLƏRİ 

 

Mərziyə QASIMOVA 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Türk dünyasının görkəmli alimi, Azərbaycan dilçiliyi akademik məktəbinin banisi professor Bəkir 

Çobanzadənin  elmi  yaradıcılığı  türk  xalqlarının  dil  və  ədəbiyyatlarının  müxtəlif  problemlərinə  həsr 

olunmuşdur.  

 Alimin  yaradıcılığında  əsas  yerlərdən  birini  ana  dili  və  ədəbiyyatın  tədrisi  məsələləri  tutur. 

Xüsusilə onun Azərbaycan dilinin tədrisinə həsr olunmuş araşdırmaları diqqətə layiqdir. Bu mənada, 

tədqiqatçının  “Türk  dili  sərflərinin  ümumi  qüsurları”  məqaləsi  böyük  maraq  doğurur.  Bu  əsərində 

müəllif  Azərbaycan  dilinin  tədrisi  ilə  bağlı  müxtəlif  problemlərə  toxunur,  onların  həlli  ilə  bağlı  öz 

fikirlərini irəli sürür. Məqalənin başlığındakı “sərf” terminini isə dilçi alim geniş mənada işlədir. Belə 

ki, sərf dedikdə, buraya dilçiliyin bütün şöbələri daxil edilir: dilin səs sistemindən mürəkkəb cümləyə 

qədər bütün məsələlər araşdırılır, problemlərin həlli üçün çıxış yolları təklif edilir.  

 “Türk dili sərflərinin ümumi qüsurları” məqaləsində B.Çobanzadə dilin tədrisi ilə bağlı aşağıdakı 

məsələlərə toxunmuşdur: 

Dilin varlığının dərki və sevdirilməsi; 

Dilin öyrədilməsi üsulları. Bunun da iki mərhələdə baş verdiyi göstərilir: a) dilin öyrədilməsində 

ailə mühitinin əhəmiyyəti; b) dilin öyrədilməsində məktəblərin rolu;  

Türk sərfçilərinin əsas məqsəd və vəzifələri;  

Türk dilinə həsr olunmuş sərf kitablarının ümumi vəziyyəti;  

Sərf kitablarının nöqsanlı cəhətləri;  

Türk sərflərinin yazılmasında diqqətə alınacaq əsas elmi-metodiki məsələlər;  

Sərf terminlərinin mövcud vəziyyəti.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

904

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Məqalənin əvvəlində dilçi alim qeyd edir ki, hər hansı təşkilatda, müəssisədə yazılan, nəşr olunan 

kitablar,  jurnallar  gözdən  keçirilsə,  bütün  məsələlərin  mərkəzində  ana  dili  və  onun  sərfi  məsələsinin 

dayandığını görərik. Bunun iki səbəbi vardır: 1) Əvvəllər yalnız şairlərə lazım olan dilin artıq bütün 

pedaqoqlara və ixtisas sahiblərinə vacib, zəruri vasitəyə çevrilməsi; 2) Bu dili öyrədən sərf kitablarının 

ehtiyacları qarşılamaması.  

B.Çobanzadə qeyd edir ki, günü-gündən artmaqda olan elmi kəşflərdən, elmi-texniki nailiyyətlər-

dən  xəbərdar  olmaq  üçün  bizə  zəngin  və  mükəmməl  dil  lazımdır.  Eyni  zamanda,  inkişaf  etmiş 

xalqlardan biri olmaq üçün mükəmməl dillə yanaşı, dilin sərfinə, yəni qrammatikasına ehtiyac vardır. 

Bu  isə  yalnız  dilimizin  akademik  səviyyədə  tədqiq  və  təhlili  nəticəsində  əldə  ediləcək  uğurlar 

sayəsində  baş  tutacaqdır.  Müəllifə  görə,  sərfin  tərtibində  əsas  amillərdən  biri  olan  üsul,  yəni  metod 

məsələsini  aydınlaşdırmaq  lazımdır.  Dili  iki  üsulla  öyrənmək  olar:  1)  Təcrübə  yolu  ilə.  Bu  növ 

öyrənmənin əsası etiyad, yəni adət etmə, alışma, vərdiş etmədir. Buna ana dili deyilir. 2) Elmi yolla. 

Bu növ öyrənmə insanın öz dilini şüurlu surətdə bilməsi, öyrənməsidir ki, bu, “sərf dili” adlanır. Hər 

hansı  bir  dilin  sərfini  yazanlar  üçün  yalnız  o  dili  “əzbərdən  bilmək”,  oxumaq,  anlamaq  deyil,  eyni 

zamanda  o  dili tədqiq etmək  lazımdır.  Buradan  isə  belə  bir sual  ortaya  çıxır: “Türk  sərfçilərinə  nəyi 

bilmək lazımdır?” Müəllif bu suala belə cavab verir:  

Psixologiya,  fiziologiya,  tarix,  ictimaiyyət,  iqtisadiyyat  və  statistika  kimi  elmləri  dərindən 

bilmək; 

Dilin tarixinə bələd olmaq, yaxud tarixi sərfi bilmək; 

Təsviri sərfi bilmək; 

Təkamül qanununun dil sahəsindəki cilvələrinə aşina olmaq; 

Dili digər dillərlə müqayisəli şəkildə araşdırmaq. 

Həm  nəhv  (sintaksis),  həm  də  bu  beş  bənddə  qeyd  edilən  məsələləri  həll  etmək  üçün  sərfçilər 

müqayisəli və nəzəri dilçilik elmləri ilə məşğul olmalıdırlar. 

Sərf  kitablarının  çatışmazlıqlarından  biri  də  səs  və  hərfin,  yazılı  nitqlə  şifahi  nitqin 

qarışdırılmasıdır. Tədqiqatçının fikrincə, dilçilər bu xüsusda aşağıdakıları bilməlidir: 

1. Ağızdan, boğazdan, digər səs üzvlərindən heç bir zaman hərf yaranmaz, səs meydana gələr. 

Hərf səsin yazıdakı şərti işarəsindən başqa bir şey deyildir.  

Dilin səsləri durmadan dəyişir, hərflər isə olduğu kimi qalır. 

Yazı və dil məsələsində yeganə mənbə canlı dil olmalıdır. 

Sərf  kitablarında  sərfçilər  söz  şəkillərinə  (morfologiya)  əhəmiyyət  vermirlər.  Müəllif  bunu 

nöqsan  hesab  edir,  sərfçilərin  şəkliyyat  (morfologiya)  sahəsində  görməli  olduqları  işlərə  aydınlıq 

gətirir. Məktəb sərflərində rast gəlinən uzun cədvəllər şagirdləri yalnız hafizə ilə çalışmağa, dili şüur 

və mühakimə ilə deyil, təqlid və etiyad ilə öyrətməyə xidmət edir. Tədqiqatçı bunu da sərf kitablarının 

naqisliyi hesab edir.  

Bəkir  Çobanzadənin  fikrincə,  dilin  öyrədilməsi  hər  şeydən  əvvəl  damar  (kök)  və  şəkilçini 

ayırmaqla, onları tədqiq etməklə başlanmalıdır. Bu yolla uşaqlar dili daha tez anlayar və sevərlər. Türk 

dili  sərfinin  başlıca  çərçivəsi  belə  olmalıdır:  1)  səs;  2)  damar:  sadə  və  mürəkkəb;  3)  şəkilçi:  canlı, 

cansız. Hər hansı sərf kitabını təsvir etsək, onda belə bir model yaranar: 1) istilah (ərəbcə, farsca); 2) 

qayda; 3) misallar. Alim bu məsələyə də belə bir təklif verir ki, sərf kitabları əslində belə qurulmalıdır: 

1) misallar, lövhələr, materiallar; 2) təsniflər, nəticələr, qaydalar, təriflər. Qayda və nəticələri də uşaq 

özü tapmalı, tərifləri isə qurmaqda müəllim ona kömək etməlidir.  

 Sərf  kitablarında  problemli  məsələlərdən  biri  də  istilah,  yəni  termin  məsələsidir.  Şagirdlər 

izafətlərin,  zərflərin,  feil  şəkillərinin,  halların,  hətta  hərflərin  adlarını  bilmək  üçün  əlifbaya,  səslərin 

tədqiqinə  başladığı  zaman  yüzlərcə  ərəb  mənşəli  terminləri  əzbərləməli  olur.  Belə  sözlər  hətta  öz 

yurdları olan ərəb-fars xalq dillərində belə arxaizm halına gəlmiş, “kiflənmiş” sözlərdir. Adlar, sözlər 

bir  şeyi  anlamaq,  yadda  saxlamaq  üçündür.  Buna  görə  də  sadə,  anlaşıqlı  və  qısa  olmalıdır.Yəni 

istilahları  tamamilə  ortadan  qaldırarar  bunların  yerinə  tədqiq,  təsnif,  tərif  işlərini  qoymaq  daha 

doğrudur.  Müəllif  problemdən  çıxış  yolunu  məhz  bunda  görür  və  belə  bir  sitat  gətirərək  fikrini 

yekunlaşdırır: “Əsasən məşhur lisançılardan birisi: “Hər şeyə ad taxmaq həvəsi düşüncə tənbəlliyidir”, 

-deyir”. Bu sitat isə Bəkir Çobanzadənin termin haqqında fikirlərinin ümumi qayəsini təşkil edir. 

 Beləliklə,  Bəkir  Çobanzadə  ana  dili  dərsliyini  hazırlayan  mütəxəssislərə  olan tövsiyələrini  belə 

sistemləşdirir:  

- Sərfçi lisaniyyat üsullarına bələd olmalıdır.  

- Sərfçi canlı dili bilməlidir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

905

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

- Türk sərfi Aristotel və İbn-Mühənna zamanından qalma fikirlərdən təmizlənməlidir. 

- Türk sərfləri əcnəbi sərfləri təqlid edilərək yazılmamalıdır. 

- Dilimizdə olan əcnəbi sözlər bəsit damar (sadə kök) kimi götürülməli, onların qaydaları aradan 

qaldırılmalıdır. 

- Türk sərfi bu məsələlərdən bəhs etməlidir: a) səs; b) damar: bəsit, müürəkkəb; c) şəkilçi: canlı, 

cansız, sözyapan, sözdəyişdirən; ç) söz: ayrı söz, mürəkkəb söz, yarımsöz, şəkilsiz söz; d) cümlə, onun 

növləri, vəzifələri. 

- Şəkillərdə məna bəhsi olmalıdır. 

-  Sərf  kitablarının  sonuna  xalqın  əcnəbi  sözləri  necə  dəyişdirib  mənimsədiyini  göstərmək  üçün 

xalq etimologiyası bəhsi də əlavə olunmalıdır.  

Bəkir  Çobanzadənin  “Türk  dili  sərflərinin  ümumi  qüsurları”  məqaləsi  üzərində  apardığımız 

araşdırma onu göstərir ki, alim dilin tədrisi ilə bağlı ciddi problemlərə toxunmuş və həmin məsələlər 

bu gün öz aktuallığını saxlamaqdadır.  

 

 

 

ORTA MƏKTƏB DƏRSLİKLƏRİNİN DİLİ: 7-Cİ SİNİF 

“İNFORMATİKA” DƏRSLİYİNDƏ ƏDƏBİ DİL                      

NORMALARININ POZULMA HALLARI 

 

Nuranə HÜSEYNLİ 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Ana  dilimiz  -  Azərbaycan  dili  mükəmməl  qrammatik  quruluşa  və  zəngin  lüğət  ehtiyatına 

malikdir. Ədəbi dilimizin normaları çoxəsrlik inkişaf yolu keçmiş və bu gün sabitləşərək mükəmməl 

forma almışdır. Bu normalar dialekt və şivələrdəki, xalq danışıq dilindəki qeyri-mükəmməl və qeyri-

sabit  normalardan,  yəni  makronormadan  fərqlənir.  Dilin  daxili  quruluşunu  onun  fonetikası,  leksikası 

və  qrammatikası  təşkil  edir.  Buna  uyğun  olaraq  ədəbi  dilin  fonetik  (orfoqrafik  və  orfoepik),  leksik 

(leksik-semantik),  qrammatik  (morfoloji  və  sintaktik)  normaları  var  və  onlar  dilimizin  saflığının 

qorunmasına xidmət edir. Şifahi dildən fərqli olaraq, yazılı ədəbi dildə bu normalara daha ciddi şəkildə 

əməl olunmalıdır. Bu mənada, orta məktəb dərsliklərinin hazırlanmasında dövlət dilinin normalarına 

ciddi  şəkildə  riayət  olunmalı,  dərsliklərin  dilinin  formalaşmasından  ötrü  milli  dilin  bütün 

imkanlarından maksimum şəkildə istifadə edilməlidir. Təəssüf ki, bu gün dərsliklərin dilində ədəbi dil 

normalarının  pozulması  hallarına  rast  gəlməmək  mümkün  deyil.  Xüsusilə  son  dövlər  elmi-texniki 

tərəqqinin nailiyyətləri əsasında yaranan yeni sahələr üzrə hazırlanmış dərsliklərdə bu cür məqamlarla 

rastlaşmaq olur. Belə dərsliklərdən biri də 7-ci sinif şagirdlərinin “İnformatika” (Bakı: Yaznəşr, 2014) 

kitabıdır.  Dərsliyin  dilində  ədəbi  dilin  fonetik,  leksik,  qrammatik  normalarına  riayət  olunmaması  ilə 

bağlı xeyli sayda faktlar vardır.  

Fonetik normanın pozulma halları: 

a) Noutbuklarda siçan qurğusu əvəzinə taçpad qurğusundan istifadə olunur (s.13). Orfoqrafiya 

lüğətində söz noutbuk deyil, notbuk şəklində göstərilmişdir.  

b)  Siyahıdakı  hansı  proqramlar  sizə  tanışdır,  hansı  –  yox?  (s.  17).  Hansı  sözündən  sonra  tire 

qoyulması orfoqrafik qaydalara ziddir.  

c)  Fayllar  və  qovluqlar  üzərində  müxtəlif  əməliyyatlar  aparmaq  –  onları  yaratmaq,  saxlamaq, 

açmaq, adını dəyişdirmək, üzünü köçürmək, yerini dəyişdirmək, uzaqlaşdırmaq, qapatmaq olar (s. 24). 

Burada işlənən sözlər sadalama xarakterli olduğundan qoşa nöqtə qoyulması daha düzgündür. Çünki 

tire, əsasən, aydınlaşdırma, izah xarakterli cümələrdə işlənir. 

ç) Bu cədvəldən hər hansı kitabın sizdə olubolmamasını, yaxud axtardığınız kitabın hansı rəfdə 

olmasını asanlıqla bilmək olar (s. 29). Olub-olmaması sözü defislə yazılmalı idi.  

d)  OpenOffice.org  Writer  mətn  reda.ktorunu  başladın  (s.35)  Redaktoru  sözündə  əlavə  durğu 

işarəsi qoyulmuşdur. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

906

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

e) Əsas proqramda bu altproqramı hər dəfə çağıranda uyğun rəngi də göstərin məsələn, kvadrat 

(s. 73) Məsələn sözündən əvvəl vergül işarəsi olmalı idi. 

f)  Onlara İnternet  xidməti  təminatçıları,  yaxud,  qısaca, provayderlər deyilir (s.  80).  Yaxud 

bağlayıcısından sonra vergül işarəsinin qoyulması yanlışdır. 

g)  Məktub  göndərilən  zaman  adresatın  kompüteri  İnternetə  bağlı  olmasada,  sonradan  poçt 

qutusunu yoxladığı zaman həmin məktubu alacaq (83). Da bağlayıcı olduğundan ayrı yazılmalı idi. 

Leksik normanın pozulma halları:  

a) Mouse simgəsini tapıb çıqqıldadın (s. 13). Simgə türk sözüdür, qarşılığı simvoldur. Həmçinin 

çıqqıldatmaq termini, fikrimizcə uğurlu deyil.  

b) Ona görə də fotoqrafiyalar, adətən, bu formatda saxlanılır, ondan İnternet saytlarında da geniş 

istifadə olunur (s. 38). Fotoqrafiya rus sözüdür, varvarizmdir, qarşılığı fotoşəkil və ya şəkildir.  

c) Başqa sözlə, hər kəsin öz subyektiv fikri olur (s. 47). Subyektiv sözünün mənası şəxsi, fərdi, 

özünəməxsus,  özünə  aid  deməkdir.  Öz  və  subyektiv  sözləri  cümlədəki  məzmununa  görə  yaxın 

olduğundan yanaşı işlənməsi üslubi artıqlıq yaratmışdır.  

ç)  Son  vaxtlaradək xəstəxanalarda kompüterlərdən  uçot  və  qeydiyyat  məqsədilə  istifadə 

olunurdu (s. 90).  Uçot rus sözüdur, qarşılığı mühasibatdır, həmçinin cümlədə məzmunca qeydiyyat 

sözü ilə eynidir.  

d) Qanlı döyüş səhnələri olan oyunlar insanları bir-birinə qarşı daha da  dözümsüz  edir (s. 93). 

Qrammatik  baxımdan  cümlə  düzgün  olsa  da,  dözümsüz  sözü  yerinə  düşməmişdir.  Amansız,  qəddar 

sözlərini işlətmək münasib olardı.  

Qrammatik normanın pozulma halları:  

a)  İstifadəçiyə  isə  “ən  yaxın”  olan  tətbiqi  proqramlardır.  Bu  proqramların  aparat  hissəsinin 

işinə təsiri azdır və onun əsas işi informasiyanı emal edərək nəticələri istifadəçiyə çatdırmaqdır (s.19) 

Cümlədəki  “aparat  hissəsinin  işinə  təsiri”  ifadəsindəki  sözlər  arasındakı  dolaşıqlıq  nəticəsində  fikir 

dəqiqliyi məlum olmur, oxucuda çaşqınlıq yaradır. 

b)  Proqramlaşdırma  alətləri  dedikdə  nə  nəzərdə  tutulur?  (s.  19).  Cümlədə  kəmiyyətə  görə 

uzlaşma  əlaqəsi  pozulub.  Belə  ki,  nə  deyil,  nələr  nəzərdə  tutlub  və  ya  proqramlaşdırma  aləti 

formasında işlədilməli idi.  

c) Faylın adı ən çoxu 255 simvoldan ibarət ola bilər, ancaq çalışın ki, o, yetərincə qısa olsun (s. 

20) Danışıq dilində ən çoxu ifadəni işlədə bilirik, yazılı dildə isə bu söz şəkilçisiz işlənir.  

ç)  Proqram  pəncərəsinin  sol  hissəsində  (Slayd  panelində)  hər  hansı  slaydı  seçdirin  (s.43). 

Seçdirin sözünə şəkilçi düzgün artırılmayıb, “slaydıseçin” olmalı idi. Çünki hərəkət istifadəçinin özü 

tərəfindən icra olunur.  

d)  Beləliklə,  kompüterdə  məsələ  həlli  aşağıdakı  əsas  mərhələlərdən.  Beləliklə,  kompüterdə 

məsələ  həlli  aşağıdakı  əsas  mərhələlərdən  keçir  (s.  64).  Göründüyü  kimi,  cümlə  diqqətsizlik 

ucbatından təkrar yazılıb.  

e)  “Texnologiya”  fənnində  müxtəlif  sahələrə  aid  bir  sıra  texnologiyalarla  tanış  olmuşsunuz  (s. 

89).  Olmuşsunuz  sözü,  eləcə  də  bu  tip  digər  sözlərdə  artıq  keçmiş  zaman  şəkilçisinin  ş  səsi  düşür. 

Analogiya  kimi  “xoş  gəlmişsiniz”  ifadəsini  göstərə  bilərik.  Dil  həm  də  sadələşməyə  meyilli  olduğu 

üçün bu cür sözlər olmusunuz, gəlmisiniz, yazmısınız şəklində yazılır.  

 f) Bu işləri kompüterlərlə idarə olunan robotlar insanlar kimi, hətta onlardan da yaxşı görə bilir 

(s. 90) Cümlə konstruksiyası düzgün qurulmayıb. Tamamlıq mübtədadan sonra gəlməli idi. Bu halda 

cümlə daha anlaşıqlı olar.  

Bütün  bu  nümunələrdən  belə  nəticəyə  gəlmək  olar  ki  ,  dərsliyin  dilində  kifayət  qədər  norma 

pozuntuları var. Təbii ki, bu da müxtəlif səbəblərlə bağlıdır:  

- Fonetik normanın pozulması redaktorların diqqətsizliyindən və tələskənliyindən irəli gəlir. Eyni 

zamanda çoxsaylı əcnəbi sözlərin – terminlərin orfoqrafiyasında da ciddi qüsurlar var. Doğrudur, kiçik 

çap  səhvləri o  qədər  də  mühüm  olmasa  da,  bəzi  hallarda  böyük  problemlər  yaradır.  Nəzərə  alsaq  ki, 

oxucular orta məktəb şagirdləridir, bu, həmin səhvlərin düzəldilməsini kifayət qədər zəruri edir.  

- Leksik normanın pozulmasının başlıca səbəbi tərcümə texnologiyasının düzgün qurulmaması ilə 

bağlıdır. Məlumdur ki, texniki sahələrə aid elmi ədəbiyyatlar, əsasən, digər dillərdən (ingilis, rus, türk) 

tərcümə  olunur.  Və  bu  proses  zamanı  yaranan  diqqətsizlik  üslubi  normanın  pozulmasına  gətirib 

çıxarır.  Ona  görə  də  tərcümə  zamanı  daha  ciddi  və  məsuliyyətli  olmaq  əsas  şərtdir.  Bir  faktı  da 

xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Azərbaycan  dilində  leksik  normanın  keyfiyyətini  milli  leksika 

müəyyən edir. Deməli, leksik normanın pozulması milli leksikaya xələl gətirir.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

907

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

- Qrammatik normanın pozulması isə Azərbaycan dilinin qrammatikasında nəzəriyyə ilə praktik 

materiallar arasında ziddiyətdən irəli gəlir. Hal-hazırda bir çox mübahisəli məsələlərin öz həllini tapa 

bilməməsi  buna  misaldır.  Bu  səhvlərin  aradan  qaldırılmaması  gələcəkdə  daha  ciddi  fəsadlar  doğura 

bilər. İnformatika dərsliyi şagirdlərə 1-ci sinifdən tədris olunduğundan bu çox vacib bir məsələ kimi 

qəbul olunmalır. 

-  Kitabın  daha  bir  çatışmayan  cəhəti  isə  termin  və  abreviaturaların  çoxunun  izahının 

verilməməsidir ki, bu isə dərs zamanı bəzi məsələlərin qaranlıq qalmasına yol açır. 

 

 

 

NİTQ HİSSƏLƏRİNDƏ TRANSFORMASİYANIN TƏZAHÜRÜ 

 

Ceyhunə HÜSEYNOVA, Leyla ƏLƏSGƏROVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

“Konversiya” termini latın mənşəli söz olub “dəyişmə” mənasını ifadə edir. Linqvistik terminlər 

lüğətində “konversiya” termininin ingiliscə “conversion” sözündən törəndiyi və yeni söz yaradıcılığı 

üsulu olduğu qeyd olunmuşdur. Dilçilikdə bəzən “konversiya” termini əvəzinə “transportasiya” və ya 

“transformasiya”  terminindən  də  istifadə  olunur.  Dilimizdə  konversiya  bir  nitq  hissəsinin  digər  nitq 

hissəsinə keçmə hadisəsi kimi öyrənilir. Nitq hissələri arasında konversiya zamanı bir nitq hissəssi öz 

xüsusiyyətlərini saxlayaraq digər nitq hissəsinin də vəzifə və xüsusiyyətlərini qəbul edir. Məsələn, “O, 

gözəl nitq söyləyir.”, “Səadət kəndin gözəllərindən biri idi. ” Birinci cümlədə “gözəl” sözü sifət olub 

təyin  vəzifəsində  çıxış  etmişdir  və  qeyd  edək  ki,  bəzən  dilimizdə  nitqin  kamilliyini  daha  çox 

göstərmək və “nitqin” emosionallığının yüksək keyfiyyətini göstərmək üçün “yaxşı” sözü yox “gözəl” 

sözü işlənir. İkinci cümlədə “gözəl” sözü öz xüsusiyyətlərini saxlayıb ismə xas olan xüsusiyyətləri də 

qəbul etməklə konversiyaya uğramışdı. Substantivləşmiş bu söz ismin yerində işləndiyi üçün tamamlıq 

vəzifəsində  çıxış  edir.  Buradan  belə  bir  nəticəyə  gələ  bilərik  ki,  hər  bir  əsas  nitq  hissəsi  sintaktik 

vəzifəsinə  görə  bir  cümlə  üzvü  ilə  daha  çox  sıx  bağlı  olur  (  isim-mübtəda  ilə,  fel-  xəbər  ilə,  zərf  –

zərflik  ilə  və  s.)  ,  lakin  bu  o  demək  deyil  ki,  bir  əsas  nitq  hissəsi  yalnız  bir  cümlə  üzvü  vəzifəsində 

çıxış edir. Nitq hissələrində konversiya hadisəsinin müxtəlif prosesləri sayəsində hər bir nitq hissəsi 

digər  nitq  hissəsinin  xüsusiyyətlərini  qəbul  edərək  çox  asanlıqla  digər  cümlə  üzvü  vəzifələrində  də 

çıxış edə bilərlər. Bir sıra dillərdə olduğu kimi Azərbaycan dilində də əsas və köməkçi nitq hissələri 

arasında  bir  nitq  hissəsinin  digər  nitq  hissəsinə  keçmə  prosesi  hadisəsi  müşahidə  edilir.  Konversiya 

hadisəsini dilçilər iki prinsip, leksik və sintaktik prinsip  əsasında öyrənmişlər. Sintaktik prinsipi  əsas 

götürən dilçilər sözlərin müxtəlif məna və vəzifələrdə işləndikdə omonimlik yaratdıqlarını bildirirlər. 

Leksik prinsipə əsaslanan dilçilər isə bir nitq hissəsindən digər nitq hissəsinə keçmə hadisəsini sadəcə 

bir kateqoriya adlandıraraq onların heç bir omonimlik yaratmadıqlarını və bele sözlərin yalnız mətni 

xarakter daşıdığını qeyd edirlər. Konversiyanın sadəcə keçid prosesi olduğunu nəzərə alsaq və sözün 

yalnız  cümlə  daxilində  digər  nitq  hissəsinin  formal  əlamətlərini  qəbul  etməklə  sintaktik  vəzifəsini 

dəyişdiyini nəzərə alsaq bu cür sözlər üçün leksik prinsipi daha doqru hesab etmek olar. Məsələn, Biz 

gənclərin  ,  gələcək  nəsillərimizin  firavanlığı  üçün  hələ  görüləcək  işlərimiz  çoxdur.  Birinci 

substantivləşmiş sifət (gənclərin) cümlə daxilində isimləşsə də yenədə sifətin əlamətini itirmir, ikinci 

adyektivləşmiş  fel  də  (  görüləcək)  yalnız  cümlədə  sifətləşmişdir.  Lakin  bunu  da  qeyd  etməliyik  ki, 

dilimizdə bir sıra sözlər var ki, onlar tarixən daşlaşmış formada iki və daha çox nitq hissəsi kimi çıxış 

edə bilirlər. Məsələn, düz ( sifət, isim, fel, zərf), igid, qəhrəman, qoca, cavan və s.( isim, səfət). 

Substantivləşmə  -  ən  geniş  yayılmış  konversiya  prosesidir.  Substantivləşmə  dedikdə  yəni,  hər 

hansı  bir  nitq  hissəsi  öz  xüsusiyyətləri  ilə  yanaşı  ismə  aid  müəyyən  formal  əlamətlərini, 

xüsusiyyətlərini  və  cümlədəki  sintaktik  vəzifəsini  qəbul  edərək  isimləşməsi,  əşyaviləşməsidir. 

Məsələn, “Sənin aləmində ən yaxşıyam mən, Bəlkə də yaxşılar naxışıyam mən...” Göründüyü kimi bu 

zaman  substantivləşmiş  söz  (yaxşılar)  cümlə  daxilində  isim  kimi  çıxış  etsə  də  nəticədə  özlüyünü 

itirmir yəni bu söz formal cəhətdən isimləşmiş olur. Bəzi dilçilər substantivləşməni tam və müvəqqəti 

keçmə  prosesi  olaraq  iki  qrupa  ayırırlar,  lakin  bəzi  dilçilər  isə  əksinə  başqa  nitq  hissəsinin