Conference committees conference chairs c


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS



Yüklə 19,19 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/189
tarix31.01.2017
ölçüsü19,19 Mb.
#7144
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   189

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

873



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

vahid  bir  məna  ifadə  edir.  Dilimizin  tədqiq  olunmuş  digər  dialekt  və  şivələrində  olduğu  kimi  Culfa 

şivələrində də tərəflərin ifadə vasitəsinə görə mürəkkəb feilləri iki qrupa ayırmaq olar: 

Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi feillərdən ibarət olan merəkkəb feillər 

Hər iki tərəfi feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər 

Birinci qrupa daxil olan mürəkkəb feilləri ikinci tərəfin iştirakına görə üç növə ayırmaq olar: 1) 

İkinci  tərəfi  ol(maq)  feilindən  ibarət  olan  mürəkkəb  feillər  2)  İkinci  tərəfi  et(mək),  elə(mək) 

feillərindən ibarət olan mürəkkəb feillər 3) İkinci tərəfi digər feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər. 

Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi ol(maq) feilindən ibarət olan mürəkkəb feillər: 

Bay olmax – Yarımaq. – Sə: çağırdım bay oldum, qaldı Həsə:n çağrım? (Qaz.) 

Ürcah//urcah olmax – Rast gəlmək. – Böyün yolda pis bi işə ürcah oldum (Göy.)  

Mıxıl//muxul olmax – Mane olmaq, şərik olmaq. – Day bı da hər səfər bizə mıxıl o:r e (Kır.)  

Birinci tərəfi adlardan, ikinci tərəfi elə(maq) feilindən ibarət olan mürəkkəb feillər: 



Nırqızdıx eləməx' – Xəsislik etmək. – Yetimə kasıba köməy eliyəndə nırqızdıx eləməx' olmaz(Ər.) 

Dik'qəcər eləməx' – Bezdirmək, cana gətirmək. – Ta sən mə: dik'qəcər eləmisən (G.) 

Nəf  eləməx'  –  Fayda  etmək,  faydalanmaq.  –  Şirin  biyə:n  kökü  öpgə:n  xışıltısınə  o  saatcan  nəf 

eli:r  (Mil.).  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  mürəkkəb  feil  eyni  fonetik  tərkib  və  mənada  Azərbaycan 

dilinin  Meğri  şivələrində  də  işlənmişdir.  Eyni  zamanda  bu  mürəkkəb  feilə  Aşıq  Ələsgərin 

yaradıcılığında da rast gəlinir: 

Ala gözlüm səndən ayrı düşəli, 

Hicranın qəmiylə kef eyləmişəm, 

Ah vayla günüm keçib dünyada,  

Qəm satıb, dərd alıb, nəf eyləmişəm 

Xımır eləməx' – Gizli pıçıldaşmaq, söhbət eləmək. – Orda nə xımır eli:rsiz? (Sal.). 

İkinci tərəfi digər feillərdən ibarət olan mürəkkəb feillər 



Cınqırtı  çıxarmax  –  Səs  etmək.  –  Cınqırtın  çıxsa  əlimnən  kutarmıyassan  (Bən.).  Müasir  Culfa 

şivələrində  işlənən  mənasından  fərqli  olaraq  “cınqır”  sözü  Cəlilabad  şivələrində  “qoz”  [1,  s.77], 

Borçalı şivələrində “qazança” [1, s.77] mənalarını ifadə edir. 

Ləj düşməx' – Sözü çəp gəlmək. – Bidən bınnar ləj düşdülər aləm qarışdı (Cam.). 

Əkəc-əkəc danışmax – Böyüklər kimi danışmaq. – Bına bax e gör nə əkəc-əkəc danşır e (Qız.). 

Qeyd etmək lazımdır ki, “əkəc” sözü dilimizin digər dialekt və şivələrində işlənən “anaç//anaş” 

(anaş  toyux)  sözü  ilə  sinonimlik  xüsusiyyətinə  malikdir.  Müasir  Culfa  şivələrində  “iri,  böyük” 

mənasında işlənən “anaç//anaş” sözü Xanlar rayon şivəlrində eyni fonetik tərkibdə, lakin “hər işdən 



başı çıxan, hər əməl bilən” anlamında mövcuddur [1, s.15]  

Qoparağın salmax – Qovmaq. – Kəntdən u:n qoparağın saldılar (Ərəf.). 

Cıbıldırıx çıxmax – Həddindən çox yanmaq. – Çaydan töküldü yazğın cıbıldırığı çıxdı oˆillərisi 

(Boy.Əh.). 

Kəndirin  kəsməx'  –  Kimləsə  əlaqəni  kəsmək,  əvvəlki  münasibətdə  olmamaq.  –  Day  mən  u:n 

kəndirin  çoxdan  kəsmişəm  (S.).  Bu  mürəkkəb  söz  Meğri  şivələrində  “kələyin  kəsməx'”  şəklində 

yuxarıdakı məzmuna yaxın olan “bilərəkdən itirib-batırmaq, yox etmək” mənasında işələnir [2, s.261].  



Qıntığın  çəx'məx'  –  Kömək  çıxmaq,  mənafeyini  qorumaq,  təəssübünü  çəkmək.  –  İgid  odu  ki 

kətdisi:n  qıntığı  çəkə  (Tey.).“Qın”  sözü  qədim  türk  dilində  və  folklor  nümunələrimizdə  “qala”, 

“soykök” mənalarında işlənməkdədir. Məs.: Qınınnan çıxıb, qının bəyəmmir. Bu söz Culfa rayonunun 

Saltaq  kənd  şivəsində  omonimlik  xüsusiyyəti  daşıyaraq  “künc,  tin”  mənalarını  da  ifadə  edir.  Məs.: 



Evin qındında durub gözün qıymışdı (S.). 

Tığ  vırmax  –  Üst-üstə  qalamaq,  bir  yerə  yığmaq.  –  Üzümü  yığıb  tığ  vırardıx  (Bən.).Yardımlı 

rayon şivələrində bu mənada “ambisə vurmağ” [3, s.74] ifadəsi işlədilir. 

Yekun olaraq qeyd etmək lazımdır ki, müasir Culfa şivələrində işlənən feili frazeoloji birləşmələr 

və mürəkkəb feillər olduqca çoxdur. Bütövlükdə bu cür sözlər haqqında kiçik bir tezisdə ətraflı bəhs 

etmək bir qədər çətindir. Bu sözlərin əksəriyyəti milli kimliyimizin, tarixi keçmişimizin və dilimizin 

keçdiyi  inkişaf  yolunu  özündə  saxlayan  gərəkli  mənbələrdir.  Onların  tədqiq  edilərək  sonrakı  nəslə 

ötürülməsi isə bu sahədə tədqiqat aparan araşdırmaçılar qarşısında dayanan vacib məsələlərdəndir.  

 

 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

874



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

AZƏRBAYCAN DİLİ FƏNN KURİKULUMUNUN MAHİYYƏTİ 

 

Sevinc ABBASZADƏ 

Bakı Slavyan Universiteti 



vip.filologiya@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

XXI  əsr  “elm”,  “təhsil”,  “intellekt”,  “informasiya  cəmiyyəti”  əsri  kimi  dəyərləndirilir  və  bu, 



tədrisin  problemlərinin  araşdırılması,  təhsil  sisteminin  yenidən  qurulmasını  tələb  edir.  Təhsil 

sisteminin  inkişaf  etdirilməsinin  bir  neçə  istiqaməti  vardır:  əvvəla,  o,  dünya  təhsil  standartları 

tələblərinə cavab verməlidir. İkinci isə ölkə daxilindəki təhsil prosesi öyrənilməli, ümumiləşdirilməli 

və təhlil edilməli, yaxşı və pis cəhətlər müəyyənbləşdirilməlidir.  

Son dövrlərdə təhsil tariximizdə ən əhəmiyyətli hadisələrdən biri yeni kurikulumların tətbiqidir. 

Milli  Kurikulumda  isə  ana  dilinin tədrisi  vacib  məsələlərdən  biri  hesab  edilir. Milli  kurikulumla,  bir 

qayda olaraq, ana dili fənni ilə başlayır. Azərbaycan dilinin bir fənn kimi təlimi əhəmiyyəti böyükdür. 

Şagirdlər  bu  fənnin  tədrisi  vasitəsilə  ana  dilini  milli  mədəniyyət  nümunəsi  kimi  öyrənir,  onun  səs 

sisteminə, lüğət  ehtiyyatına,  üslubi-qrammatik  xüsusiyyətlərinə  yaxından  bələd  olur,  dilimizin  üslubi 

imkanlarından istifadə etməklə yaradılmış ədəbiyyat nümunələri ilə tanışlıq imkanı qazanırlar. Bütün 

bunlarla  yanaşı,  ana  dilinin  ən  əhəmiyyətli  xüsusiyyətlərindən  biri  də  onun  şəxsiyyətin 

formalaşmasındakı  müstəsna  rolu  ilə  bağlıdır.  Azərbaycanın  ümumi  təhsil  sistemində  kurikulum 

islahatı  ilə  əlaqədar  olan  əsas  məsələlər  həll  etmək,  yeni  məktəb  kurikulumlarını  nəzəri  cəhətdən 

müəyyənləşdirmək,  işləyib  hazırlamaq  və  tətbiq  etmək  üçün  Təhsil  Problemləri  İnstitutu  nəzdində 

Kurikulum Mərkəzi yaradılmış, kadrlarla təmin edilmiş və bu müəssisə kurikulum hazırlanması üçün 

əsas təşkilata çevrilmişdir. 

Müşahidələr  göstərir  ki,  yeni  kurikulumların  tətbiqi  bir  sıra  müsbət  dəyişikliklərə  səbəb 

olmuşdur.  Belə  ki,  müəllimlərin  yaradıcılığı  və  təşəbbüskarlığı  artmış,  müasir  təlim  strategiyaları 

tətbiq  olunaraq  tədrisin  keyfiyyəti  yüksəldilmişdir.Eyni  zamanda  şagirdlərin  tədrisə  marağı  artmış, 

onlarda  müstəqil  düşünmə,  sərbəst  fikir  söyləmə  və  digər  həyati  bacarıqların  formalaşmasına  zəmin 

yaranmışdır.  

 Kurikulumla  bağlı  konseptual  sənədə  fənn  üzrə  ümumi  təlim  nəticələri,  məzmun  standartları, 

müəllim  və  şagird  fəaliyyətinə  aid  texnologiyalar  və  qiymətləndirmə  məsələləri daxildir.  Bu,  hər  bir 

fənn  üzrə,  eləcə  də  Azərbaycan  dili  təlimi  ilə  məşğul  olan  təhsil  işçilərini  istiqamətləndirməyə 

yardımçı  olur.  Kurikulumlarda  təlim  forması  və  üsullarına  təlim  strategiyasının  əsas  tərkib 

hissələrindən biri kimi yanaşılmışdır. Onların mahiyyəti və əsas xüsusiyyətləri yeni tələblər əsasında 

şərh edilmişdir.  

Azərbaycan  dili  təliminin  əsas  vəzifəsi  isə  şagirdlərin  şifahi  və  yazılı  nitq  vərdişlərini  inkişaf 

etdirməkdir. Aparılan nəzəri tədqiqatlar və məktəb təcrübəsi bu prosesin reallaşdırılmasında interaktiv 

təlim  metodlarından  istifadə  edilməsinə  xüsusi  önəm  verir.  Son  illər  məktəblərdə  interaktiv  təlim 

metodları ilə aparılan dərslər həm  müəllimlər, həm də şagirdlər tərəfindən maraqla qarşılanır. Elmi-

tədqiqat  işimə  müvafiq  olaraq  müşahidə  etdiyim  dərslər  də  bunu  deməyə  imkan  verir  ki,  hətta  zəif 

şagirdlər  belə  bu  tipli  dərslərdə  fəallıq  göstərirlər.  Şagirdlər  qarşıya  qoyulan  tədqiqat  sualına  cavab 

axtarmağa  böyük  maraq  göstərir,  birlikdə  işləyir,  problemi  əvvəldən  axıradək  izləyirlər.  Dərs 

prosesində yaddaşdan daha çox təfəkkür müstəqilliyi özünü göstərir. Müəllimin rəhbərliyi ilə şagirdlər 

problemin  həllini  tapmaq  üçün  axtarışda  olur,  fikirləşir,  təhlil  edir,  nəticə  çıxarırlar.  Təlimdə  həll 

edilmək üçün müxtəlif problemlər qoyulur. Bunu nəzərə alaraq, müəllim problemli suallar ardıcıllığını 

şagirdlərin  dərketmə  səviyyəsinə  görə  təyin  etməli,  problemin  hansı  istiqamətdə  həll  olunacağını 

bilməlidir. Bununla yanaşı, müəllim mövzunun tədrisindəki çətinlikləri əvvəlcədən görməli və bunları 

vaxtında  aradan  qaldırmalıdır.  Metodistlər  “öyrənməyi  öyrətək”  istiqamətində  şagirdlərin  təlim 

fəaliyyətinin  təşkil  edilməsini  müəllimin  vəzifəsi  hesab  edirlər.  Bu  baxımdan  müasir  dövrün 

müəllimindən yaradıcılıq, elmilik, metodiki hazırlıq və psixoloji dəstəkçilik tələb olunur. 

Yeni  tərtib  olunan  Azərbaycan  dili  dərsliklərində  bitkin  kompozisiyalı  mətnlər üzərində iş  nitq, 

ünsiyyət  bacarıqlarını  inkişaf  etdirməklə  yanaşı,  qrammatik  məfhumlar  olan  dil  qaydalarını 

mənimsətmək  də  məzmun  xətlərindən  birini  təşkil  edir.  Azərbaycan  dili  haqqında  ümumi  məlumat 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

875



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

dərslikdə  verilmiş  mətnlər  üzrə  işlə  dərinləşdirilməli,  onun  Dövlət  dili  kimi  hüquqi  tərəfləri  təhlil 

edilməlidir. Dərsliklə paralel müəllimin işinə birbaşa kömək edən metodik vəsait tədris işinin düzgün 

qurulmasına yardımçı olur. Orta məktəbdə tədris olunan Azərbaycan dili fəninin məzmununa və təlimi 

vəzifələrinə  iki  istiqamətdə  yanaşılır:  fənnin  tədrisi  üçün  Azərbaycan  Respublikasının  Təhsil 

Nazirliyinin  təsdiqlədiyi  “Ümumi  məktəblərin  V-XI  sinifləri  üçün  Azərbaycan  dili  proqramı”na  və 

Ümummilli  Təhsil  Konsepsiyası  -  Milli  Kurikuluma.  Orta  ümumitəhsil  məktəblərinin  mövcud 

Azərbaycan  dili  proqramının  təhlili  göstərir  ki,  bu  fənnin  məzmunu  və  strukturu  əvvəlki  illərlə 

müqayisədə  köklü  dəyişikliyə  uğramışdır.  Yeni  kurikulum  proqramına  əsasən  Azərbaycan  dilindən 

sistematik  kursun  tədrisi  artıq  V-IX  siniflərdə  deyil,  V-VIII  siniflərdə,  dil  və  dilçilik,  Azərbaycan 

dilinin  quruluşu  və  tarixi,  nitq  mədəniyyəti  və  üslubiyyat  məsələlərinin  tədrisi  isə  IX-XI  siniflərdə 

nəzərdə  tutulmuşdur.  Vaxtilə  V  sinif  dərsliyinin  əvvəlində  verilmiş  “İbtidai  siniflərdə  keçilmişlərin 

təkrarı”  (20  saat)  və  “Sintaksis  və  durğu  işarələri”  (39  saat)  bölmələri  təlim  materialları  sırasından 

çıxarılaraq, hazırki dərsliklərdə müxtəlif dil qaydaları ilə əvəz edilmişdir. 

Yeni  Kurikulumlarla  təşkil  olunan  Azərbaycan  dili  tədrisi  yalnız  dilçilik  elminin  əsaslarını 

mənimsətmək deyil, həm də şagirdin cəmiyyətdə ünsiyyət rahatlığın təmin etməkdir. Ənənəvi təhsildə 

isə dərs daha çox nitq bacarıqları üzərində deyil, nəzəri-praktik dilçilik üzərində qurulurdu. 

Göründüyü  kimi  fənn  kurikulumları  hər  bir  fənn  üzrə  məqsəd,  vəzifə,  məzmun,  texnologiya  və 

qiymətləndirmə  məsələlərini  əlaqəli  şəkildə  ümumiləşdirir.  Azərbaycan  dili  fənn  kurikulumunda  da 

əks  olunmuş  təlim  nəticələri  biri  digərini  tamamlayaraq,  möhkəmləndirərək,  davam  etdirərək  şagird 

şəxsiyyətinin formalaşmasını və inkişafını izləməyə şərait yaradır. 

 

 

TARİXİ ÖZÜNDƏ YAŞADAN DƏRBƏNDİN “TATLAR VƏ 

“QARADAĞLAR” ETNOOYKONİMLƏRİ 

 

Elnarə ƏHMƏDOVA 

Sumqayıt Dövlət Universiteti 



ahmedovaelnara03@gmail.com 

AZƏRBAYCAN 



 

Dərbənd  toponimlərinin  böyük  bir  qismini  etnotoponimlər  təşkil  edir.  Həmin  etnotoponimlərin 

mənşəyinin, semantikasının və strukturunun araşdırılması ərazinin ümumi toponimik mənzərəsini əks 

etdirmək  baxımından  əhəmiyyətlidir.  Göstərilənləri  nəzəri  alaraq  Tatlar  və  Qaradağlar 

etnooykonimlərinin qısa etimologiyasını və onların leksik-semantik xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirək. 

Tatlar.  Dərbənd  şəhərinin  31  kilometrliyindəki  Xəzərsahili  çökəklikdə  Ulluçayın  yaxınlığında 

yerləşən  kəndin  adıdır.  Əhalisi,  əsasən,  tərəkəmələrdən  və  tatlardan  ibarətdir.“Tat”  toponimiyada  iz 

qoymuş etnoslardan birinin adıdır. Azərbaycan onomastikasında coğrafi adların formalaşmasında “tat” 

etnonimi  zənginliyi  ilə  diqqəti  cəlb  edir.Tatların  milli  kimliyi,  eləcə  də  “tat”  etnonimi  haqqında 

müxtəlif fikirlər mövcuddur. Tədqiqatçıların əksəriyyəti tatları farsdilli tayfa kimi qəbul edirlər.Tatlar 

b.e.  təxminən  527-ci  ilidən  başlayaraq  Sasanilər  tərəfindən  İranın  mərkəzindən  və  cənubundan 

köçürülmüş, Zaqafqaziyada - indiki Azərbaycan və Dağıstan ərazisində yerləşdirilmişlər. Dərbənd və 

Dərbənd ətrafındakı kəndlərdə tat dilində danışanların kəmiyyətcə çoxluğu bunu deməyə əsas verir ki, 

tatların Zaqafqaziyaya ilk axınları zamanı onlar məhz bu torpaqlarda məskən salmışlar. 

Dağətəyi  ərazilərdə  məskunlaşmış  tatların  bir  qismi  qısa  müddətdə  Zaqafqaziyada  xristian 

dinindən  olan  digər  xalqlara(gürcü,  erməni,  udin)  uyğunlaşmış,  xristian  dinini  qəbul  etmişlər.  XIX 

əsrin  sonu,  XX  əsrin  əvvəllərində  onların  bir  qrupu  etnik  köklərindən  uzaqlaşıb  tamamilə 

erməniləşdilər. Hazırda onların bir hissəsi Rusiyada və Ermənistanda yaşayırlar. 

Tatların  digər  qismi  Xəzər  sahilindən  Azərbaycana,  eləcə  də  Qafqazın  içərilərinə  doğru  - 

Qaraçay-Balkar,  Çeçenistan  ərazilərinə  köç  etdilər.  Onlar  Daglıq  yerlərdə  ayrıca  birliklər  şəklində 

yaşayırdılar.  Yerli  dağlı  xalqlarla  (əsasən,  musəvi  dağlılarla)  tez  bir  zamanda  qaynayıb-qarışdılar. 

İudizmi  qəbul  etdikdən  sonar  onlarla  eyni  dindən  olanlarla  nikah  əlaqələrinə  də  imkan  yaradırdılar. 

Din  dəyişikliyi  və  qan  qarışıqlığı  nəticəsində  dağlı  tatlar  tədricən  yəhudiləşdi  və  özlərini  “dağ 

yəhudiləri”  adlandırdılar.  Lakin  bu  etnonim  Qafqaz  xalqları  arasında  vüsət  tapa  bilmədi  və  musəvi 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

876



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

tatları  öz  qonşuları  “cuhud”,  “cuxur”,  “dağ  cuhud”  və  s.  kimi  terminlərlə  adlandırdılar.  Hal-hazırda 

İsraildə,  ABŞ-da,  Rusiyada,  Qazaxstanda,  Azərbaycanın  şimalında  Quba  rayonun  “Qırmızı  qəsəbə” 

adlanan yaşayış məntəqəsində, Oğuz rayonunda Dağıstanda yaşayırlar. 

VII-IX  əsrlərdə  ərəblər  Azərbaycanı  işğal  etdikdən  sonra  yerli  əhalinin  kütləvi  şəkildə 

müsəlmanlaşdırılması  burda  yaşayan  tatlardan  da  yan  keçmədi  və  onların  böyük  bir  hissəsi  islam 

dinini  qəbul  etdi.  998-ci  ildə  Dərbənd  əmirliyinin,  Xursan  və  Tabasaranın  Şirvanşahlar  dövlətinə 

birləşdirilməsindən sonra Şirvanda ayrı-ayrı etnik qruplar yerli türklərlə qaynayıb-qarışdılar. XI əsrdə 

oğuz-səlcuqların  Mərkəzi  Asiyadan  Aralıq  dənizinə,  Dərbənddən  İran  körfəsinə  qədər  olan  əraziləri 

əhatə  edən  böyük  Səlcuq  İmperiyası  yaradıldı  və  Azərbaycan  torpaqları  bütövlükdə  bu  imperiyanın 

tərkibinə  daxil  edildi.  Səcuqlar  zamanında  müsəlman  tatlar  bütün  Cənubi  Qafqazda  və  Ön  Asiyada 

başlıca etnik qüvvəyə çevrilmiş türk səlcuqlarla yaxın dostluq əlaqələri qurmuşdular. Oğuzlar, qeyri-

türk mənşəli müsəlman tatlar və talışların bir hissəsi azərbaycanlıların tərkibində əsas etnik qrupları 

təşkil  edirdilər.  Uzunmüddətli  birgə  yaşayış  nəticəsində  bu  xalqlar  bir-birinin  məişətinə, 

mədəniyyətinə təsir göstərmişlər. Oğuz-səlcuq dili əsasında Azərbaycan ümumxalq dili formalaşdı və 

bu  dil  tatlar  arasında  da  yayılmağa  başladı.  Baş  verən  tarixi-ictimai  hadisələr  müsəlman  tatların  da 

etnik təfəkkürünə təsir göstərdiyindən onların bir qismi tat dilindən tamamilə imtina etmiş, digər bir 

qismi  isə  öz  milli  dilini  qoruyub  saxlamışdır.  Müsəlman  tatlar  Qazaxıstanda,  Qırğızıstanda, 

Dağıstanda, Abşeron yarımadasında, Quba, Xaçmaz, Dəvəçi, rayonlarında yaşayırlar. 

Səlcuqlar  zamanında  Zaqafqaziyada,  eləcə  də  Azərbaycanda  qeyri-türk  mənşəli  etnosları  “tat” 

termini  ilə  adlandırırdılar.  Etnonim  mənşəcə  türk  dillərinə  mənsubdur.  Sözün  mövcud  xalqın  adı 

olması  fikri  mübahisəlidir.  Bəzi  tədqiqatçılara  görə,  bu  ad  etnosun  sosial  vəziyyəti,  həyat  tərzi  ilə 

əlaqədar olaraq verilmişdir və “oturaq həyat tərzi keçirən”,”qul” kimi mənalar ifadə edir .Bu fikir öz 

elmi təsdiqini tapmamışdır. Türk dilinin cağatay dialektində tat “qara qüvvələrə xidmət edən” anlamını 

vermişdir. Türkmənlər Türküstanda yaşayan türkdilli xalqları tat adlandırmışlar. 

Türkologiya  elminin  təməlini  qoymuş  M.  Qşqarlı  “Divani  luğat-it-türk”  əsərində  bəzi 

etnonimlərin ilkin formasını və məna yükünü izah edərkən “tat” terminindən də bəhs edib. Divanda 

oxuyuruq:  “Tat-  bütün türklərə  görə,  farsca  danışan  adam.  tatığ  közrə, tigənig  türpə  -  tatın  gözünə 



vur,  tikanını  dibindən  üz.  Toğsı  və  yağma  dillərində  uyğur  kafirlərinin  adı...  Bu  məsəl  farslar 

haqqında olduğu kimi, çinlilər və uyğurlar barədə də söylənilir..” Deməli, tarixən türklər təkcə farsları 

deyil, özlərindən (öz tayfalarından, ya da dinlərindən) olmayanları da tat adlandırmışlar. 

“Kitabi-Dədə Qorqud”da da tatların adı çəkilir: “ Saqqalı uzun tat əri banladıqda...” Guman ki, 

dastanda tat deyərkən “yadelli, “gəlmə”, ya da “kafir” nəzərdə tutulur.  

Beləliklə,  tat  sözü  türk  dillərində  başqa  yerdən  köç  edən,  eləcə  də  qeyri-türk(xüsusilə  İran 

kökənli) tayfalara verilən ad olmuş və “yabancı”, “gəlmə”mənalarını ifadə etmişdir. Hazırda Ağdaş, 

Kəlbəcər  rayonlarında  Tatlar,  Dağıstanda  Tatlar,  Tatavul,  Gürcüstanda  Tatuşağı  kənd  adları 

mövcuddur. 



Qaradağlar kəndi Dərbənd şəhərindən şimal-qərbdə Ulluçay sahilində yerləşir. Əhalisi tərəkəmə 

türklərindən ibarətdir. 

Toponim, çox böyük ehtimal ki, əvvəllər ağqoyunlu, səfəvi və şahsevən, XVI əsrdə isə qızılbaş 

tayfa birliyinə daxil olan qaradağlı tayfasının adından götürülmüşdür. Bu tayfa Səfəvilər hakimiyyəti 

uğrunda  mübarizədə  böyük  rol  oynamışdır.  “Azərbaycan  toponimlərinin  ensiklopedik  lüğəti”ndən 

oxuyuruq:  “Tayfa  öz  adını  Cənubi  Azərbaycanın  Qaradağ  mahalının  adından  almışdır.Səfəvilər 

hakimiyyətə  keçdikdən  sonra  qaradağlılar  müxtəlif  ərazilərə  yayılmışlar.  Qaradağlı  adlı  kəndlər  də 

məhz həmin tayfaya məxsus ailələrin etnik adını əks etdirir”. 

Qaradağlılar oğuz-səlcuqların kəngərli tayfasının qaraxanbəyli tirəsindəndir. Cənubi Azərbaycan 

Orta  Asiyadan  gəldikləri  ehtimal  olunan  qaradağlılar  bu  ərazidə  XIII  əsrdə  məskunlaşmışlar.  Bu 

tayfanın  Cənubi  Azərbaycandan  Şimali  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsi  Səfəvi  şahı  I  Şah 

Abbasın  adı  ilə  bağlıdır.  Qaradağlılar  müxtəlif  ərazilərə  yayılmış  və  yaşadıqları  yerlərə  öz  adlarını 

vermişlər. Tayfanın adını əks etdirən toponimlər də məhz bu yolla yaranmışdır. Qaradağlıların daha 

çox  Azərbaycanın  şimal  ərazilərndə  məskunlaşdığını  nəzərə  alsaq,  güman  etmək  olar  ki,  Dərbənd 

rayonuna  daxil  olan  Qaradağlar  kəndi  də  məhz  həmin  tayfa  üzvlərinin  burda  yaşaması  ilə  əlaqədar 

olmuşdur. 

Qaradağlar  toponimi  “qara”,  “dağ”  sözləri  ilə  “-lar”  morfoformantının  birləşməsindən 

yaranmışdır. Bildiyimiz kimi, “qara” sözü əski türkcədə bir çox mənalar ifadə etmişdir. “Qara/kara” 

rəng anlamından başqa güclü, böyük anlamlarını da vermiş, hətta şimal istiqamətini təyin etmək üçün 


IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

877



 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

cəhət  mənasında  da  işlənmişdir.  “Dağ”  leksemi  yüksəklik  mənasını  ifadə  edir.  Türkdilli  xalqların 

yaşadığı  geniş  coğrafiyaya  nəzər  saldıqda  onların  daha  çox  dağlıq  ərazilərdə  yaşadıqlarını  görmək 

olar.  Bu  baxımdan  dağ  sözü  həmin  ərazilərdə  bir  sıra  toponimlərdə  öz  əksini  tapmışdır.  Qaradağlar 

toponimin tərkib hissələrinin məzmunu ayrılıqda aydınlaşdıraraq sözü “güclü dağlı” kimi izah etmək 

olar. Türklər hər zaman özlərini güclü bir xalq kimi tanımış və tanıtmışlar. Hətta türk sözünün əsas 

mənalarından  biri  kimi  “güclü”  sözü  göztərilir.  Müstəsana  gücə  malik  olan  bu  tayfa  üzvlərinin  də 

dağlıq  ərazilərdə  qərarlaşdıqları  üçün  özlərini  “qaradağli”-“güclü  dağlı”  adlandırmaları  həqiqətə 

uyğundur. 

Bu toponimə Azərbaycanda Ağsu, Gədəbəy, Ağdam, Ağdaş , Füzuli, Tərtər, Ucar rayonlarında 

oykonim, Xaçmaz rayonunda Qaradağlı Buduq oykonimi, Cənubi Azərbaycanda vilayət adı kimi rast 

gəlinir. 

 

 

SƏBƏB-MƏQSƏD MƏZMUNLU QOŞMALAR 



 

Günay İBIİŞOVA 

253 № li tam orta məktəb 



ibishova.gunay@mail.ru 

AZƏRBAYCAN 

 

Dünya dillərində ən qədim söz qrupları içərisində köməkçi nitq hissələri özünəməxsus yer tutur. 



Azərbaycan qrammatikasında da köməkçi nitq hissələri tədqiq olunan obyektlərdən biridir. Bu sözlər 

köməkçi vəzifə ifadə etmələrinə baxmayaraq, dildə mühüm rol oynayır. 

Azərbaycan  dilçiliyində  köməkçi  nitq  hissələri  tərkibində  qoşmalar  ifadə  etdiyi  rəngarəng 

mənaları  ilə  və  spesifik  fərqli  xüsusiyyətləri  ilə  seçildiyinə  görə  hər  zaman  diqqət  mərkəzində 

olmuşdur.  

Qoşmaların digər köməkçi nitq hissələrindən fərqlənən əsas cəhəti budur ki, qoşulduqları sözlərlə 

birlikdə  müxtəlif  məna  çalarları  yaratmaqla  yanaşı,  yaranan  çalarlıq  əsasında  müxtəlif  sintaktik 

münasibətləri də əks etdirir.  

 F.Zeynalovun fikrinə əsaslanaraq bildirmək istərdim ki, elə qədim dövrlərdən qoşmalar, adətən, 

hal  şəkilçilərinin  ifadə  edə  bilmədikləri  münasibətləri  bildirməyə,  bu  şəkilçilərin  ifadə  etdiyi 

xüsusiyyətləri dəqiqləşdirməyə xidmət etmişdir.  

 Müasir  Azərbaycan  dilində  qoşmalar  müəyyən  dəyişikliklərə  uğrayaraq  formalaşmışdır.  Bu 

lüğəvi  mənası  olmayan  sözlər  yalnız  adlıq,  yiyəlik,  yönlük  və  çıxışlıq  halda  olan  leksik  vahidlərə 

qoşularaq  bir  məna  ifadə  edir.  Bu  baxımdan  qoşmaların  qrammatik  mənaları  aid  olduqları  sözlərlə 

birlikdə reallaşır. 

S.Ə.Cəfərovun fikrinə əsasən qoşmalar isimlərin, əvəzliklərin və ya substantivləşmiş feil, sifət və 

sayların vasitəli hal şəkilçiləri ilə feillər arasındakı sintaktik əlaqələri göstərən qrammatik kateqoriyadır.  

 F.Zeynalov  da  qoşmaların  adlar  və  adlarla  feillər  arasında  müxtəlif  sintaktik  münasibətləri  əks 

etdirməyə  xidmət  edən  bir  kateqoriya  olduğunu  bildirir.  Bu  kateqoriyaya  daxil  olan  sözlər  əsas  nitq 

hissələrinin məzmununu bu və ya digər cəhətdən tamamlamağa, zənginləşdirməyə xidmət edir.  

 Qoşmalar içərisində, əsasən, üçün, ötrü, görə qoşmaları səbəb-məqsəd bildirən qrammatik məna 

çalarlığını  əks  etdirməkdə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Məsələn:  Qanun  özü-  insanlıq  üçün  borc 

ödəməkdir!(B.Vahabzadə) 

 Qoşmalar,  adətən,  sinonim  olaraq  bir-birini  əvəz  edə  bilir,  ancaq  hər  zaman  yox,  çünki  hal 

şəkilçiləri qoşmaların daşıdığı hər hansı bir məna çalarlığını bütünlüklə əhatə edə bilmir. Bu baxımdan 

sinonimlik bütün qoşmalara şamil edilə bilməz.  

 Hətta üçün, ötrü, görə qoşmaları hər zaman əvəzetmə funksiyasını daşımadığına görə bütünlüklə 

səbəb məzmununu da ifadə edə bilməz.  

 Üçün  qoşması,  əsasən,  adlıq  və  yiyəlik  halda  olan  sözlərə  artırılaraq  səbəb  və  məqsəd 

mənalarıını ifadə edir: Mənə elə gəldi ki, vətənim üçün dağı dağ üstünə qoya bilərəm! (İ.Əfəndiyev); 

Bu da uşaqdır, bu da insandır, ehsanlıq tut əslən bunun üçün, yetimlər, aclar üçün əkilib. (M.Cəlal) 

 Lakin  bu  qoşmanın  etimologiyasını  araşdırarkən  onu  səbəb  və  məqsəd  məzmunu  ilə  yanaşı, 

müəyyən qədər də nəticə və aidlik bildirən qoşma da adlandırmaq olur. 


Yüklə 19,19 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   189




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin