Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- Ablaut birləşmələr Qafiyəli birləşmələr
- Ablaut reduplikasiya Qafiyəli reduplikasiya
- Prices just keep going up up up. All you think about is you you you.
- She won’t go to a funny film. She’s a real culture vulture.
- Təzadlı fokus reduplikasiya Contrastive Focus Reduplication
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
951 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Nitq mədəniyyəti dildən ayrılmaz olub, dilin ədəbi normalarını mühafizə edir və qoruyur, bu hal dil ilə cəmiyyət arasındakı münasibəti əks etdirir, çox vaxt nitqin mədəni səviyyəsini də bu münasibət müəyyən edir.Nitq mədəniyyəti dilin müasir, yeni ədəb normalarına arxalanır və bunların ümumiləşməsini sürətləndirir. Bu meylin təsiri sayəsində dilin əvvəlki dövrləri ilə bağlı olan variantlar tədricən məhdudlaşır. Leksik tərkib üçün daha səciyyəvi olan belə hallar qrammatik formaların da mədənilik baxımdan saf-çürük edilməsini doğurur.Mədəni nitq normaları yeni dövrlə bağlı güclənən meylə biganə qalmır,əksinə bunları qüvvətləndirir, köhnə formalara müqaviməti də artırır. Qrammatik və leksik mənaların obyektiv əlaqəsini əks etdirən formaların nitqdə genişlənməsi, belə formaların üstünlüyünün cəmiyyətin diqqətinə verilməsi həm nitq normalarından hansının mövcud dövr üçün məqbul sayıldığını, həm də mədəni nitq norması sahəsindəki dəyişməsini göstərir, bunu sürətdəndirən şəraiti aydınlaşdırır. AĞ VƏ QARA RƏNGLƏRİNİN ONOMASTİK VAHİDLƏRİN ADLARI KİMİ Səməndər HƏSƏNOV Bakı Slavyan Universiteti AZƏRBAYCAN
Rəng bildirən sözlərlə işlənən onomastik vahidlər ayrıca qrup təşkil edir. Onomastikada belə adlar kifayət qədər çoxdur və demək olar ki, bütün dillərdə işlənən xüsusi adlarda ifadəsini tapır. Azərbaycan onomalogiyası da bu rəng komponentli adlarla zəngindir. Bununla yanaşı, onomastikada bütün rəng və rəng çalarlarına yer olmur. Dildə işlənən əsas yeddi rəng də omomalogiyada işləklik dərəcəsinə görə özünü müxtəlif şəkildə göstərir. Əsas diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri budur ki, rəng adlarının onomastik vahidlərin tərkibində işlənməsində müəyyən məhdudiyyətlər vardır. Bu məhdud cəhətlər və onları doğuran səbəblər hələ ki, əsaslı şəkildə araşdırılmamışdır. Türk dillərinin onomastikasında “ağ”, “qara”, “sarı”, “boz”, “göy” rənglərinin adları daxil olduğu xüsusi adlar daha məhsuldardır. Bu rəng adlarından ikisinin - “ağ” və “qara”nın işləkliyi daha çoxdur. Türk dillərində “ağ” və “qara” sözləri ilə düzələn onomastik vahidlərin çoxluğunun əsas səbəbi bu iki sözün semantikasının genişliyi ilə birbaşa bağlıdır. Bu deyilənləri nəzərə alaraq, ilk növbədə “ağ” və “qara” sözlərinin semantikası ilə bağlı məlumat vermək yerinə düşər. Hər iki rənglə bağlı araşdırma aparmış tədqiqatçıların fikirlərində birmənalılıq açıq-aşkar hiss edilir. Ağ sözü qədim türk dillərində “uca”, “yüksək”, “işıqlı”, həm də “kiçik”, “xırda”, “balaca” mənalarında işlənmişdir. Rəng komponentli toponimlərlə bağlı fikir söyləmiş Ş.V.Yusifli yazır: “...həmin toponimlərin bir qismində birinci tərəf rəng bildirsədə, digər qismində cəhət, relyef, keyfiyyət və s. anlayışlar ifadə olunur. Məsələn, Qaratəpə, Qaratorpaq, Ağqaya, Ağtəpə, Ağdərə, onomastik vahidlərinin adlarında birinci komponentlər rəng bildirdiyi halda , Ağköynək, Qarabağ, Qarapapaq onomastik vahidlərində qəbilə, Ağsu, Qarasu, Ağbulaq onomastik adlarında isə keyfiyyət anlayışlarını ifadə edir”. Bundan başqa Azərbaycan ərazisindəki toponimlərdə “ağ” rəngin başqa semantik mənalarına da rast gəlirik. Ağdəmik, Ağdaban və s. sözlərdə “ağ” sözü “yüksək”, “uca” mənalarında; Ağdərə, Ağyataq, Ağyazı, Ağköynək toponimlərində “işıqlı yüksək” mənalarında; Ağgöl, Ağsu, Ağbulaq onomastik vahidlərində “təmiz, şəffaf, duru” anlamlarında işlənmişdir. Ağdam və Ağdaş toponimlərində “ağ” sözü rəng anlamını ifadə edir. Qara sözünün arxaik mənaları ağ sözü ilə müqayisədə, toponomik layda daha çox saxlanmışdır. Bir çox toponim və mikrotoponimlərin əsasən birinci komponenti kimi işlənən qara sözünün konkret toponimlərin tərkibində onun mənbələrdə qeydə alınan “rəng”, “sadə”, “ibtidai”, “sıravi”, “torpaq”, “təpəlik”, “dağlıq”, “yer”, “kütlə”, “camaat”, “qatı”,”bədbəxt”, “böyük, iri, nəhəng, əzəmətli”, “qüvvətli, igid, cəsur”, “pis ruh” və s. mənalarından hansının daşıdığını müəyyən etmək çətindir. Qara sözünün semantik mənasını yalnız etimaloji təhlil əsasında açıqlamaq mümkündür. Hidronimlərin tərkibində ağ və qara komponentlərinin paralel işlənməsi bu obyektlərin birinin digərinə nəzərən uzunluğu-qısalığı, böyüklüyü-kiçikliyini bildirməsi ilə əlaqələndirirlər. Həqiqətən də ağ, qara sözlərinin qısa və uzun mənaları vardır. Çox vaxt tərkibində “qara” komponenti olan çaylar IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
952 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan uzunluğu ilə seçilir. Kəlbəcər rayonu ərazisində yerləşən Ağçay və Qaraçay hidronimlərinin bir- birindən uzaqda yerləşməsi adların uzunluğa görə müqayisə zəminində yaranması ehtimalını irəli sürməyə imkan vermir. Fikrimizcə, hər iki çayın adındakı rəng komponentləri suyun keyfiyyəti ilə bağlıdır. Bundan başqa Kəlbəcər rayonunda Qaraqaya oroniminin izahını verərkən “rəng” mənasına üstünlük verilir. Hər şeydən əvvəl onu deyək ki, Qaraqaya onomastik vahidi geniş arealda yayılmışdır. Azərbaycanda Babək, İsmayıllı, Yardımlı rayonlarında Qaraqaya adlı kəndlər vardır. Qaraqaya adlı dağ və kəndlər Azərbaycanlıların qədim yaşayış məskənləri olmuşdur. Bir çox yerlərdə kəndlər adlarını oronimdən – dağ adından almışdır. Qaraqaya oronimindəki “qara” sözünün “uca, yüksək, hündür, böyük, şiş” mənasında olması fikrini T.Əhmədov irəli sürmüşdür. Ağ və qara rənglərinin iştirakı ilə yarana bəzi onomastik vahidlərin etimalogiyasına diqqət yetirək. Ağqaya – Kəlbəcər rayonunda həm dağ, həm də kənd adı kimi keçir. Qruluşuna görə mürəkkəb – ikikomponentli onomastik vahiddir. T.Əhmədov Ağqaya oronimində “ağ” sözünün rəng bildirməsini qeyd etmişdir. Ağqaya kəndinin adı eyniadlı dağın adından alınmışdır. Bu ad Azərbaycan dilinin onomastikasında geniş yayılmış vahiddir. Ağdam – Tovuz rayonunda kiçik bir kənd kimi adı keçən bu toponim Azərbaycanda həm də iri yaşayış məskəni, rayon mərkəzinin adıdır. Bir çox tədqiqatçılar Ağdam sözünü hərfi mənada “işıqlı dam”, “ağ ev” kimi izah edirlər. Burada “ağ” sözünü yalnız rəng məfhumu ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Z.Xasıyev belə hesab edir ki, çoxmənalılıq məna çalarına malik olan “ağ” sözü arxaik mənasına görə “kiçik”, “alçaq”, “çox da hündür olmayan” mənalarını da verir. Oykonimin ikinci tərəfi olan “dam” sözü isə vaxtı ilə “qala”, “müdafiə məqsədi ilə tikilmiş möhkəm divarı olan yer”, “qala divarı” və s. mənalarında işlənmişdir. Ümumiyyətlə, müəllif belə nəticəyə gəlir ki, Ağdam oykonimi konkret mənada “kiçik qala” mənasında işlənmişdir. Ağdağ – Culfa rayonu ərazisində yerləşən dağın adıdır. Bu onomastik vahidin birinci tərəfi “işıqlı”, “təmiz”, “ləkəsiz”, “uca” mənalarını bildirir. Güman ki, dağ uca olduğuna, günəş şuaları ilə daim işıqlandığına, ləkəsiz göründüyünə görə bu ad verilib. Qaraağac – Azərbaycanın Sabirabad və Tərtər rayonlarında kənd adlarıdır. Bu sözlərdə “qara” sifəti “böyük” mənasında işlənmişdir. Qarababa – Şahbuz rayonunda kənd adıdır. Burada “qara” sifəti güclü mənasında işlənir. Qarabəyli – Azərbaycanın Laçın rayonunda kənd adıdır. “Qara” sözü Qarabəy insan adının tərkib hissəsidr. Dilimizə məxsus şəxs adlarında “qara” sifəti əsasən “güclü”, “qüvvətli” mənalarında işləndiyi üçün Qarabəyli toponiminin tərkibindəki “qara” formatının qeyd etdiyimiz mənada işləndiyini güman etmək olar. Qaraqala – Babək rayonunda kənd adıdır. Oykonim qara və qala tərkib hissələrindən ibarətdir. Oykonimin qara hissəsi “böyük, iri, nəhəng”, qala hissəsi isə “istehkam, qala, yaşayış yeri” mənalarında işlənir və Qaraqala adı “böyük qala, iri yaşayış yeri” anlamını ifadə edir. Qara sözünün bu mənalarda işlənməsinə “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının dilində rast gəlirik. Qaradaş – Azərbaycanın Tovuz rayonu ərazisində kənd adıdır. Toponimin birinci tərəfində işlənən qara sözü “nəhəng” mənasında işlənərək Qaradaş toponimini yaratmışdır. Qarakənd – Azərbaycanda – Dağlıq Qarabağ ərazisində yerləşən kənd adıdır. Toponimin tərkibində işlənən “qara” formantı “böyük” mənasında işlənmişdir.
Sumqayıt Dövlət Universiteti AZƏRBAYCAN
İngilis dilində reduplikasiya mürəkkəb söz düzəltmənin bir növüdür. Dilçilikdə reduplikasiya sözün kökünün tam və ya kiçik dəyişikliklə təkrarlanması ilə düzələn morfoloji prosesdir. Reduplikasiya əsasən danışıq dilində işlədilir və danışan ifadə etmək istədiyi fikrə ton vermək istədikdə, onu daha rəngarəng və emosional səsləndirmək istədikdə istifadə olunur. Baxmayaraq ki, reduplikativ sözlər mürəkkəb sözlər kimi 2 tərkib hissədən ibarət olur, onlara hər zaman mürəkkəb IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
953 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan sözün tərifini tətbiq etmək olmur. Çünki reduplikativ sözlər bir sərbəst morfemdən və digəri isə bu morfemin dəyişdirilmiş forması olan və lingvistlərin “psuedo-morfem” adlandırdığı yalançı, məzhəkəli morfemdən ibarətdir. Azərbaycan dilçiliyində isə bu sözlər ritmik sözlər adlandırılır, məsələn: kol-kos, kağız-kuğuz, əyri-üyrü, ət-mət. Bu birləşmələrdəki “kos, kuğuz, üyrü, mət” sözləri ritmik sözlərdir. Bəzi hallarda isə reduplikantın tərkib hissələrinin hər ikisi yalnız səs yığımından ibarət olan mənasız və sərbəst şəkildə heç yerdə mövcud olmayan bu ritmik morfemlərdən ibarət ola bilir. Məsələn: blah-blah “cəfəngiyyat, bekara söhbət” mənasını verən reduplikativ ifadənin tərkib hissələri ritmik sözlərdir.
Reduplikativ birləşmələrin hamısı stilistik bəzədilmiş ifadələrdir. Dildə onlar ifadəli və emosional işarələnir. Bu baxımdan onların düzəlmə üsulları da müxtəlifdir. Və nəzərə alsaq ki, reduplikasiya kommunikativ dilin məhsuludur, elm, texnika, iqtisadiyyat, mədəniyyət kimi həyatın bütün sahələrində baş verən dəyişikliklər, inkişaf birbaşa özünü ifadə vasitəsi kimi dildə əks etdirir. Reduplikantların sayının artması onun növlərinin, düzəlmə üsullarının da artmasına gətirib çıxarır. Məsələn, Arnold reduplikativ birləşmələri aşağıdakı kimi qruplaşdırır: Xüsusi üsulla düzələn reduplikativ birləşmələr. O, qeyd edir ki, bu qrupu onomatopoik köklərin təkrarı ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Onomatopoik sözlər çıxardığı səslərə oxşar hərflərdən yaranmış sözlərdir, məsələn, pop, bang, hush”. Azərbaycan linqivistləri bu cür sözləri səs təqlidi sözlər adlandırır: gupp, xor-xor, xıncım-xıncım. Dilimizdəki bəzi canlıların, heyvan və quşların da adı səs təqlidi əsasında yaranmışdır: tısbağa, qurbağa, qarğa. Ablaut birləşmələr Qafiyəli birləşmələr Ümumilikdə isə ingilis dilində reduplikativ birləşmələrin aşğıdakı növləri var. Tam reduplikativ birləşmələr (exact və ya total) Adından da məlum olduğu kimi kökün tam, yəni heç bir dəyişiklik olmadan təkrarlanması ilə düzəlir.Tam reduplikativ birləşmələrin böyük qismi uşaq dilinə aiddir: choo-choo-qatar səsi (uşaq dilində); no-no-xeyir, yox; chi-chi-çox sayda detaldan ibarət olan zövqsüz dekor; buy-buy-sağ ol, xudahafiz; wee-wee; poo-poo Qismən (partial) reduplikasiya - əsas tərkibdə fonoloji dəyişikliyin baş verməsi ilə düzəlir.Qismən reduplikasiya da özü özlüyündə 2 yerə bölünür:
Ablaut reduplikasiya əsas tərkibdə sait dəyişikliyi baş verməsi ilə düzələn reduplikasiyadır. Məs: chit-chat-qeybət, tip-top-I dərəcəli. Bu dəyişilklik 2 istiqamətdə hiss olunur: 1) [İ] [əe] Dilly- dally-avaralanmaq, veyillənmək Riff-raff- qara camaat Shilly-shally-tərəddüd etmək Zigzag –ziqzaq Mish-mash-qarma-qarışıqlıq Flim-flam-boşluq, köhnə dəbli “Enough chit-chat. Let`s see how you like flaming garbage” 2) [İ] [o] Ding-dong-zəng səsi Ping-pong-stolüstu tennis Clip-clop- at nalı səsi Tick-tock-saat səsi Flip- flop- açıq ayaqqabı (barmaqarası) Wishy –washy - tutqun; aydın ideyası olmayan Wishy- washy blue -- tutqun mavi Qafiyəli reduplikasiya isə əsas mənalı sözün ilk samitinin dəyişərək təkrarlanması ilə düzəlir.Məs: Walkie-talkie – radsiya Willy-nilly – istər istəməz, məcburi
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
954 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Lovey-dovey - əziz, sevimli Flibberty – gibberty – yelbeyin, şit Helter-skelter – nizamsız; tələskənlik Razzle-dazzle – çox səs küylü hərəkət Arty-farty – sənətlə bağlı olan və ya marağı olan Boogie-woggie – pianoda yüksək tonla çalınan musiqi növü Roly-poly – qısa, kök Nitty-gritty – bir vəziyyətin əsas detalları Hodge-podge – çoxlu əşyanın səbəbsiz və nizamsız bir yerə qarışdırılması İntensiv reduplikasiya - reduplikasiyanın kiçik bir növüdür.Sözün əsasən 3 dəfə təkrarlanması ilə düzəlir və fikrin daha emosional ifadə olunması üçün istifadə olunur. Prices just keep going up up up. All you think about is you you you. Reduplikasiyanın bu növü Azərbaycan dilində mürəkkəb nidalara bənzəyir: ay –ay-ay,oy-oy-oy. Müasir reduplikativ birləşmələr isə 2 əsas mənalı sözün birləşməsindən əmələ gəlir. Düzəlmə formasına görə onlar qafiyəli reduplikantları xatırlatsa da onlardan fərqli olaraq tərkibindəki köklərin hər ikisi semantik məna daşıyır. Məs: brain-drain –yüksək qabiliyyətli, bacarıqlı insanların daha yaxşı şəraitdə işləyə biləcəyi və daha çox pul qazanacağı ölkəyə köçməsi. Culture- vulture –ciddi musiqi, ədəbiyyat və ya sənətlə maraqlanan insanlar
Reduplikasiyanın bu növünü araşdırarkən 1960-1970- ci illərə xas olan bir ideologiyanı əks etdirən “flower-power” reduplikativ birləşməsi ilə rastlaşdıq. Bu ifadə ilk dəfə olaraq Amerikan şairi Allen Ginzberq tərəfindən 1965-ci ildə işlədilmişdir. Bu şüar Vyetnam müharibəsinə qarşı olan, sevgi və sülhə inanan gənc nəslin zorakılığa qarşı passiv müqavimətinin simvolu idi. Koliforniyanın Berkley şəhərindən başlayan bu simvolik protestonun iştirakçıları güllərlə bəzədilmiş parlaq rəngli paltarlar geyinir və əllərində olan gülləri bütün ictimaiyyətə paylayaraq “gül uşaqlar”- flower children” kimi tanınırdılar. Təzadlı fokus reduplikasiya Contrastive Focus Reduplication İngilis dilində reduplikantların ən müasir növü olub, əsasən kommunikativ dildə istifadə olunur. Bu konstruksiyanın əsas semantik təsiri reduplikasiya olunmuş elementin anlamını daha spesifik, ayrıca şəkildə təsvir etməkdir (prototipləri ilə qarşılaşdırılaraq). Reduplikasiyanın bu növü lingvistlər tərəfindən leksik klonlaşdırma da adlandırılır. Termin ilk dəfə 1982 ci ildə Amerka yazıçısı Paul Diksonun “word- word” “söz-söz” birləşməsini yaratması ilə yaranmışdır. Reduplikasiyanın bu növü Cila Qomeşi, Rey Cəkendof, Nikol Rozen və Kevin Russlin 2004- cü ildə nəşr olunmuş “ The salad- salad paper” elmi işlərində daha ətraflı əks olunmuşdur. Kontrastiv reduplikasiya əsasən Şimali Amerika ingilis dilində işlənsə də Britaniya ingilis dilində də və hətta başqa ölkələrin ingils dilli danışanları tərəfindən istifadə olunur. Yazılı dildə çox nadir təsadüf olunur. Bu səbəbdən də göstərəciyimiz nümunələr şifahi dildən , kino və proqramlardan toplanmış nümunələrdir. Yuxarida qeyd etmişdik ki, elm və texnologiyanın inkişafı reduplikantların sayının artmasında başlıca rol oynayır. Aşağıdakı nümunələrdə bunun bir daha şahidi olacağıq. “Are you FRİENDS – friends or Facebook friends?” Burada danışan real həyatda olan dostluqla internet dostluğunu qarşılaşdırır. “I shall make tuna- salad and you make SALAD –salad”. Cila Qomeşinin “İngilis dilində kontrastın Fokus Reduplikasiyası ” (The salad –salad paper) məqaləsinin başlıca nümunələrindən olan bu cümlədəki “salad-salad” birləşməsi “tuna” salatı ilə qarşılaşdırılaraq spesifik yaşıl salatı ifadə edir. “Look at all the yellow vans on the road” Not vans like ours (i.e., minivans), but VAN-vans. “Should I wear a HAT- hat? (dairəvi, yəhudilərin taxdığı papaqla qarşılaşdırılır)”. I`m up, I`m just not UP-up. I had a JOB- job once. (9-dan 5-ə qədər olan əsl ofis işi, akademik işlə qarşılaşdırılır) . Voice: Oh, I like Jerry a lot. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
955 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Elaine : You mean Like-like? -Gas guns? Why not GUN- guns? Our enemies have GUN- guns. David: Yes? Quinn: Um... I like you
David: I like you, too Quinn: No, I mean I LİKE-like you. Yuxarıdakı nümunələrdən görüldüyü kimi reduplikativ birləşmələr gücləndirici rol oynayır- onlar daha real, həqiqi və ya güclü əşyaları və ya hissləri təsvir edir. “Like” xoşlamaq- əgər bir hissdirsə, like-like daha güclü bir hissdir. Əgər “up”- oyaq olmağı nəzərdə tutursa, UP-up- “sən yataqdan durmusan və günə başlamağa hazırsan” mənasını ifadə edir. Bütün bu dediklərimizi yekunlaşdıraraq demək istərdim ki, ingilis dilində reduplikasiya rəngarəngliyi, emosionallığı və ifadəliliyi ilə özünəməxsus yer tutur.
Bakı Slavyan Universiteti elzaibadova@mail.ru AZƏRBAYCAN
Somatizm – insan və heyvanlara məxsus bədən üzvlərinin adlarıdır. Atalar sözü və məsəllərin formalaşmasında ən aktiv rol oynayan da bu dil vahidləridir. Dilçilik ədəbiyyatında somatizmlər əsasında formalaşan Atalar sözü və məsəlləri ilə bağlı ayrıca bir tədqiqat əsəri yoxdur. Somatizmli birləşmələr haqqında yalnız sabit söz birləşmələri haqqında yazılan tədqiqatlarda onların formalaşmasında iştirak edən komponentlərdən danışılan zaman qrup kimi məlumat verilir. Atalar sözü vəməsəllər şifahi xalq ədəbiyyatının qədim janrlardandır. Cəlal Bəydilli(Məmmədov) ayrı-ayrı illərdə bir neçə dəfə çap etdirdiyi "Atalar sözü"kitabının materialları üzərində apardığımız hesablamalardan müəyyən oldu ki,buradakı 270-dən artiq folklor materialının 94-ü somatik tərkibli atalar sözləridir. Aydın oldu ki,bu atalar sözləri və məsəllərin tərkibi, əsasən, daimidir, dəyişməzdir. Məsələn, “Vəsmə bol olanda qaşa da çəkərlər, gözə də”; “Diş qurdalamaqla qarın doymaz”; “Saçı ölünün üstə kəsərlər”; “Barmağın hansını kəssən, agrısı birdir”; “Boğaz yediyini istəməz göz gördüyünü istər”; “Ağır ayaq baş əyər” və s. Bu atalar sözlərinin içərisində əl, göz somatizmi daha fəaldır. 94-100 atalar sözündən 14-ü “göz”, 11-i “əl” ilə bağlı olan somatizmlərdən ibarətdir. Məsələn, “Sağ əlin sol ələ xeyri yoxdur”; “Öz əliylə öz ayağına balta çalır”; “Bir göz iki gözün gördüyün görə bilməz”; “Göz gördüyündən qorxar”; “Acın gözü çörək təknəsində olar”; “Öz gözündə tiri görmür, özgə gözündə qıl axtarır”; “Sağ gözü sol gözə möhtac olmasın” və s. Somatizmlər dilin qədim leksik qatını təşkil edir, sadə sözlərdən ibarət olur, çoxmənalı olur. Bu xüsusiyyətlər atalar sözlərinin əmələ gəlməsində də somatizmlərin əsas xüsusiyyətləri kimi qalır. Somatik frazeologizmlərlə əlaqədar tədqiqatçı marağının artması həm də ondan irəli gəlir ki, ifadə və məzmun planları cəhətdən somatik frazeologizmlərdə iki zidd qütblülük öz əksini tapır. Başqa sözlə desək, bütövlükdə frazeoloji vahidlərin özü, elecə də onun komponentləri bu və ya digər şəkildə insan və onun fəalliyyətini təsvir etməyə və səciyyələndirməyə yönəlmişdir. Digər atalar sözləri kimi somatik ifadələrin də ümumi mənası onu təşkil edən ayrı-ayrı sözlərin mənası ilə müəyyənləşir, yəni burada birləşmənin ümumi mənası onu təşkil edən ayrı-ayrı sözlərin müstəqil mənalardan asılı olaraq meydana çıxır: “Əldən qalan əlli il qalar”; “Əl əli yuyar, əl də üzü”. Birinci nümunədə “əl” somatizmi öz semantikasından qizmən uzaqlaşmışdır. Səbəbi isə bu bu atalar sözünün özünün ilkin formasının “Əldən qalan iş, əlli il qalar” formasında olmasıdır. Zaman keçdikcə “iş” sözünün mətndən düşməsinə baxmayaraq “əl” sözü öz semantikasını qoruya bilmişdir. İkinci atalar sözündə isə məcaziləşmə daha güclü olduğu üçün “əl” sözü öz semantikasından tamamilə uzaqlaşmış və “pul” mənasına keçmişdir. "El üçün ağlayan göz kor olar” atalar sözü də bu günə qədər də müxtəlif münasibətlər göstərilən deyimlərdəndir: ”Dədə Qorqud” dastanında belə bir öyüd var: "Ağlamaqla nəsnəmi olur?!” Bu |