Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
|
PROFESSOR ƏZİZ ƏFƏNDİZADƏNİN TƏRTİB ETDİYİ PROQRAM VƏ DƏRSLİKLƏR
Bakı Slavyan Universiteti
AZƏRBAYCAN
Azərbaycan dilinin tədrisi sahəsində böyük xidmətləri olan metodist alimlərdən biri prof. Əziz Əfəndizadədir. Prof. Əziz Əfəndizadə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası sahəsində proqramlar, dərsliklər yazmışdır. Tədris prosesində hal-hazırda istifadə olunan proqram və dərsliklərin tərtibində, onların çap etdirilməsində prof. Əziz Əfəndizadənin böyük rolu olmuşdur. Ə.Əfəndizadə 1951-ci ildən əvvəllər atasının işlədiyi və respublikamızda yeganə elmi-pedaqoji mərkəz olan Azərbaycan Elmi- Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutunda fəaliyyətə başlamışdır. O, müəllimlik fəaliyyəti ilə yanaşı, həmin institutda əvvəl kiçik elmi işçi, baş elmi işçi və sonra şöbə müdiri vəzifəsində işləmişdir. Prof. Əziz Əfəndizadənin ilk dərsliyi 1952-ci ildə çap olunan “Azərbaycan dili”əsəsri olmuşdur. Bundan iki il sonra isə “5-7-ci siniflərdə orfoqrafik səhvlər və bunlara qarşı mübarizə yolları” adlı əsəri çap olunur. Prof. Əziz Əfəndizadə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası sahəsində sistemli və ardıcıl apardığı araşdırmalarda problemin həlli yolunu təlimi praktiki istiqamətdə gücləndirmək, düzgün yazı və tələffüz bacarıqlarını formalaşdıracaq metodik iş sisteminin yaradılmasında görürdü. Prof. Əziz Əfəndizadə Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası və Azərbaycan dilçiliyi, didaktika sahəsində ardıcıl olaraq araşdırmalar aparmış, bunun nəticəsində 500-ə qədər əsər, Azərbaycan dilinə aid 9 orijinal dərslik, 50-dən çox monoqrafiya və metodik vəsait yazıb çap etdirmişdir. Prof. Əziz Əfəndizadənin Azərbaycan dilinin tədrisi metodikası sahəsində apardığı araşdırmaların məhsulu olaraq ortaya çıxan əsərləri isə bu gün Azərbaycan dilinin tədrisi metodikasında əvəzedilməz olub, başlıca mötəbər qaynaq rolunu oynayır. Həmin əsərlər sırasına “5-7- ci siniflərdə orfoqrafik səhvlər və bunlarla mübarizə yolları” (1954), “Qrammatik təhlil haqqında” IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
933 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan (1958), “Yazılışı çətin sözlər və onların öyrədilməsi yolları” (1962), “Azərbaycan dili” ibtidai məktəbin 4-cü sinfi üçün dərslik (1962), “Azərbaycan dili orfoqrafiyası tədrisinin elmi əsasları” (1968), “Orta məktəbdə imla” (1983), “Məktəblinin orfoqrafiya lüğəti” (1978), “Orfoqrafiya-orfoepiya lüğəti” (1989) və b. daxildir. Prof. Ə.Əfəndizadə şagirdlərə Azərbaycan dili dərslərində verilən bilik və vərdişlərin onların nitq və məntiqi təfəkkürünün inkişaf etdirilməsində, ədəbi dilə mükəmməl yiyələnməsində zəmin yaratdığını vurğulamışdır. Metodist-alim məktəblərin əksəriyyətində Azərbaycan dilinin tədrisi vəziyyətinin tələb olunan səviyyədə olmadığını, bunları aradan qaldırmaq üçün ciddi tədbirlər görülməsinə böyük ehtiyac olduğunu görürdü. Bu nöqsanların ən mühümü ondan ibarətdir ki, Azərbaycan dili fənni həyatla əlaqəli şəkildə tədris olunmur, müəllimlər tədris işində formalizmə meyil edir, şagirdlərdə müstəqilliyin inkişafına, onların dərsdə fəallaşdırılmasına lazımi diqqət yetirmir. Şagirdləri mexaniki əzbərçiliyə öyrətmək müəllimlərin əsas üsulu olaraq qalmaqda idi. Məhz buna görədir ki, həmin şagirdlər çox zaman qayda və tərifləri əzbər söyləyə bildikləri halda, düzgün yazmağı, yaxud adi bir cümləni qrammatik cəhətdən düzgün təhlil etməyi bacarmırdılar. Keçilən mövzunun xarakterini, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsini nəzərə almayaraq, bütün dərslərdə eyni metod və yollardan istifadə şagirdlərin fəallaşdırılmasında və onların müstəqil işlərinin təşkilinə mənfi təsir göstərirdi. Prof. Ə.Əfəndizadə bütün bunları aradan qaldırmaq üçün Azərbaycan dilinə aid 9 dərslik yazmışdır. Metodist-alim yazdığı “Azərbaycan dili” dərsliyində fonetika, leksika, söz yaradıcılığı, morfologiya, əsas və köməkçi nitq hissələrini əhatə etmiş, qaydaların izahına geniş yer vermiş və nümunələr əsasında göstərmişdir. Tapşırıqlar məzmununa görə, əsasən, tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır. Qısası dərslikdəki materiallar tədris prosesini interaktiv təlim metodları əsasında qurmağa imkan verir. Prof. Ə.Əfəndizadə ilk dəfə Azərbaycan dili fənninin ən aktual nəzəri və praktik məsələlərinin pedaqoji və eksperimental yolla həllinə nail olmuş, Azərbaycan dilində sistematik kurs üzrə mükəmməl tədris vəsaitləri yaratmış, onun əməyi sayəsində dilimizin inkişafı və düzgün tədris olunması üçün proqram və dərsliklər yazılmışdır.
Бакинский Славянский Университет aytan.garabaghli.m@gmail.com АЗЕРБАЙДЖАН Изучение в языке различных параллелей в сравнителной форме оченъ важно. Такой срав- нителный анализ может проводитъся среди родсвенных языкои. Изучение в сравнителъной форме грамматических структур лексических параллелей в родственных языках позволяетъ спецеские качества каждого из родственных языков. Такие исследования носят теоретический характер, так как все события и факты излаются здесъ в теоретическом аспектке. Таким образом становится возмзжно определитъ роство языков, а также происхождение их из одного источника. Анализ грамматической структуры лексических параллелей в неродственных языках (русский, азербайджанский, французский, английский (с теоретической точки зрения не считается важным, как как в таких исследованиях отсуствует древностъ. Поэтому такое сравнение с методической точки зрения является важным, то естъ оно необходимо для процесса обучения. По нашему мнению это не такая уж удовлетворителъная мыслъ. Поэтому анализ грамматических структур лексических параллелей в разно-системных языках оченъ важен не толка для процесса обучения, но в для посследования развития межъязыковых связей и форм, путем обогашщения словарного фонда, а также для правилъного изучения слово с лингвистической точки зрения (происхождение, этимология, значение). Грамматический анализ лексических параллелей в русском, азербайджанском, французском и английском покозал, что названия одежды в исследуемых языках соответствуют грамматической структуре IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
934 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan языка, в которой они употребляются. Здесъ одним из важных дополнителъных морфологических признаков является окончание, указывающуу на род. Так как категория рода в азербайджанском языке не отсутствует, слоао, обозначающее одежду, теряет данный морфологический признак. Амазонка- это выражение употребляется параллелъно в русском, азербайджанском, французском и английском языках. Это слово латинского происхождения. Интересный факт состоит в происхождении этого слова, то естъ перед тем как осестъ в языке как название одежды, это слова означало женщин-рыцари, значит слово амазонка здесъ сыграло ролъ апеллятива. При переходе из одного языка в другой язык слово начинает соответствоватъ грамматической и фонетической структуре языка. В русском языке амазонка, во франчузсмком amazone, в английском amazon. В русском языке корнем этого слова является амазон, здесъ морфема -к- является словообразователъным суффиксом, а морфема -а- оконцанием женского рода едиственного числа. Во французском языке amazon является корнем слова, а морфема -е также является окончанием женского рода едиственного числа. В азербайджанском языке в слове amazonlar, корнем тоже является amazon, a-lar является окончанием множественного числа. В английском языке это слово сохраняет свою первоначалъную форму.
слово başlıq азербайджанского языка и слово башлык русского языка, которое заимствовано из тюрского языка, можно замктитъ морфологические признаки. Тюркское слово по происхождение başlıq состоит из корня слова baş (глова) исловообразователъного и лексического аффикса -lıq, таким образом, в азербайджанском языке образовывается новое слово başlıq, которое в такой же форме переходит в русский язык. И в процессе переходе здесъ можно наблюдатъ за фонетическими изменениями. В русском языке морфема -q- переходит в морфему -k. В прочессе перехода в русский язык оконцание нейтрализует свою функцию и принимается как простое слово. Вуал - латинское по происхождению слово. Параллели присутствуют в русском, французском и английском языках. Слова вуалъ в русском языке, voile во французском языке и voile в английском языке не имеют никаких грамматических изменений. Интересным фактом является то, что в англиском языке параллелъно со словом voile естъ слово veil, это слово также является параллелъю выше перечисленным словам. Англиское слово veil буква -о- предуетстя с буквой -е-, также выпала последняя буква -е-. В процессе перехода из францзского языка в русский язык, это слово сохранило свое звучание, буквосочетание -оi-, в слове заменилосъ буквоочетанием -ya-, а также в выпала последняя буква -e-, а также русском языке после буквы -л-, для более мягкого звука [л] ставится -ъ.
слово заисствовано из азербайджанского языка. В русском языке епанча, в азербайджанском языке yapınçı. В процессе прехода из одного языка в другой произошли фонетические измененяя. B слове епанча в место звука [ya] стал звук [е], а также средняя и последняя буквы - ı, перешли в букву -а. Кашне - слово французского происхождение. Параллели встречаются в русском кашне, азербайджанском kaşne и французскоm cache-nez языках. В процессе перехода в русский и в азербайджанский языки произошли фонетические и синтаксические изменения. Заменилас первая буква с- на букву -к-, атакже буквосочетание -сh- на одну букву -ш-. Последняя буква -е- при переходе в русский и азербайджанский языки выпала. Французское слово cache-nez является сложным словом по структуре, потому что состоит из двух простых сдов. А слово кашне в русском и слово kaşne в азербайджанском языках являются простыми словами.
азербайджанском mufta, и французском moufle языках. В словаре азербайджанского языка. А.А.Оруджева дано, что в азербайджанский язык слово заимствовано из немецкого языка
никакие фонетические и грамматические различия не наблюдаются. Мы приходим к такому заключению, что это слово было заимсвовано из немецкого языка сначала в русский язык, а с русского в азербайджанский язык.
сандалин, азербайджанском səndəl, французском sandale и английском sandal языках. Сопоставляя эти слова встречаются следующие различия: в русском языке после буквы -л- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
935 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan ставится две буквы u; в азербайджанском языке вместо второй и предпоследней буквы а ставится буква ə, во французском языке после буквы l ставится буква e; в английском языке слово совпадает с корнем слова.
Шалъ - слово индийского происхождения. Параллели встречаюстя в русском шалъ, азербайджанском şal, французском chale и английском shawl языках. Сопоставляя все эти слова можно встретитъ следующие фонетические и грамматические различия: в русском языке в нонце слова ставится ъ, таким образом, мы можем предположетъ что в русский язык слово перешло из французского языка, так как буква l всегда мягкая во французском языке. Во французском языке звук [ш] передается буквосочетанием сh-, a в английском языке буквосочетанием sh-. Во французском языке в конце слова морфема -е является окончанием женского рода единственного числа. В английском языке после буквы –а- ставится буквы –w-, котороя соответствует фонетическому строю английского языка. В азербайджанском языке слово как пишется так и произносится.
Bakı DövlətUniversiteti nargizcavad@gmail.com AZƏRBAYCAN
Kütləviinformasiyavasitələri ədəbidilintəbliğatçısı və qoruyucusuolduğundanhəmişə mediavasitə- lərinindili önə çəkilir. Mətbuatorqanlarınınsiması isə əsasən, informasiyailə müəyyənedilir. Çap mət- buatı oxucuyamətnlə müraciətedirsə, vizualmedianınsemantikası tamamilə fərqlidir. Televiziya tamaşaçıyagörüntü ilə üztutur. Telexəbəriauditoriyaya çatdıranaparıcınınnitqiməzmuncadolğunolmalı, cümlələrdoğruqurulmalı, fikirlərarasındaməntiqirabitə gözlənilməlidir. Təqdimolunanmaterialdakı fikrə uyğunolaraqintonasiya çalarına, diksiyanınaydınlığınadiqqətyetirməklazımdır. Televiziyadayazılı mətninstrukturuelə qurulmalıdırki, xəbərinməğzitamaşaçıyadərhal çatsın. Təbiiki, nəfəs dərilmədən uzuncümlələrişlənirsə, tamaşaçı deyilənlərianlamayacaq. Bugün auditoriyanın informasiyaaclığı xəbərlər proqramında mövzu seçimi və xəbərin fərqli təqdimatına, həttastudiyadizaynınadatəsirgöstərir. Min əziyyətlə materialhazırlayanreportyor “məhsul”unundüzgüntəqdimatı birbaşaaparıcının üzərində düşür. Xəbərlərburaxılışınıngeniş auditoriyaya ünvanlandığını nəzərə alsaq, bütünlükdə xəbərlərdepartamentininhərbir əməkdaşı böyükməsuliyyətdaşıyır. Telekanallarxəbərlərinseçiminə önəmverməklə yanaşı, onundahaaydınvə səlisformadatəqdimatınadiqqətyetirir. Lakinbugünteleməkandaxəbərlərintəqdimatında çatışmazlıqlar müşahidə olunmaqdadır. Xəbərləritamaşaçıya çatdıranaparıcılarınnitqində kifayətqədərqüsurların şahidioluruq. Azərbaycanteleviziyalarındaxəbərproqramlarınındilicanlı danışıqdilindənuzaqdır. Telekanallarınbir çoxuhəttaküçə dilitərzinə müraciətedir. Aparıcı bütünauditoriyayaaydınolandildə danışmalı, balansı qorumalıdır. Teleaparıcı tələffüzə ağırlıqgətirən, kobudsəslənən, dilin ahəngini pozan ifadələrdənqaçmalıdır. Ədəbidilinnormalarındankənara çıxmahalları nitqə nəzarətsizlikdənbaş verir. Aparıcı daim öz üzərində işləməli, ağırtələffüzolunansözləridönə-dönə təkrarlamalı, sözlərdəki vurğunuyerində işlətməyibacarmalıdır, birsözlə nitqtexnikası birsənətkimimənimsənilməlidir. Xəbərproqramını təqdimedənaparıcı çoxzamanefirə azmüddətqalmış studiyayagəlirvə mətnibirbaşacanlı efirdə oxuyur. Əvvəlcədənmətnlə tanış olmadığı üçün üslubsəhvləriedir, sözlərdə vurğununyerinidəyişikdeyir, nəticədə tamaşaçı üçünaydınolmayanməqamlarortaya çıxır. Xəbər proqramlarının aparıcılarınınmətnlə əvvəlcədəntanış olması bəzinöqsanların, eləcə də mətnin sintaqmlaradüzgünbölünməməsininqarşısını alabilər. Bundanbaşqaaparıcılar, xüsusilə xəbəraparıcıları nitqinsürətinə diqqətyetirməlidirlər. Normadanartıqsürətlinitqanlaşılmazlığagətirib çıxarır. Aparıcı düzgüntələffüzqaydalarına, dilnormalarınadiqqətyetirməlidir. MilliMəclisinindeputatı, filologiyaelmləridoktoru, professorNizamiCəfərovhesabedirki, bugündilimiz ən çoxmətbuatdainkişafedir, eynizamanda ən
çoxdilinpozulması halları, məhzmətbuatdaqeydə alınır: “Kütləviinformasiyavasitələrixalqındilindəndanışır. Alim, yazıçı dildə
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
936 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan heç vaxtsəhvetməz. Ammaictimaipublisistikdilfərqlidir, mətbuatdilinə daha çoxdiqqətyetirməliyik, çünkiburadabir çoxistiqamətlərbirləşir”. MilliTeleviziyavə Radio Şurası (MTRŞ) hərilteleviziyalarda çalışanaparıcılarınnitqiilə bağlı monitorinqlərkeçirirvə nəticələriictimaiyyətə açıqlayır. Sonuncudəfə belə monitorinqMTRŞ ilə MilliElmlərAkademiyası NəsimiadınaDilçilik İnstitutunun “Azərbaycanteleradioməkanında ədəbi dilin qorunması” adlı birgə layihəsi çərçivəsində aparılıb. Televiziyakanallarındasentyabr-oktyabr aylarını əhatə edənmonitorinqinnəticəsinə əsasən, nöqsanlardaha çoxvurğuvə intonasiya normalarına əməlolunmaması, əcnəbidildənalınmasözlərinyersizişlədilməsi, təkrarlarlabağlıdır. Məsələn, Azerbaijan News Service (ANS) televiziyasında orfoepik normanın pozulması hallarına aid nümunələr çoxdur. 07.09.2015 tarixində saat 21:00-da efirə gedən “Xəbərçi” proqramında Natiq Nailəoğlu düzgün tələffüz qaydasına riayət etməyib. O bildirib: “...hərəkət etməy (etməx’) məcburiyyətindədir”. 2015-ci il sentyabrın 9-da saat 21:12:49-da Rita Ömərovanın nitqində də eyni səhvi görmək mümkündür: “... sənət (sənəd) qəbulu da başa çatıb”. 17.09.2015 tarixdə 21:01-də edirə gedən “Xəbərçi”də aparıcı Natavan Babayeva deyib: “...sabah mətbuat konfransında açığlayacağ (açıxlıyacax). ANS-də leksik və morfoloji normanın pozulması da müşahidə olunur. 2015-ci il oktyabrın 20-də “Xəbərçi” proqramının əsas buraxılışında aparıcı Rita Ömərova deyib: (Məhkəmə qərarına toplaşan sakinlər...), həmçinin başqa bir xəbərdə vurğulayıb: “...artıq miqrant axınının qarşısını almaqda lüzum görməyib”). Aparıcı Əfsanə Mehdiyeva “Xəbərçi”nin 23.10.2015 tarixində saat 18:00-da efirə gedən buraxılışında sintaktik normanı pozub: “...biletlərin satılması da xəbəri gəlib bizə.) ANS aparıcılarının nitqində sözlərin düzgün vurğu ilə deyilməməsi hallarına daha çox rast gəlinir. İctimai Televiziya və Radio Yayımları Şirkətinin (İTV) informasiya proqramı olan “Carçı”nın aparıcıları da orfoepik normanı bir çox hallarda pozur. 01.09.2015-ci il tarixində saat 12:00-da efirə gedən buraxılışda aparıcı Günay Namidar ayrı-ayrı xəbərlərin təqdimatında düz üç dəfə orfoepik normaya riayət etməyib: “Çünki qurğu avtobuzda (avtobusda) maksimal həddi müəyyən edəcək”), (...beynəlxalq standartlara uyğun bir sıra yeniliylər (yenilix’lər) tətbiq olunacaq”), (...onların valideynləri və yaxınları da iştirak edə biləcəylər (biləcəx’lər)”). “Carçı” informasiya proqramının aparıcılarının leksik normanı kobud surətdə pozduğu halları da müşahidə edilib. Aparıcı Firuzə Qurbanlı 2015-ci il sentyabrın 12-də “Carçı”nın əsas buraxılışında deyib: “...problemlər qabarıq şəkildə özünü büruzə verir”). Günay Namidar 09.09.2015 tarixdə saat 20:32:11-də təqdim etdiyi xəbərdə kobud səhvə yol verib: “...Azərbaycan Respublikasının
İTV-nin xəbər buraxılışında morfoloji və sintaktik normanın pozulması halları da olur. Məsələn, aparıcı Xuraman Əzizova 2015-ci il sentyabrın 12-də efirə gedən “Carçı”nın əsas buraxılışında bildirib: (“qətnamə ictimaiyyətin ciddi narazılıqlarına səbəb olur”). Oxucunun qəzetdə başa düşmədiyi sözə, abzasa dəfələrlə qayıtmaq imkanı televiziyada tamaşaçıya verilmir. O, bircə dəfə eşidir, ona görə də tamaşaçıya hər şey aydın təqdim olunmalıdır. İstedadlı aparıcı gözəl nitqi ilə xəbərləri tamaşaçılara “sata bilmək” qüdrətinə malikdir. Teleaparıcı nə baş verdiyini anlamaqda tamaşaçıya yardımçı olmalı, hadisələrin ictimaiyyət və fərd üçün önəmini hiss etdirməli, olayları bütün dramatizmi ilə yaşayıb-yaşatmalı, tamaşaçının mümkün suallarını duya bilməlidir. Xəbər buraxılışını aparan şəxs tamaşaçıların yadında qalmalı, “hamıya deyil, təkcəyə üz tutmağı”, yəni hər bir tamaşaçı ilə sanki fərdi ünsiyyət qurmağı bacarmalıdır. Qloballaşma dövründə Azərbaycan dilinin zənginləşməsi, dilçilik elminin inkişafı üçün dövlət səviyyəsində müvafiq qərarlar verilir və daim diqqət mərkəzində saxlanılır. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair təsdiq etdiyi Dövlət Proqramında kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan dilinin təbliği ilə bağlı xüsusi bənd öz əksini tapıb. Dövlət Proqramında göstərilib ki, televiziya və radio verilişlərində, yazılı və elektron mətbuatda Azərbaycan ədəbi dilinin normalarına əməl olunmasını təmin etmək məqsədilə teleradio şirkətləri və kütləvi informasiya vasitələri sahəsində çalışan mütəxəssislərin dil hazırlıqlarının yüksəldilməsi təmin edilməli, teleradio şirkətlərində dil və nitq mədəniyyətinin qorunması üçün bədii şuraların yaradılmalıdır.
|