Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KÖŞƏ YAZILARININ DİLİNDƏ DAHA ÇOX RAST GƏLİNƏN BƏDİİ TƏSVİR VƏ İFADƏ VASİTƏLƏRİ Fərid İBRAHİMLİ
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİKASINDA ADVERMƏ ƏNƏNƏSİ Heyran CÜMŞÜDOVA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
853 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan KÖŞƏ YAZILARININ DİLİNDƏ DAHA ÇOX RAST GƏLİNƏN BƏDİİ TƏSVİR VƏ İFADƏ VASİTƏLƏRİ Fərid İBRAHİMLİ Qafqaz Universiteti feridletter@gmail.com AZƏRBAYCAN
Bədii yaradıcılıq nümunəsi olan köşə yazılarının əsas fərqləndirici xüsusiyyəti istifadə etdiyi dil materialıdır. İstifadə olunan dil geniş mənada bədii-publisistik dildir. Bədii-publisistik dil isə həyatı obrazlı, emosional, ekspressiv əksetdirmə vasitəsidir. Bədii-publisistik mətndə obrazlılıq, emosionallıq yaradan əsasən bədii təsvir və ifadə vasitələridir. Bədii publisistik forma hesab olunan köşə yazılarında da dil materialını bədii təsvir və ifadə vasitələrsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. Müqayisə və bənzətmələr. Köşə yazılarında müqayisə və bənzətmə yaratmaq üçün müxtəlif dil vahidlərindən istifadə olunur. Köməkçi sözlər vasitəsilə, sanki bağlayıcısı, kimi, tək(təki), nisbətən, əvəzinə sözləri və s. vasitələrlə mətndə müqayisə və bənzətmələr yaradılır. Müqayisə və bənzətmələr təsvir edilən hadisə və əhvalatla bağlı təsəvvürü dərinləşdirir, emosional təsiri gücləndirir. Metaforalar. Metafora bədii əsərlərdə xüsusilə işləkdir. Ancaq köşə yazılarında metaforalara digər mətbuat janrlarından daha çox rast gəlinir. Metaforalar mətnin bədiilik gücünün artmasına, ifadəliliyə şərait yaradır. Təbii ki, yerli-yersiz işlədilən metaforalar lazım olduğundan artıq pafos yaradır. “...“Böyük dayaq” filminin qəhrəmanı Rüstəm kişini xatırladım. Ona düzgün məsləhətlər verən partkom Şirzadı hər zaman sancır, axırda lal hüseynlərin qəzəbinə tuş gəlir. Onun dediyi bir ifadə də var: “Sən nə əfi ilanmışsan əəə...” Zəmanəmizin Rüstəmi də günün birində bu sözü ünvanına deyəcək, barmağını ilana zəhər verən “kərtənkələlər”ə tuşlayacaq, amma gec olacaq...” (Elşad Paşasoy “Sən nə əfi ilanmışsan əəə...”, Yeni Müsavat, səh.6, 20.01.2014) Burada “kərtənkələlər” sözü rəmzi mənada işlənmişdir. Epitetlər. Epitet özündən sonra gələn sözü bədii cəhətdən təyin edir. Epitetin sintaktik təyindən fərqi ondadır ki, birləşmə daxilində məcazilik yaradaraq, obrazlılıq yaradır. “Epitet təsvir edilən hadisənin bu və ya digər xarakter əlamətlərinin meydana çıxmasında, onun qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır, haqqında bəhs edilən əşyaya aydınlıq, obrazlılıq verir, onun haqqında canlı təsəvvür yaradır”. (Z.İ.Budaqova. Məcazlar sistemi. “Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı/oçerklər”, səh.130.) “...Amma mənim dediyim başqa bir şeydir. Azərbaycanda yenicə varlanan hər bir kəsin arzusu yekə, lap yekə, qocaman maşın almaqdır. Qoy kasıbın gözü çıxsın, onlara sözün həndəsi mənasında yuxarıdan aşağı baxa bilsinlər, qaz verəndə o biri sürücülər qorxudan mayasını udsun.” (Sevinc Telmanqızı “Dörd təkər üstündə dördayaqlı...”, Yeni Müsavat, səh.3, 16.03.2014) Bu nümunədə “qocaman maşın”, “həndəsi məna” birləşmələri bədii təyin yaratmışdır. “Qocaman maşın” ifadəsində qocaman sözü həm sintaktik, həm də, bədii təyin rolunda çıxış edir. “Həndəsi məna” ifadəsi isə, “sözün həndəsi mənasında” şəklində işlənərək, üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi tərəfləri arasına söz daxil olmuş və həmin sözlə birlikdə cümlənin bir üzvü kimi götürülür. Birləşmə daxilində, həndəsi sözü məna sözünün təyinedicisi olsa da, cümlə daxilində sintaktik təyin hesab olunmur. Bədii təyin funksiyasında olan həndəsi sözü obrazlılıq yaratmış, lakin müəllifin bədii təfəkkürünün gücü ilə yaranmış olan bu təyin, oxucu üçün anlaşılmaz ola bilərdi, ancaq müəllif “yuxarıdan aşağı” ifadəsini işlədərək, işlətdiyi bədii təyinin ifadə etdiyi mənaya aydınlıq gətirir. Frazeoloji vahidlər. Köşə yazılarının dili frazeoloji vahidlərin işlədilməsi baxımından çox zəngindir. Xalq dilinin zənginlikləri əsasında formalaşmış frazeoloji vahidlər canlı, koloritli, obrazlı köşə dilinin formalaşmasına yardımçı olur. Frazeoloji vahidlər sırasında atalar sözü və məsəllərin də, işlədilməsini nəzərdən keçiririk. Atalar sözü və məsəllər müəllifin üslubundan və mətnin məzmunundan asılı olaraq, ya olduğu kimi, bir çox hallarda isə müəyyən hissəsi, bəzən müəllifin məqsədindən asılı olaraq tamamilə dəyişdirilir, yeni məzmun və forma verilərək yeni tərzdə işlənir. “Çox populyar Şərq pritçalarından biri gözünün qabağındakını görməyib hansısa uzaq işlərdən bəhs edən insan haqdadır. Müxtəlif variantları var, məsələn, biri belədir ki, gopçu molla süfrə arxasında oturduğu an qəfildən böyrü üstdə dayanır, “Ayy...” eləyir, deyirlər nə oldu, deyir əşşi, heç nə, indicə Təbrizdə bir araba aşırdı, çiynimi verdim, saxladım. Ev yiyəsi bu misilsiz gopu ifşa eləmək üçün IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
854 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan hamıya plov gətirəndə mollaya çatası toyuq ətini düyünün altında gizlədir. Molla qəzəblənir, deyir, bu nədir, hamıya ət verilib, mənə isə yox. Bu zaman ev yiyəsi əti düyünün altından çıxardır, deyir, bəs sən burda toyuğu aşın altında görmürsən, necə olur Təbrizdə aşan arabanı gördün? Bunun başqa populyar variantından isə atalar sözü yaranıb: “İsfahan uzaqdadır, yüz iynə boyu burdadır”. Həmin variantda İsfahanda yüz iynə boyu hündürlükdən tullandığını iddia edən şəxsdən bəhs olunurdu.” (Zamin Hacı “Qrenlandiyadan qayıtmaq”, Yeni Müsavat, səh.8, №80, 01.04.2014) Bu nümunədə müəllif atalar sözünü və lətifəni öz bədii təfəkkürünün məhsuluna çevirərək üstalıqla işlətmişdir. Burada işlənən atalar sözü tərkib etibarilə frazeoloji vahid xüsusiyyəti daşımır. Mətndə işlənən feli birləşmələr sərbəst birləşmələrdir. Mətndə feli frazeoloji birləşməyə rast gəlinmir. Deməli, müəllif öz köşəsini yazarkən, leksik vahidləri ifadə etdiyi mənaya görə seçir. Mətnin ideya və məzmununa uyğun ifadə vasitələri seçilir. Frazeoloji vahidlərdən istifadə obrazlılıq yaradır. Ancaq müəllif obrazlılıq yaratmaq üçün yalnız sözlərin məcazi variantlarını seçmir. Nümunədə əyani olaraq görünür ki, müəllif məcazilik semantikasına enmədən obrazlı bir dillə fikirini çatdırmağı bacarmışdır. Bədii parçalar. Hər hansı bədii əsərdən, özündən əvvəl yaşamış tanınmış insanların fikirlərindən sitat gətirməklə müəllif öz düşüncələrinə haqq qazandırmağa çalışmaqla köşəsini daha inandırıcı edir. Həmçinin bədii parçalardan keçmişdə də mövzunun aktual olduğunu nəzərə çatdırmaq üçün istifadə edilir. Bu məqamda bədii parçalar köşə yazılarında təsvir olunan hadisələrin və fikirlərin əyaniliyini, vizuallığını artırır. Həmçinin bədii parçalar köşələrin ümumi dil mənzərəsini zənginləşdirir. Canlı, əyani, koloritli, inandırıcı dil və bədii-publisistik təfəkkür ortaya çıxır. “...Birinci məktubda görkəmli filoloq alimlərimizdən biri yazır ki, əslində tuman məsələsi yüzillərdir bizim ellərdə aktualdır. Misal olaraq güneyli şairimiz Mirzəli Möcüzün 1920-ci illərdə qələmə aldığı bir şeiri göstərir: “İngilis, həm fransız, Hər ikisi imansız. Sabah iynə verməsə, Qalacağıq tumansız.” Əgər bir millət 100 il ərzində tuman istehsalını qaydaya sala bilməyibsə, ondan daha nə gizləyəsən? Çox acınacaqlı haldır. İndi də çinlilərdən asılı vəziyyətdəyik, onlar da imansız camaatdır.” (Zamin Hacı “Milli şiş var imiş!”, Yeni Müsavat qəzeti, səh.8, 18.03.2014) Verilmiş bu nümunədə müəllifin istifadə etdiyi bədii parça mövzunun tarixən aktuallığını göstərir və mətnin ümumi məzmunu ilə səsləşir. Həmçinin bədii parçada işlənmiş “imansız” təyini müəllifin dilinə daxil olmuş, mövzunun aktuallığını qabartmış və keçmişlə indiki vəziyyətin bədii-publisistik təfəkkürlə müqayisəsini aparmışdır. Köşə yazılarında üslubi cəhətdən bədii parçalardan, frazeoloji vahidlərdən, xalq deyimlərindən, sadə danışıq dilindən istifadə olunması onların vahid üslubi sistemdə birləşməsini təmin edir. Elə bir köşə yazısı yoxdur ki, orada bu ifadə vasitələrindən ən azı bir neçəsindən istifadə edilməsin. Bədii- publisistik forma və janrlar içərisində dil və üslub imkanlarına görə köşə yazıları daha zəngindir. Bu baxımdan köşə yazıları mətbuat dilinin inkişafı üçün laboratoriya rolunu oynamaqla, dilin inkişafı üçün əlverişli mühit yaradır.
AZƏRBAYCAN ANTROPONİMİKASINDA ADVERMƏ ƏNƏNƏSİ Heyran CÜMŞÜDOVA Sumqayıt Dövlət Universiteti ceyhunə.huseyn@mail.ru AZƏRBAYCAN
İ
qoyur. Ata və ana belə desək ki, təzə dünyaya gələn övladına hər hansı adı qoymaq istəyir. Bu adı valideyinlər kimlərdənsə eşitmiş ola bilərlər və ya istədikləri bir insanin adi ilə bağlı ola bilər.Uşağa ad qoyulandan sonra ətrafındakı hər kəs uşağı bu adla çağırır. Şair Osman Sarıvəlli “Baban belə demişdir”şeirində obrazlı şəkildə advermə ənənəsini belə təsvir etmişdir: Məclis ahəngini bir az dəyişir Qonaqlar söz alıb danışır ba-bir Dünyada hər kəsdən şirindir övlad. Bizim xalqımızın fəxridir bu ad- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
855 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Əziz “Babək”adın Mübarək olsun! Azərbaycan dilinin antroponimik leksikası xüsusi kəmiyyət və tutumu, forma və məzmun baxımından dilimizin mənəvi sərvətidir. Şəxs adları insan cəmiyyəti yarandığı gündən meydana gəlmiş iqtisadi və mədəni tərəqqisi ilə bağlı inkişaf yolu keçmiş, dilimizdə şəxs adlarının müasir və zəngin sistemi yaranmışdır. Tarixin müəyyən mərhələsində dilimizdə türk, ərəb, fars, rus və avropa mənşəli şəxs adları özünə yer tapmışdır. Zaman keçdikcə bu adların xeyli hissəsi sıradan çıxmış, dəyişmiş, öz yerini yeni milli adlara vermişdir. 1990-ci ilə qədər dilimizdə olan Vasili, Alik, Mayıs, Sara, Raciv, Fidel, Tolik və s kimi alınma və qondarma adlar indi tamamilə sıradan çıxmış, onların yerinə xalis Azərbaycan və türk mənşəli adlar öz yerini tapmaqdadır. Tarixə nəzər salsaq görərik ki, övladlara ad verilməsi mərasiminə nikbin münasibət bəslənilmişdir. Bu hadisə xalq şadlığı , təntənə və mərasim şəklini alardı. Şifahi xalq ədəbiyyatımızın qədim yaradıcılığı olan “Kitabi-Dədə Qorqud”dastanlar küliyyatında biz qədimlərdə olan advermə mərasimi ilə taniş oluruq. Dədə Qorqud kitabı Azərbaycan xalqının şah əsərlərindən biri, Azərbaycan dilinin ölməz abidəsidir. Məhz dil abidəsi kimi, bu ulu kitab əvəzsiz bir xəzinədir. ”Dədə Qorqud” kitabı Azərbaycan dilinin həm dünya dilləri, həm də türk dilləri arasında aydın görünən, seçilən yerini həmişəlik təsdiq edən canlı sənəddir. O mənada canlıdır ki, yaşarı, inkişaf edən sənəddir. Yazıya alınığı 1300 il ərzində bu dastanlar toplusu Azərbaycan xalqının hər nəslinin ömründə, taleyində, yaddaşında, arzu və ümidlərində daim təzədən yazılmışdır. Bu ulu kitab həqiqətən pozulmaz yazı olmuşdur. O, oxunduqca, təsdiq edildikcə, açıqlandıqca, xalqımızın ömründə, gələcəyə bəslədiyi ümidlərində yenə təzədən yazılır, təzədən bizimləşir və müasirləşir. Bu dastanda Dədə Qorqud insanlara ad verən tarixi şəxsiyyət kimi qələmə verilir. Maraqlısı odur ki, Dədə Qorqud körpələrə deyil, sadəcə igidlik göstərmiş cavanlara ad verərmiş. Beləliklə, sonda belə bir nəticəyə gələ bilərik ki, keçmişdə uşaqların müəyyən dövrə qədər adsız keçdiklərini, adsiz dövürdə ancaq sahiblərinin, nəslin və ya tayfanın adları ilə tanındıqlarını göstərir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında adları çəkilən antroponimlərdən Buğa, Buğac, Alp Aruz, Budaq, Qazan oğlu Tural kimi adların semantikasında igidlik, qüvvətlilik kimi keyfiyyətlər, Boyuuzun Burla Xatun, Banuçiçək, Qutluq(xoşbəxtlik,səadət) və s.adlarda isə incəlik və zəriflik kimi gözəllik çalarları müşahidə olunur. Bığı qanlı Bəkduz Əmən, Qaraca Çoban antroponimləri zahiri görünüş, Eltəris Kağan,Yoluq Təkin, Bayandır xan, Baybörə bəy, Selcan Xatun kimi antroponimlər isə ictimai həyatla bağlı olaraq yaranan antroponimlər kimi izah edilə bilər. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boylarında bir çox oğuz pəhləvanlarının adı çəkilir. Məsələn, Aruz, Basat, Qazan, Dəli Qaracin, Məlik, Dugər Baybican, Selcan Xatun, Banu Xatun,Yeynək başqa bir qisim şəxs adları həm də oğuz etnonimlərini xatırladır. Qırxqiniq, Dugər, Oxucu, Bayandır və s tayfa adlarının şəxs adlarına, şəxs adlarının yenidən tayfa adına keçməsi bir oğuz ənənəsidir. ”Kitabi- Dədə Qorqud-dakı şəxs adları qədim türk onamastikasını əks etdirir. Bu xüsusi adlar xalqın qiymətli etnolinqvistiq yaddaşıdır. Türkologiyada antroponimlər az öyrənilmiş sahələrdən biridir. Tayfa adlarından yaranan şəxs adlarının həm semantikasının, həm də coğrafi adlara çevrilməsinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir. Xalqın dil tarixi, etnoqrafiya və psixologiyasını yaşadan, milli etiket funksiyasını yerinə yetirən antroponimlərin linqivistik baxımdan araşdırılması dil tariximiz və s barədə dəyərli faklar verə bilər. “Ağ”və “Qara” komponentli antroponimlər qədim adlar sistemində xüsusi diqqət kəsb edir. Azərbaycan və başqa türk dillərindəki onomastik vahidlərində “ağ” və “qara” leksemlərin dairəsi genişdir. Dilimizdə rəng anlamında “qara” vahidi gözəllik motivi ifadə edən bir sıra leksik vahidlərin yaranmasında inkişaf etmişdir. Məsələn,”Qara” sözü tarixdə böyüklük, güclülük, qüdrətlilik, əzəmətlilik mənasını ifadə etmişdir. “Ağ” rəngin müsbət, qara rəngin mənfi emosiyaları ifadə etmə xüsusiyyətləri “Kitabi- Dədə Qorqud” dastanlarında daha qabarıq müşahidə olunur. Rəng anlamında qara lekseminin mənfi emosiyalar ifadə etməsini də inkar etmək olmaz. Dastanda adı çəkilən “Bayandır” adı Azərbaycan antroponimləri sistemində “Bayandur” şəklində işlənməkdədir. Bayandur tayfa adının dilimizin antroponimik sisteminin zənginləşməsində xüsüsi, özünəməxsus rol oynadığını göstərir. Qorqud, Dəmirgüc, Əmən Qoca oğlu Alp Ərən, Duxa Qoca oğlu Yalıncıq, Qazlıq Qoca, Baybörə, Bamsı Beyrək, Yeynək İnək Qoca oğlu Sarı Qalmış, Banuçiçək, Burla Xatun və digər şəxs adları kimi Bayandur adı da müasir ad sistemində tam aktuallıq qazanmasa da təsadufi hallarda işlənir. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
856 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Sovet höküməti qurulmazdan öncə Azərbaycanda körpələrə həm də dini adlar verilməsinə daha çox rast gəlinir: Məsələn, Əli, Osman, Məhəmməd, Yusif, Zeynəb, Zəhranı misal çəkmək olar. Bundan əlavə valideyinlərin uşaqlara məşhur qəhrəmanların və ya tarixi şəxslərin adlarını verməsi populyar olub. Məsələn, Babək, Cavanşir, Nəbi, Həcər adları. Keçmiş SSRİ-də isə valideyinlər öz körpələrinə rus və ya sovet ideologiyasına uyğun adlar veriblər. Kolxoz, Konbayn, Sovet, Traktor, Marks, Komsamol,Yanvar, Fevral, Oktyabr kimi ictimai- siyasi quruluşla bağlı adları misal gostərmək olar. SSRİ-nin dağılması və Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra ölkəmizdə bütün istiqamətlər kimi insan adları sahəsində də dəyişikliklər baş verdi. İnsan adları sahəsində baş verən bu dəyişikliyi müasir dövrün tələbi, həm də azərbaycanlıların öz köklərinə qayıdışıı kimi izah etmək olar. Dilçilik sahəsi üzrə ekspert Musa İsmayılovun sözlərinə görə Azərbaycanda ərəb-fars adları artıq azalmaqdadır. Türk mənşəli adlar isə artmaqdadır. Bununla yanaşı dini adların verilməsi halları daha cox nəzərə çarpmaqdadır.. Bu isə azərbaycanlıların İslam dininə qayıdışı ilə əlaqədardır.
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu hesenova-88@mail.ru AZƏRBAYCAN
Məlum olduğu kimi, insanlar kommunikasiya prosesində verbal vasitələrlə yanaşı, qeyri-verbal vasitələrdən də istifadə edirlər. Sözsüz ünsiyyət görünən, başqa cür desək, vizual prosesdir və bu qarşılıqlı yolla həyata keçirilir. Məsələn, biz dostumuzla zarafat etməmişdən əvvəl və çox zaman söhbətin gedişində digər dostumuza göz vuraraq söhbətə başlayırıq. Elə bu zaman söhbətin hansı tərzdə qurulacağı göndərilən mesajdan xəbərdar olan, yəni ötürülən siqnalı görən dost üçün aydın olacaq, çünki o, qarşı tərəfin söyləyəcəyinə qeyri-verbal davranışa əsasən öncədən anlam verə bildi. Bir sözlə, sözsüz ünsiyyət verbal kommunikasiyanı qabaqlamaqla yanaşı, onun gedişi haqqında öncədən məlumat verir. Ünsiyyət prosesini sözsüz mesajlar və ya siqnalların köməyi olmadan təsvəvvür etmək çətindir. Məsələn, bir insana verbal yolla “gəl” deyirik, o da bizə tərəf addımlayır. Kənardan onları seyr edən bir insan deyilən sözü eşitməsə, çox təəccüblənər və nitq ona quru və cansıxıcı təsir yaradar. Bunun əksinə olaraq siqnalları göndərən adam sözlə yanaşı, həm də xəfif bir təbəssümlə və ya əli ilə ona gəl deyirsə, onları müşayiət edən insan üçün tam anlaşıqlı olar. Məhz bu səbəbdən sözsüz vasitələrin nitqdə rolu çox mühümdür və onları şərti olaraq belə qruplaşdırmaq olar: 1) Sözlü vasitələrlə bərabər işlənən, onları müşayiət edən vasitələr Belə vasitələr danışıq prosesinin gedişini daha da canlandırır və nitqin başa düşülməsini asanlaş- dırır. Buna görə də biz onu nitqi müşayiət edən vasitələr adlandırırq. Məsələn, qarşıdakı insanı hədələ- mək üçün deyilən sözlər kifayət etmədikdə, işarət barmağnı ona tərəf yönəltməklə prosesin anlaşılmas- ını, diqqətin özümüzə tərəf cəlb edilməsini sürətləndirir və göndərilən informasiyaya yekun vurulur.
Burada başın sağa və sola, yuxarı və aşağı hərəkətləri. Qeyd etdiyimiz kimi, qeyri-verbal davranışların müşayiət edən və müstəqil tipli hərəkətlər şəklində bölgüsü şərti mahiyyət daşıyır. Belə ki, əl hərəkətləri də müstəqil məna ifadə edə bilər. Qarşı tərəfə uzun-uzadı cümlələr qurub “sakit dur” fikrini çatdırmağa çalışmaqdansa, sadəcə işarə barmağını şaquli şəkildə dodaqlara yaxınlaşdırmaqla istənilən nəticəni əldə edə bilərik. Hər iki ünsiyyət forması qarşı tərəfi inandırmağa xidmət edir. Əslində sözsüz ünsiyyət sözlü ünsiyyətdən daha inandırıcıdır ki, burada məlumatı göndərənin kimliyi, sənəti, şəxsiyyətinin bir çox tərəfləri haqqında xeyli məlumat əldə etmək mümkündür. Alimlərin araşdırmaları nəticəsində bir insanın 700.000 hərəkətdən istifadə etdiyi məlum olmuşdur. Bu haqda M.Pey yazır: “İnsan 700.000 fərqli hərəkətlərdə bulunur” (Pei M. The story of language, London, 1952, 493 pp, p. 9-18). Maraqlı cəhət budur ki, bu hərəkətlər bir-birinin təkrarı olmadan bu qədər hesablanır. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
857 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Bütün bu məlumatlardan bir daha aydın olur ki, kommunikasiya çoxşaxəli bir prosesdir və danışıq aktı vasitəsilə reallaşır. Bu prosesdə dil məlumatı göndərən tərəfindən səsləndiyi və qeyri- verbal davranışlar vasitəsilə informasiya göndərildiyi kimi, mesajlar da məlumatı müəyyən vasitələr tərəfindən qarşı tərəfə çatdırır. Sözsüz ünsiyyətin modelini belə verə bilərik:
Ünsiyyət prosesində səs axını mühüm rol oynasa da, mimikalar, jestlər və digər qeyri-verbal vasitələr də mühüm amillərdəndir. Kommunikasiya prosesinin qurulmasında məqsəd nədir? Məlumdur ki, ünsiyyət göndərilən tərəfindən məqsədi nə olursa olsun, əsas məqsədi öz ideya və fikirlərini, duyğu və düşüncələrini qarşı tərəfə ötürmək, həmçinin onların davranış və düşüncələrinə təsir göstərmək, göndərilən məlumatın doğruluğuna inandırmaq, müəyyən mənada özlərinə tabe etməkdir. Qarşı tərəfin (adresantın, qəbul edənin) məqsədi göndərənin çatdırmaq istədiyi məlumatları düzgün açmaq və ona müvafiq cavab verməkdir. Ünsiyyətin qurulmasında və kommunikatorlar arasında prosesinin davamlı olaraq təşkil edilməsində əsas hərəkətverici qüvvə sözsüz ki, anlatmaqdır. Əslində elə ünsiyyət bu amilin üzərində qurulur. Məsələn, biz işə qəbul olunmaq barədə məlumat əldə edirik. Təbii ki, bu bizi çox sevindirir və xəbəri başqalarına çatdırmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirik. İstər verbal yolla olsun, istər qeyri-verbal hər zaman qarşı tərəfi anlatmağa çalışırıq. Buna görə də qollarımızı yuxarı qaldırıb atlana və ya qarşı tərəfi qucaqlayırb çoxlu öpə bilərik. Hətta bəzən sevinc hissi güclü olduğu halda, insana ağılasığmaz davranışlar da etdirə bilir. Uşaq olduğum zaman rayonda bir qızın tələbə adını qazandığını eşitdikdə həyətdə hündür yerə çıxaraq sevincindən atılıb-düşdüyünü eşitmişdim. Deməli, onun belə ağılasığmaz hərəkətlər etməsinə səbəb mesajı göndərənin universitet tələbəsi olması xəbərini insanlara çatdırmaq olub. Ətrafdakı insanlar, yəni mesajı qəbul edənlər, əvvəlcə buna təəccüblənsə də sonunda onun göndərdiyi mesajları anlamışdılar. Göndərilən informasiyalar formaca və məzmunca da müxtəlif olur. Bu cür informasiyalar sözsüz ünsiyyət prosesinin rəngarəngliyinə yol açır və insandan-insana, bir qrupdan digər qrupa, cəmiyyətdən cəmiyyətə ötürülür. Beləliklə, kommunikasiya prosesi formalaşır. Sösüz ünsiyyət ətraf aləmi başa düşmək və başa salmaq, hər iki tərəfin (göndərən və qəbul edənin) prosesə eyni münasibət bildirmək istəməsindən qaynaqlanır. Bunun nəticəsində də, ümumiyyətlə, ünsiyyət prosesinin qaynağı yaranır. Semiotika isə bu amillərə anlam və məna baxımından yanaşır. Sözsüz ünsiyyət prosesinin anlam və məna qazanması semiotikaya söykənir. Məna özü əslində predmet və hadisədir. Bu hadisəyə səbəb olan isə anlamdır, daha doğrusu, anlam müvafiq hadisəni yaradandır.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|