Conference committees conference chairs c



Yüklə 19,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə34/189
tarix31.01.2017
ölçüsü19,19 Mb.
#7144
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   189

 

 

XAÇMAZIN BƏZİ ORONİMLƏRİNİN                                                      

LEKSİK-SEMANTİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ 

 

Bəhram MƏMMƏDOV 

ADPU 


behrammemmedov.@yahoo.com 

AZƏRBAYCAN 

 

Onomastikaya  dair  elmi  əsərlərdə  oronimlər  torpağın  üst  qatından  relyef  quruluşuna  görə  bir-



birindən  fərqlənən  yerlərin  adı  kimi  təsnif  olunur.  Buraya  əsasən  dağ,  dərə,  təpə,  düz,  yoxuş,  eniş, 

meşə,  qobu,  örüş,  sahə,  qala,  otlaq  və  s.  yer  adları  aiddir  Xaçmaz  rayonu  ərazisi  düzəngah  sahədə 

yerləşdiyi  üçün  burada  dağ  və  ya  dağ  aşırımı  yoxdur.  Bununla  yanaşı,  rayonun  bir  çox  kəndlərində 

oronimlərin digər növlərinə rast gəlirik. Xaçmaz rayonu və ətraf kəndlərin ərazisində rast gəldiyimiz 

oronimlərin  sayı  və  növləri  həddindən  artıq  çoxdur.  Bu  baxımdan  rayon  ərazisindən  topladığımız 

oronimlərə aid nümunələri aşağıdakı qruplara ayıraraq sistemləş-dirməyi məqsədəuyğun hesab etdik:a) 

antroponim əsaslı oronimlər; b) etnonim əsaslı oronimlər; c) əlamət və keyfiyyətlə bağlı oronimlər; ç) 

fitonim  əsaslı  oronimlər;  d)  zoonim  əsaslı  oronimlər;  e)  dini  sitayişlə  bağlı  oronimlər;  ə)  tarixi 

abidələrlə bağlı oronimlər. 



a) Antroponim  əsaslı oronimlər: Antroponim əsaslı oronimlər, əsasən, şəxs adlarının qorunub 

saxlandığı dağ, dərə, təpə, düz, yoxuş, eniş, qobu, sahə, otlaq adlarını əhatə edir. Xaçmaz rayonunda 

dağ olmadığı üçün antroponim əsaslı dağ adına rast gəlmədik. Lakin rayonun ətraf kəndləri ərazisində 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

942



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

şəxs adları ilə ifadə olunan dərə, təpə, düz, yoxuş, eniş, sahə, otlaq ərazilər kifayət qədərdir. Xanlıqoba 

kəndi  ərazisində  Hacı  Məmmədalı  örüşünü,  Fərzalı  yatağını,  Əmcəkli  Nənə  pirini,  Şıxının  yeri,  Əli 

talası, Kərəm Xəndəyini, Mayıl dərəsi, Cəbi xəndəyi, Bahadur çökəyini, Kolba Cəfər yurdunu, Hacı 

Bala  dəyirmanını,  Əbil  yatağını,  Balağa  çəmini,  Məmi  yurdunu,  Xanımın  yurdunu  misal  göstərmək 

olar.  Xaçmaz  rayonunun  digər  kəndlərində  də  antroponim  əsaslı  oronimlərə  rast  gəlirik.  Məsələn, 



Əhməddərə  (Əhmədoba  k.)  Hacıqurban  bağı  (Hacıqurbanoba),  Kərim  düzü  (Rəhimoba  k.), 

Mahmudtəpə  (Sayad  k.),  Mehralı  qobusu  (Mehrəliqışlaq  k.)  və  s.  Xaçmaz  rayonunun  onomastik 

mənzərəsini  tədqiq  etdikdə  aydın  olur  ki,  rayon  ərazisində  antroponim  əsaslı  oronimlər  digər 

oronimlərə  nisbətən  çoxdur.  Lakin  rayon  ərazisində  rast  gəlinən  antroponim  əsaslı  oronimlərin 

hamısını dissertasiya həcmində qeydə almaq mümkün deyildir. 



b)  Etnonim  əsaslı  oronimlər:  Məlum  olduğu  kimi,  Xaçmaz  rayonu  tarixən  müxtəlif  xalqların 

ayrı-ayrı  tayfa  birliklərinin  bir  yerdə  yaşadığı  ərazidir.  Rayon  ərazisində  tarixən  yaşamış  tayfa 

birlikləri öz adlarını oronimlərdə qoruyub saxlamışdır. Belə oronimlərdən Şıxmıllar düzü (Xanlıqoba 

k.),  Cegli  dərə  (Qaraçayçek  k.),  Qrızlar  yeri  (Nağıoba),  Tat  məhəlləsi  (Qobuqırağı  k.),  Ələvilər 

məhəlləsi (Çarxı k.), Lamanlılar talası (Qalağan k.), Qaraçaylılar talası (Rəhim-oba k.), Padarlı dərə 

(Armud  Padar  k.),  Qaraçı  düzü  (Qaraçı  k.),  Zeydlilər  yeri  (Aşağı  Zeyid  k.),  Ceglilər  məhəlləsi 

(Çuxuroba k.), Haput təpəsi (Şıxhaput k.), İlxıçı düzü (İlxıçı k.), Qımıllı yeri (Qımıl k.) və s. etnonim 

mənşəli  oronimləri  nümunə  göstərmək  olar.Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  etnooronimlər,  əsasən,  rayonda 

qeydə aldığımız etnooykonimlər ərazisində çoxluq təşkil edir. 

c)  Fitonim  əsaslı  oronimlər:  Fitonimlər  Xaçmaz  rayonu  ərazisində  bir  neçə  oykonimin 

adlandırılmasında fəal iştirak etmişlər. Rayonun onomastik mənzə-rəsinə diqqətlə nəzər saldıqda aydın 

olur  ki,  fitonimlər  daha  çox  rayon  ərazi-sindəki  oronimlərin  adlarında  müşahidə  olunur. Misal  üçün, 

Xanlıqoba kəndi ərazisində Keçəllər yoncası otlaq sahəsi, Güllük otlaq sahəsi, Selablıq yerli əhalinin 



Silab  adlandırdığı  otun  sıx  olduğu  ərazi,  Yalğunluq,  Bağırsaqlıq  (Bağırsaq  yerli  sakinlərin  məişət 

süpürgəsini  hazırlamaq  üçün  ip  əvəzinə  istifadə  etdikləri  möhkəm,  qırılmayan,  uzun  bitki  növüdür  – 

B.M.), Qaragiləlik, Darılıq, Süpürgəlik, Afurca tutları, Seyidi Selabı düzləri fitonim əsaslı oronimlərə 

nümunə  ola  bilər.Müşahidələr  göstərir  ki,  rayonun  hansı  kəndinin  ərazisində  bir  bitki  növü  çoxluq 

təşkil  edirsə,  həmin  bitkinin  adı  həmin  ərazidəki  oronimlərdə  sıx  müşa-hidə  olunur.  Bu  baxımdan 

Qalağan  kəndində  Heyvalıq,  Zoğallıq  adlı  dərə  adları,  Qımılqışlaq  kəndi  ərazisində  Əzgilli,  Ərikli, 



İydəli oronimlərini misal göstərmək olar. 

ç) Zoonim əsaslı oronimlər: İstər ev heyvanları, istərsə də vəhşi heyvanlar hər zaman insanların 

diqqət  mərkəzində  olmuşdur.  Xalqımızın  qədim  advermə  ənənəsində  öz  dərin  izlərini  buraxan 

zoonimlər mikrotoponimlərdə, xüsusilə oronimlərin adlandırılmasında da müəyyən rol oynamışdır. Bu 

baxımdan  Xaçmaz  rayonu  və  onun  ətraf  kəndlərində  müəyyən  qədər  zoonim  əsaslı  oronimlərə  rast 

gəlirik.  Tülkü  dərəsi,  İlanlı  düz,  Arıqıran  təpəsi,  Naxır  yeri  oronimlərini  Canaxır  kəndi  ərazisində 

Ceyrankeçməz təpəsini, Çarxı kəndindəki Turac ovalığı, Keymərəz kəndində İnəkbatan yer, Gödəklidə 

Çil yuvası, Həsənqala kəndində Canavar dərəsi və s. zoonim əsaslı oronimlərə misalola bilər.  

d)  Dini  sitayiş  və  mərasimlərlə  bağlı  oronimlər:  Hər  bir  xalqın  mənəvi  mədəniyyətinin 

bünövrəsini  təşkil  edən  müqəddəs  yerlər  millətin  mənəvi  kimliyinin  göstəricisidir.  Yaşı  minillərlə 

ölçülən,  əsrlər  öncə  torpaqlarımızda  yaşayan  soydaşlarımızın  bizə  miras  qoyduğu  ziyarətgahları, 

ocaqları və pirləri araşdırmaq, maddi və mənəvi mədəniyyət tariximizi zəngin-ləşdirmək baxımından 

mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Açıq etiraf etmək lazımdır ki, onomastik tədqiqatlarla məşğul olan 

alimlərimiz coğrafi yer adlarını araşdırarkən dini sitayiş və dini rituallarla bağlı oronimlərin tədqiqinə 

səthi  yanaşmış,  ən  yaxşı  halda  tədqiq  etdikləri  ərazidə  bir  neçə  ziyarətgahın  adını  çəkməklə 

kifayətlənmişlər.  Xaçmaz  rayonu  ərazisində  yerləşən  dini-sitayiş  və  dini  rituallarla  bağlı  oronimləri 

müəyyənləşdirdikdə aydın olur ki, bu tip oronimlərin böyük əksə-riyyəti müqəddəs hesab olunan dini 

şəxsiyyətlərin  adları  ilə  bağlıdır.  Yalnız  Xanlıqoba  kəndi  ərazisindəki  Sarı  pir  (yerli  əhali  sarılıq 

xəstəliyinə tutulan xəstələrin bu pirdə şəfa tapacaqları qənaətindədir – B.M.) və Tel kəndi ərazisindəki 

Çilə piri (yerli əhalinin inancına görə çiləyə düşən zahı qadınlar bu pirdə şəfa tapa bilər – B.M.) şəxs 

adı  ilə  bağlı  deyil.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  pirlər,  ziyarətgahlar,  ocaqlar  Azərbaycanın  müxtəlif 

bölgələrində olduğu kimi, Xaçmaz rayonu ərazisində də müqəddəs yerlər sayılır və yerli əhali min illər 

boyu mifik düşüncə tərzini bu yerlərdə ifadə edir. 



e) Tarixi abidələrlə bağlı oronimlər: Dilçilik ədəbiyyatında, xüsusilə də onomastikaya dair elmi 

ədəbiyyatda oronimlərin belə bir bölgü altında qruplaş-dırılmasına təsadüf etmədik. Fikrimizcə, tarixi 



IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

943



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

abidələrin,  o  cümlədən  memarlıq  abidələrinin  adlarının  dəqiqləşdirilməsi,  qruplaşdırılaraq  tədqiq 

olunması  həm  tarixi  faktların,  həm  də  rayonun  onomastik  leksikasının  öyrənilməsi  baxımından 

əhəmiyyətlidir.Mədəniyyət  və  Turizm  Nazirliyinin  Xaşmaz  Rayon  Şöbəsinin  məlumatına  görə, 

Xaçmaz  rayonu  ərazisində  62  tarixi  memarlıq  abidəsi  qeydə  alınmışdır.  Bu  abidələrdən  Sərkartəpə 

yaşayış yeri və Canaxır təpələri dünya əhəmiyyətli abidələr hesab olunur. 

N.Xudiyev Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin Xaşmaz Rayon Şöbəsinə əsasən Xaçmaz rayonu 

ərazisində aşağıdakı abidələri qeydə almışdır: 

1. Təpəyatağı yaşayış yeri – ilk tunc dövrü – Xudat ş. 

2. Molla Bürhan yaşayış yeri – ilk tunc dövrü, orta əsrlər – Molla Bürhan kəndi. 

3. Çobantəpə kurqanı - ilk tunc dövrü, Xaçmaz-Xudat yolu, 15-ci km. 

4. Sərkartəpə kurqanı - ilk tunc dövrü, Sərkərli kənd. 

Xaçmaz  rayonu  ərazisində  yuxarıda  qeyd  olunan  oronimlərlə  yanaşı,  Çaxçaxlı,  Qmılqışlaq, 

Hülövlü  kəndləri  ərazilərindən  tapılmış  daş  sənduqələr  nekropallar,  kurqan  və  s.  tarixi  abidələr 

rayonun qədim tarixindən və zəngin mədəniyyətindən xəbər verir. 

 

 



V SİNİFDƏ DİL QAYDALARININ TƏDRİSİNDƏ QARŞIYA 

ÇIXAN PROBLEMLƏR VƏ ONLARIN HƏLLİ YOLLARI 

 

Aygün ƏLİLİ 

Bakı Slavyan Universiteti 

aygun.alili.bsu@gmail.com 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, şagirdin müəyyən bilik, savad əldə etməsi üçün onun təməli aşağı sinifdən etibarən 



qoyulmalıdır.  İbtidai  təhsil  zamanı  şagirdlər  gələcək  biliklər  üçün  hazırlıq  mərhələsi  keçirlər,  qısa 

şəkildə məlumatlandırılırlar, V sinfə gəldikdə isə artıq müəyyən olunmuş dərsliklər əsasında sistemli 

şəkildə nəzəri qaydaları öyrənməyə, anlamağa çalışırlar. Lakin Kurikulum  əsasında hazırlanmış yeni 

dərsliklərə nəzər saldıqda müşahidə edirik ki, dərslikdə dil qaydaları ya şagirdi düzgün yönləndirmir, 

ya qayda V sinif şagirdinin anlayacağı şəkildə izah edilmir, ya qaydaların ardıcıllığında bir nizamsızlıq 

olur,  ya  da  dil  qaydaları  ilə  verilmiş  tapşırıqlar  arasında  uyğunsuzluq  olur.  Hətta  həmin  yanlış 

məqamlar  üzərində  saatlarca  diskussiya  aparmaq  olar.  Bunlar  hansılardır  və  həmin  yanlış  məqamlar 

necə düzəldilməlidir? 

1.  Səh.  12.  Saitlər  verilib,  hansının  qalın  və  ya  incə,  hansının  qapalı  və  ya  açıq,  hansının 

dodaqlanan  və  ya  dodaqlanmayan  olduğu  qeyd  olunub,  lakin  saitlərin  bu  cür  bölgüsü  hansı  təsnifə 

əsasən bölünür, qeyd olunmayıb. 

2. Səh. 14. “Samitlərin növləri” başlığı altında verilən nəzəri qaydada “k” hərfinin üç səsi ifadə 

etdiyi yazılıb ([k], [k’], [x]), ancaq “k” hərfinin beş səsi ifadə etdiyi yazılmalı idi ([k], [x], [k’], [g], 

[y]). 


3. Səh. 22. Uzunsaitli sözlərdən bəhs edərkən qeyd edilə bilərdi ki, “ü, ı” saitləri tələffüz zamanı 

uzanmır,  digər  saitlər  isə  uzun  tələffüz  olunur.  Tərkibində  “ov,  öv”  hərf  birləşmələri  olan  bir  çox 

sözlərin  tələffüzü  zamanı  “v”  samiti  düşür,  “o,ö”  saitləri  isə  uzun  tələffüz  olunur.  Məsələn,  dovğa 

[do:ğa],  dovşan  [do:şan],  yovşan  [yo:şan]  və  s.  Bəzi  istisna  sözlər  də  var  ki,  onlarda  “v”  samitinin 

düşmə hadisəsinə rast gəlinmir. Məsələn, mövsüm, plov, zövq, dövran, mövzu, mövqe və s. 

5.  Səh.  29.  “Söz  sonunda  cingiltili  samitlərin  tələffüzü”ndən  danışılır  və  qaydada  belə  deyilir: 

Söz sonunda bəzi cingiltili samitlər öz kar qarşılığı ilə əvəz olunur. Lakin bu fikri daha dəqiq ifadə edə 

bilərik:  Sonu  “b,  c,  d,  g”  samitləri  ilə  bitən  sözlərdə  son  samit  tələffüzdə  karlaşır.  Məsələn:  corab 

[corap], səhəng [səhənk], kərpic [kərpiç], kənd [kənt] və s.  

6.  Səh.  39.  Qoşasamitli  sözlərdən  danışılır,  qaydaya  əlavə  oluna  bilərdi  ki,  həmin  qoşasamitli 

sözlərdən  bəziləri  mürəkkəb  sözün  tərkibində  ya  qoşa,  ya  da  tək  samitlə  yazılır.  Məsələn,  hiss-

həyəcan, haqq-nahaq, rəsmxət, hüsnxət və s. 

7.  Səh.  42.  Qoşasamitli  sözlər  haqqında  deyilənlər  burada  bitir,  lakin  tələffüzündə  heç  bir 

dəyişiklik olmayan qoşasamitlərdən (ll, dd, mm, nn, vv, zz, ss, şş, bb, cc) danışılmır. “m” kimi yazılıb 



IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

944



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

[m] kimi də tələffüz olunan sözlər (pambıq, lampa); qoşa “yy”nın tələffüz formaları: y ilə yazılıb, [y] 

kimi də tələffüz olunanlar (tövsiyə, təhkiyə, tərbiyə, mərsiyə), “yy” yazılıb, [yy] kimi təəffüz olunanlar 

(qəyyum,  səyyah,  Xəyyam),  “yy”  yazılıb,  [y]  kimi  tələffüz  olunanlar  (ədəbiyyat  ədəbiyat,  bələdiyyə 

bələdiyə, mədəniyyət mədəniyət) qeyd olunmur. 

8. Səh 58. Təkmənalı sözlər geniş mövzu olmasa da, məlumat verilə bilərdi. Çoxmənalı sözlərin 

tərifi isə tam, əhatəli, başa düşülür şəkildə deyil. Qaydaya düzəliş edib belə deyə bilərik ki, çoxmənalı 

sözlər əsas məna ilə bağlı olub,  əlavə, törəmə mənalarda işlənə bilən sözlərə deyilir. Yəni, hər hansı 

bir söz nə qədər yeni məna qazansa da, ilk mənasından tam uzaqlaşmır, onun ətrafında dolanır və yeni 

məcazi mənalar yaradır.  

9.  Səh.  61.  Omonimlərdən  bəhs  olunur,  bəs  nələr  omonim  ola  bilməz?  -sualının  cavabı  isə 

yoxdur. Deyilməlidir: vurğu fərqi olan sözlər, ümumi və xüsusi isim olan sözlər, şəkilçi artırıldıqdan 

sonra eyniləşən sözlər omonim sayıla bilməz.  

Bu  qeyd  olunanlardan  əlavə,  dərslikdə  fonetika  üçün  ən  əsas  sayılan  mövzulardan  olan  heca, 

vurğu, fonetik təhlil qaydası, qoşasaitli sözlərin tələffüzü; leksika üçün əsas sayılan təkmənalı sözlər, 

ümumişlək olan və olmayan sözlər, dialekt sözlər, neologizmlər, milli və alınma sözlər haqqında heç 

bir məlumat yoxdur. 

 

 

TERMİN YARADICILIĞINDA MOTİVLƏŞMƏ VƏ ORİENTASİYA 

 

Vəfa ABDULLAYEVA - NƏBİYEVA 

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 



vefa.abdulla@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Terminologiyanın  inkişafı,  termin  yaradıcılığı,  elm  və  texnikanın,  informatika,  kompüter 



texnologiyalarının sürətli tərəqqisi ilə bilavasitə əlaqədardır. Bazar iqtisadiyyatına keçid, intellektual 

fəaliyyət sahələrinin yaranması və çoxalması, videotexnika, kompüter texnikasının inkişafı, internetin 

geniş  vüsət  alması,  sosial-psixoloji  inkişaf  yeni  anlayış,  məfhum,  söz  və  terminlərin  yaranmasına 

səbəb  oldu.  Bu  anlayışların  adlandırılması  zərurəti  dildə  terminologiyanın  müxtəlif  istiqamətlər  üzrə 

inkişafını  zəruri  edir.  Müasir  Azərbaycan  dili  terminologiyası  müxtəlif  istiqamətlərdə  inkişaf  edir. 

Ümumi götürdükdə, bu istiqamətlər dilin daxili imkanları və alınmalar olmaqla iki yerə bölünür. İstər 

dilin daxili imkanları hesabına, istərsə də alınmalar hesabına olan termin yaradıcılığı prosesi müəyyən 

norma və qaydalar əsasında tənzimlənməlidir. Belə ki, termin yaradıcılığı prosesində sözün mənası ilə 

onun forması arasındakı əlaqə diqqət yetirilməli məqamlardandır. Sözün mənası və forması arasındakı 

əlaqə  ənənəvi  motivasiya,  motivləşdirmə,  motivləşdirilmiş  terminləri  ilə  ifadə  olunur.  Bəs, 

motivləşdirilmə və motivləşdirilmiş terminləri arasında fərq nədir? 

Motivasiya-  yaranmış  sözün  daxili  məzmununu  və  eləcə  də  sözün  daxili  formasının  izlərini  və 

həmçinin vahidin komponentlərinin mənalarının cəmidir.(V.Q.Qak, V.N.Teliya, E.S. Kubryakova) 

V.N.Nemçenko  motivləşdirilmiş  sözü  yaranmış  (düzəlmiş)  söz  kimi  müəyyən  edir.  Ancaq 

motivasiya  düzəltmə  sözlərin  yaranma  prosesi  ilə  birbaş  əlaqəli  olmayan  proses  kimi  izah  olunur: 

verilmiş sözün başqa mənası və s. Beləliklə, motivasiyanın söz yaradıcılığı və leksikologiya ilə əlaqəli 

olması ortaya çıxır.  

Sözün  leksik-semantik  mənası  onun  rasional  ünsiyyət  vasitəsi  kimi  səs  tərkibi  ilə  leksik  və 

struktur  uyğunlaşmasına  imkan  verir.  Motivləşdirilmiş  söz-daxili  məzmuna  və  mənaya  malik  olan 

sözdür. Q.İ.Blinov “motivasiya” dedikdə sözün məna və struktur baxımından işlənilən uyğunlaşmasını 

nəzərdə  tutur.  Həmçinin  o,  motivasiyanı  sözün  definitiv  formasına  yaxın  hesab  edir.  Müasir  dövrdə 

terminologiyanın inkişafında termin söz və məna arasında əlaqə aktual məsələlərdən hesab olunur. XX 

və XXI əsrlərdə xaricdə sürətlə inkişaf edən bu nəzəriyyə termin yaradıcılığında terminin siqnifikat və 

eksponent  anlayış  əlaqələrinin  araşdırılması  kimi  qəbul  olunurdu.  Bu  müvafiq  olaraq  ifadə  və 

anlayışlara istinadən olunurdu.  

S.V.Qrinev  kimi  digər  rus  terminoloqlarının  da  əsərlərində  bu  problem  araşdırılmışdır.  Əgər 

terminoloji  leksikanın  inkişaf istiqamətləri  sözyaratma  (termin  yaratma) ilə  kifayətlənərsə  bu  zaman 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

945



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

leksik imkanlar  əsasında (semasiologiya) termin yaradıcılığı, eyni zamanda sözün  tərkibi elementləri 

əsasında  məna  bildirən  terminlər  bu  sərhəd  hüdudundan  kənarda  qalacaq.  Əslində  eksponent  və 

siqnifikat arasında əlaqələrin mövcud olub olmamasının araşdırılması ifadənin hərfi və faktiki mənası 

qədər vacibdir. Təkcə derivatoloji prosesin yaranma əlaqələri deyil, eyni dərəcədə terminoloji vahidin 

struktur, eksponent və anlayışı arasındakı əlaqələnmə də əsas sayılmalıdır.  

Hal-hazırkı  dövrdə  motivləşmənin  terminoloji  analiz  üçün  yararlı  hesab  olunması  fikri  qəbul 

olunmur.  Motivləşmiş  termin  analiz  olunmuş  termindir.  Amma  bizcə  bu  fərziyyə  yanlışdır.  Belə  ki, 

sözün hərfi mənası heç də həmişə onun daxili mənasının semantikasını izah etmək, aydınlaşdırmaq və 

tam açmaq üçün kifayət etmir. Halbuki dilçilikdə motivləşmə-sözün semantik cəhətdən aydınlaşması, 

dəqiqləşməsi deməkdir. Hansı ki, analiz olunmuş söz də dəqiqləşmiş, aydınlaşmış söz mənasını verir.  

Orientasiya-qavrama, 

qayrayış, 

istiqamətlənmə 

deməkdir. 

Terminoloji 

leksikanın 

araşdırılmasında  əsas  vasitələrdən  biri  də  orientasiya-qavrama  prosesidir.  Orientasiya  termini 

linqvistik,  psixi,  sosial  faktorlara  əsaslanan  haldır  hansı  ki,  bu  hal  heç  bir  definitiv  mənaya  istinad 

olunmadan  qavranılma  prosesi  kimi  izah  olunur.  İlk  dəfə  bu  haqda  D.S.Lottenin  yazılarında  rast 

gəlirik. Ancaq dilçi alim bu halı “orientasiya” deyil, “qavranılmış” adı ilə qeyd edib: “Terminin hərfi 

mənasının  onun  həqiqi  mənasından  asılı  olub-olmamasına  görə  bütün  terminlər  3  qrupa  bölünür: 

düzgün  qavranılan,  neytral  və  düzgün  qavranılmamış  (və  ya  səhv  qavranılmış).  Daha  sonra 

M.Q.Berqer bu anlayışı “möhkəmləndirmək” sözü ilə ifadə edir ki, bu da terminin aktual mənası ilə 

daxili formasının uyğunlaşması anlamını ifadə edir. 

“Orientasiya”  termininə  A.V.Lemovanın  əsərlərində  rast  gəlirik.  Əslində  motivləşmə  və 

qavranılma, orientasiya prosesləri bir-birləri ilə əlaqəlidirlər və oxşar cəhətləri vardır. Bütün terminlər 

dar  mənada  motivləşmiş  olurlar.  Bütün  terminlər  yarandıqları  an  orientasiya  olunurlar  və  qavranılan 

olurlar. Belə ki, hər bir yeni yaranan terminin yeni nominativ mənası da yaranır. Belə ki, bir dilçi üçün 

aydın olan metafora, epitet anlayışları fizik və ya digər sahədə çalışan şəxs üçün izah və analiz tələb 

edəcək.  Motivləşmə  və  orientasiya  təkcə  dildaxili  imkanlar  əsasında  yaranan  termin  sözləri  və 

alınmaları deyil, eyni zamanda kalka və yarım kalkaları da əhatə edir. Motivləşmə və orientasiya təkcə 

terminin  qavranılma  və  anlaşıqlı  olması  üçün  deyil,  həmçinin  onun  dildə  işləkliyi  və  daimiliyi, 

sözyaradıcılığı  prosesində  iştirakı  üçün  də  zəmin  yaradır.  Bunu  belə  izah  edək:  -poli,  -mono 

terminelementləri  terminalma  prosesində  motivləşdikləri  və  orientasiya  olunduqları  üçün  sonradan 

dildə  monosemiya,  polisemiya,  monoloq,  poliqlot  tipli  alınan  sözlərin  qavranılma  prosesində  heç  bir 

çətinlik yaranmamışdır.  

Fərqli  cəhətlər:  motivasiya  dilin  sərhədləri  daxilində  baş  verən  prosesidirsə,  orientasiya  dilin 

sərhədlərindən  kənarda  dil  ilə  psixologiya,  sosiologiya,  məntiq,  incəsənət  və  s.  elmlərin  əlaqələri 

zəminində  baş  verir.  Orientasiya  motivləşməyə  nisbətən  daha  geniş  prosesdir  və  heç  də  ondan  asılı 

deyil,  məsələn:  lingvo  sözünün  mənasını  bilərək  linqvistika  sözünün  izahı  və  şərh  olmadan  belə 

anlayıb,  qavraya  bilərik.  Motivləşmə  təkcə  terminlərə  deyil,  dildəki  bütün  sözlərə  şamil  olunan 

prosesdir,  ancaq  bu  o  demək  deyil  ki,  dildəki  bütün sözlər  motivləşir.  Orientasiya  yalnız  terminoloji 

səviyyə üçün xarakterik prosesdir. Nəticə etibarilə motivləşmə və orientasiya proseslərin şərh edərək 

belə qənaətə  gəlirik  ki,  orientasiya  terminoloji leksikanın inkişafı  prosesinin araşdırılması  üçün  daha 

optimal hesab  edilməlidir. Özündə  morfem  tərkibi,  struktur, forma  və  məna  əlaqəsi,  həmçinin  dil  ilə 

digər  elmi-sahələrin  psixolinqvistik,  sosiolinqvistik,  praqmatik  sahələrin  qarşılıqlı  vəhdətini  təşkil 

edən bu proses terminologiya məsələlərini daha kompleks şəkildə öyrənməyə imkan verir.  

Beləliklə,  aydın  olur  ki,  müasir  Azərbaycan  dilində  terminoloji  leksikanın  inkişafında  bu 

üsullardan  istifadə  etmək  məqsədəuyğundur.  Əslində,  terminologiyada  alınmalar  dilin  kasıblığına 

dəlalət  etmir,  belə  ki,  heç  bir  dil  saf  və  bütünlüklə  öz  sözlərindən  ibarət  deyildir.  Leksikada  alınma 

sözlər semantik cəhətdən onlara yaxın sözlərin bir və ya bir neçə mənasını öz üzərinə götürür. Aydın 

olur  ki,  sözalma  yalnız  dildə  boş  olan  semantik  söz  yuvalarının  tutulması  ilə  nəticələnmir,  bəzən 

müəyyən sözün yeni variantı, bəzən isə terminoloji vahid kimi funksionallaşır. 

 

 

 



 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

946



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 


Yüklə 19,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin