Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
|
ATALAR SÖZLƏRİ VƏ MƏSƏLLƏRDƏ ƏSAS VƏ KÖMƏKÇİ ADLAR Firuzə ƏSGƏROVA Sumqayıt Dövlət Universiteti firuzeesgerova@icloud.com AZƏRBAYCAN Şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim, zəngin janrlarından biri də atalar sözləri və zərbi-məsəllərdir. Atalar sözünü yaradan xalq olmuşdur. Hər bir şəxs öz fikirlərini tam, doğru-düzgün ifadə etməyə çalışır. Bəziləri buna nail olur, bəziləri isə yox. Lakin sözün sehri deyilən bir məfhum vardır. Bəzən bütöv bir yazını mütaliə edirsən, lakin, bu nə sənin mənəvi dünyana təsir edir, nə də ki, səni təsirinə salıb sehirlədir. Atalar sözləri, hikmətli ifadələr, idiomatik tərkiblər, qanadlı sözlər isə bu cəhətdən tamamilə fərqlənir. Sözün qüdrətindən istifadə edərək, kütləni dalınca apara bilən insanları peyğəmbər, övliya adlandırmışlar. Ərəb dünyasının cahiliyyə dövründə insanlar üz-üzə gələndə bir- birinni öldürürdülər ki, bəlkə üzbəüz gələn düşmən qəbilədəndir. Yenə insanlara sözün qüdrəti köməyi ilə “biri ilə rastlaşan ərəblər-əssəlamu-əleykum “sənə tərəf sülh olsun” sehirli sözündən istifadə edir, bir-biri ilə dost kimi görüşür, nahaq və mənasız düşmənçiliklərin bir çoxuna son qoyurdular. Ümumiyyətlə səmavi kitab, müqəddəs Qurani-Kərimin nazil olması ilə insanları sehirləyən və zəhərləyən, əsrlərcə yaşadıqları cahilliklə, günahlarla dolu vərdişlərdən əl çəkməyə sövq edən məhz sözün sehri, onun son dərəcə mükəmməl və yerində işlədilməsi idi. Klassik dövrlərdən başlayaraq, çağdaş günümüzə qədər şairlər, yazıçılar, söz ustadları gen-bol bu xalq incilərindən istifadə etməklə yanaşı, öz yaradıcılıqlarında yeni-yeni ifadələr, qanadlı sözlər, hikmətli ifadələr yaratmış, bəzən onların yaratdığı bu ifadələri insanlar sevə-sevə xalq deyimləri, ipə-sapa düzülməyən incilər kimi qəbul etmiş, sonsuz dərəcədə yüksək qiymətləndirmişlər Belə ki, dahi Azərbaycan şairi Nizami IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
849 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Gəncəvinin “Xəmsə”sində, “Divanı”nda işlənən aforizmlər, hikmətli ifadələr artıq xalqın yaddaşında atalar sözləri və zərbi-məsəllər kimi formalaşmışdır. Məsələn: Kamil bir palançı olsa da insan, yaxşıdır yarımçıq papaqçılıqdan- hikmətli ifadəsində olduğu kimi. Müasir dilçiliyin ən aktual mövzularından biri folklor nümunələrinin dilinin həm linqvistik, həm də ədəbiyyatşünaslıq baxımından araşdırılmasıdır. Bu sırada atalar sözlərində şəxs adlarının zəngin poetik xüsusiyyətləri xalqın sənətkarlıq qabiliyyətini aydın şəkildə əks etdirir. Mübaliğəsiz demək olar ki, atalar sözlərinin onomastikasının tədqiqi yolu ilə müvafiq milli adların yaranması və işlədilmə xüsusiyyətləri elmi şəkildə şərh oluna bilər. Digər tərəfdən xalq ədəbiyyatının dilinin araşdırılması Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması tarixinin və özünəməxsusluğunun öyrənilməsi üçün zəngin material verir. Bəzi atalar sözləri və məsəllərin ümumi məzmununa, orada işlədilən leksik vahidlərin, o cümlədən şəxs adlarının funksiya və məna çalarlarına diqqət yetirdikdə onların hansı dövrün məhsulu olduğunu, hansı məqamlarda yaranıb formalaşdığını təxmin etmək mümkündür.Bundan başqa atalar sözlərinin tərkibindəki dil vahidləri onun aid olduğu xalqın dilinin inkişaf tarixini də özündə əks etdirdiyindən, atalar sözləri dil tarixi baxımından da çox əhəmiyyətlidir. Atalar sözləri və məsəllərin ilk yaranma mərhələsini bu qrupa daxil olan şəxs adlarının semantikasında fərdi anlayış, adlandırma funksiyası, konkret məna aparıcı anlam kimi təzahür edir, sonrakı mərhələlərdə isə tədricən tamamlayıcı, məcazlaşmış məna fərdi anlayışı üstələyir. Belə atalar sözləri və məsəllərin çoxu tarixi şəxsiyyətlərin adı ilə əlaqədardır. Nadiri taxtda görüb, Süleymanı qundaqda-atalar sözü, insanın dünyagörüşünün geniş olduğunu, yaşının çox olduğunu göstərir. Azərbaycan folklorunda bu atalar sözünə bir neçə variantda təsadüf edilir: Süleymanı taxtda, Nuhu gəmidə görüb: Nuhu taxtda, Süleymanı qundağda görüb; Cəlal Bərgüşadın "Siyrilmiş qılınc" romanında bu atalar sözü yeni variantda, başqa-başqa tarixi şəxsiyyətlərin adı ilə işlədilir: “Deyirdilər ki, baba Çinar Makedoniyalı İsgəndəri taxtda, İran şahı Daranı qundaqda görüb”. Bu, atalar sözlərində dayaq leksik vahidləri kimi işlədilən Süleyman, İsgəndər, Dara və Nadir-müxtəlif zaman və məkan daxilində yaşayıb, fəaliyyət göstərən tarixi şəxsiyyətlərin adlarıdır. Bəzi atalar sözlərində surətin adı əvəzinə, onun vəzifəsini, peşəsini, sənətini və ya müəyyən əlamətini bildirən sözlər işlənir. Məsələn: Vəzir, Vəkil, Usta, Dərzi, Dəmirçi, Zərgər, Qarı, Keçəl və s."Keçəl başını yudun?-Yudum da, quruladım da", "Keçəl əlac bilsə öz başına edər", Keçəl qatıq tapsa öz başına yaxar". Maraqlıldır ki, belə atalar sözlərinin demək olar ki, hamısının nağıl variantı mövcuddur. Adları əvəz edən bu sözlərin özünəməxsus üslubi xüsusiyyətləri vardır. Əksər hallarda "hər hansı" qeyri-müəyyən əvəzliyin yerində işlənərək, özünün ilkin adlandırma funksiyasını itirir, ümumiləşmiş məna ifadə edir. Bu cür antroponimik vahidlər ya ahəngdarlığına, ya da alliterasiya xüsusiyyətinə görə seçilir: Baba durub, Babacan durub; Ağa Nəzərəm, belə gəzərəm, bir yumruqla qırxın əzərəm; Əl Tutmaq, Əlidən qalıb; Kərbalayi Kazım, sənə demək nə lazım?; Ölməz, itməz Xədicə, görər nəvə-nəticə; Ağa durub, ağacan durub; Adın nədir, Rəşid, birini de, birini eşit; Xalq gedər quş gətirər, Xanalı bayquş gətirər; Toydan sonra nağara, xoş gəldin Bayram ağa və s. Antroponimik variantlar folklor əsərlərində-tapmaca, atalar sözü, idiomların tərkibində özünü çox göstərir ki, bu hadisənin özü və səbəbləri xüsusi araşdırma tələb edir. Məsələn, Taxçadan düşdü tapp elədi; Gülsənəm//Gülxanım onu happ elədi (Tapmaca). Qoyun olmayan yerdə keçiyə Kəraməddin//Əbdülkərim deyirlər (Atalar sözü). Ölmüşdü Xankişi//Xandadaş (İdiom) və s. Çünki oldun dəyirmançı, çağır gəlsin dən Koroğlu; Hər qatırçı Murad olmaz; məsəllərdə söhbət yalnız xalq qəhrəmanı Koroğluya, nə vaxtsa yaşamış qatırçı Muradan getmir. Birincisində çətin vəziyyətdə qalan cəsur, fədakar insanların düşdüyü vəziyyətə, ikincisində də bir növ nizam-intizam məsələlərinə toxunur, ipə-sapa yatmayan insanlara qarşı görülən sərt tədbirlərdən bəhs olunur. Bu məsəllərin mahiyyəti də elə bu ümumiləşdirmə xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Həmin ifadələrin tərkibində işlədilən şəxs adları (Koroğlu, Murad) ilə əlaqədar adlandırma o vaxt qabarıq surətdə öz təsirini göstərir ki, dinləyici müvafiq tarixi hadisələri və dini rəvayətləri yaxşı bilmiş olsun, eşitdiklərini həmin hadisələrlə əlaqələndirə bilsin. Azərbaycan folklorunda əksər atalar sözləri və məsəllər, qismən də bayatılar bununla səciyyələnir ki, onların məzmunu fərdi anlayışdan uzaqlaşmış, tərkibindəki şəxs adlarının adlandırma funksiyası zəifləmiş, ümumi mücərrəd anlayışlı, ümumiləşdirici mənalı insan adı ətrafında mərkəzləşmişdir. Bu adların emosionallığı, vaxtı ilə onların müəyyən bir epizodla, mətn ilə bağlı olduğunu göstərir. Firovun
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
850 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan (Firon) qədim Misir hökümdarlarına verilən ləqəbdir, zalım, insafsız, qəddar adam kimi məcazlaşmışdır. Demək, bu söz adlandırma funksiyasını itirmiş, ümumi anlayış bildirən sözə çevrilib, atalar sözləri, frazeoloji birləşmələrin tərkibində qalmışdır: Firon kimi allahlıq iddiasındadır; Musanın əsası ilə gəlməyən, Fironun əsası ilə gəlir. Yaxud, Azərbaycan folklorunda Nurcahan yüngülxasiyyət, müftəyeyən, gözəyatımlı, başqalarının diqqətini özünə cəlb edən qadın kimi tipikləşmişdir. Bu dərdlə, pul qazan, apar ver Nurcahan yesin; Nurcahan da barı Nurcahan ola. Xalqın qəsbkarlara olan nifrəti folklorda da öz məntiqi ifadəsini tapır. Dilimizdə bu gün də işlək olan bəzi atalar sözü və zərb-məsəllərə diqqət yetirək: Ərəb öldü, qan düşdü; Ərəbin üzü, dəvənin dizi; Ərəb nədir, corab nədir? və s. Nümunələrdən göründüyü kimi, ərəb leksik vahidi folklorda daha çox qəddar, zalım, amansızlıq simvolu kimi özünü göstərməkdədir.
ADU
ayka0289@hotmail.com AZƏRBAYCAN Məlumdur ki, lüğət tərkibi müxəlif baxımlardan mənşəyinə,aktivliyinə və passivliyinə görə, istifadə olunma dairələri, üslubi laylara bölünməsi, semantik və strukutur quruluşları baxımından və sair şəkildə qruplaşdırılaraq öyrənilə bilər. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsinin əsas yollarından birincisi, dildə artıq mövcud olan sözlərin leksik-semantik inkişaf yoludur, ikincisi dildə mövcud olan sözlərin və sözdüzəldici şəkilçilərdən istifadə edərək yeni sözlərin yaradılması yoludur və sonuncu isə lazım olan sözlərin digər dillərdən alınması yoludur. Dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində bu yollardan hər birinin, təhlil olunan dildən asılı olaraq öz çəkisi vardır. Bizim isə əsas məqsədimiz dilin lüğət tərkibinin zənginləşməsində və ümumilikdə dilin inkişafı prosesində alınma sözlərin rolu haqqında ümumi məlumat verməkdir. Məlumdur ki, planetimizin əhalisini təşkil edən müxtəlif dilli xalqlar arasında əlaqələr mövcuddur. Bu əlaqələr bəzi xalqlar arasında birbaşa, sıx və fəal xarakter daşıyırsa, digərləri arasında isə bir qədər zəif, qeyri-fəal, dolayı şəkildə baş verir. Müxtəlif xalqlar arasında mövcud olan əlaqələrdən danışan fransız dilçisi J.Vandriyes qeyd edir ki, “heç vaxt ola bilməz ki, hər hansı bir dil uzun müddət xarici təsir olmadan inkişaf etsin, əksinə qonşu dillərin ona təsiri əksər hallarda həmin dilin inkişafında mühüm rol oynayır. Dillərin bir-biri ilə təmasda olması tarixi bir zəruriyyətdir və həmin təmas bir dilin digərlərinə müdaxiləsinə gətirib çıxarmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif dillər arasında mövcud olan əlaqələrin öyrənilməsi məsələsi dilçilikdə bir problem kimi uzun tarixə malikdir. Bu sahədə mövcud olan ədəbiyyatla tanışlıq göstərir ki, bu məsələ ənənəvi olaraq alınma sözlərin öyrənilməsi məsələsi kimi özünü daha bariz şəkildə göstərmişdir. Elmin, texnikanın və insanlar arasında ünsiyyət vasitələrinin geniş inkişaf etdiyi müasir şəraitdə müxtəlif dillərdə danışan xalqların bir-birinə yaxınlaşması prosesində böyük əhali kütlələrinin hərəkətə gəlməsi ilə müşayiət olunan sosial dəyişikliklər arasında olan əlaqələr cəmiyyət və dil problemi baxımından hələ də kifayət qədər tədqiq olunmamış məsələlərdəndir. Bununla əlaqədar olaraq bu və ya digər dildə olan alınma sözlərin tədqiqinə maraq getdikcə artır. Tədqiqatçıların böyük bir qismi tədricən belə bir qənaətə gəlir ki, alınma sözlər dilin təkmilləşməsinə və inkişafına kömək edir. Tədqiqatçıların diqqəti tədricən başqa dillərdən sözlərin alınması prosesinə köməklik edən amillərin araşdırılmasına yönəlir. Məhz bu səbəbdən də tarixin, fəlsəfənin, etnoqrafiyanın və sair kimi elmlər ilə dilçilik elminin bəzi sahələrinin bir-birinə yaxınlığı aşkar olur. Dil əlaqələri ilə məşğul olan tədqiqatçılar qohum dillər arasında alınma sözlər probleminə böyük diqqət yetirirlər. Eyni zamanda onlar bu sahədə bəzi nəzəri məsələlərin həllinə böyük ehtiyac olmasını və bu sahədə kifayət qədər axtarışların aparılmadığını göstərirlər. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
851 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Azərbaycan dilinə ən çox ərəb, fars və rus dillərindən sözlər keçmişdir. Həmin sözlər xalq tərəfindən qəbul olunaraq dildə işlənməyə başlayır. Alınma sözlər dilə daxil olan ilk dövrlərdən dilimizin xüsusiyyətlərinə uyğunlaşmışdır. Məsələn, adam -adəm, mağaza-maqazin, qəzet -qazeta, maşın -maşina, rezin -rezina, vedrə -vedro və s. kimi sözlər dilimizin quruluşuna uyğun şəkildə tələffüz olunur. “Afərin” sözü ana dilimizə fars dilindən keçmişdir, afəridən felindən götürülmüş, mənası yaratmaq, xəlq etmək deməkdir. Fars dilində afərin sözü yaradan, xaliq mənalarını verir. Bu sözlər kifayət dərəcədə geniş şəkildə işlənərək dilimizin doğma sözləri kimi istifadə olunur. Bəşəriyyətin inkişafının müasir mərhələsində müxtəlif xalqlar arasında geniş dil əlaqələrinin olması təbii haldır. Dil əlaqələri prosesində bir xalq digər xalqın topladığı həyat təcrübəsindən müəy- yən anlayışları qəbul etdiyi kimi, əksərən həmin anlayışları ifadə edən sözləri də qəbul edir . Bu baxım- dan onlar toplanmış həyat təcrübəsinin müxtəlif xalqlar tərəfindən mənimsənilməsinə xidmət edir. Əcnəbi sözlər daxil olduqları dildə bir neçə mərhələdən-nitq prosesində işlədilməsi, dil sisteminə keçərək assimilə olması və əcnəbilik formasını itirərək doğmalaşması mərhələlərindən keçir. Dil əlaqələri prosesində alınmış əcnəbi sözlər bu və ya başqa dilin fonetik, morfoloji, sintaktik, leksik və üslubi sistemlərinə daxil olursa, demək həmin sözlər o dildə vətəndaşlıq hüququ qazanılır və qrammatik qaydalara uyğun şəkildə işlədilir. Alınma sözlər bu və ya dilə gələrəkən həmin dilin daxili quruluşuna uyğun olaraq işlədilir. Alınma sözlərin həddindən çox dilin tərkibinə daxil olması onun təbiətində müəyyən keyfiyyət dəyişiklikləri doğurur. Bu da öz növbəsində dilin daxili müvazinətini poza bilər.
Bakı Dövlət Universiteti
AZƏRBAYCAN Görkəmli türkoloq professor Bəkir Çobanzadə öz dilçilik araşdırmalarında türk dillərinin, o cümlədən Azərbaycan türkcəsinin morfoloji quruluşu haqqında geniş məlumat vermişdir. Türk dillərinin morfoloji quruluşunu xarakterizə edən amilləri düzgün şəkildə və konkret faktlara söykənərək araşdıran müəllif bu yöndə Azərbaycan dilinin morfonoloji quruluşu barəsində akademik şəkildə təsəvvür yaratmış, o zamankı dilçilik elminin uğurlarına istinad etmişdir. Bu mənada, Bəkir Çobanzadənin toxunduğu məsələlərdən biri də türk dillərində, o cümlədən Azərbaycan türkcəsində sayların morfonologiyasıdır. Əvvəla, qeyd edək ki, sayların morfonologiya- sından danışarkən onların spesifik xüsusiyyətləri həmişə nəzərdə tutulmalıdır. Məsələn: kontekstdə daha çox sadalama intonasiyası ilə deyilən saylarda sait uzanması baş verir, geminantların yaranması üçün şərait yaranır, deməli, saylarda rast gəldiyimiz uzanmalar ilkin deyil, sonrakı vəziyyət kimi qiy- mətləndirilməlidir. Yaxud sayların morfoloji quruluşu pratürk dilinin keçdiyi inkşaf mərhələləri fonunda izah olunmalıdır. B.Çobanzadə dilimizdəki sayların inkişaf tarixini də məhz bu məzmunda araşdırmışdır. Dilçi alim səkkiz, doqquz, iyirmi, otuz, əlli, altmış, yetmiş saylarının etimologiyasını araşdırır, onların fonosemantik quruluşunu türk dillərinin inkişaf tarixi fonunda izah edir. Məlumdur ki, türk dillərində sayların adlandırılmasında onluq say sistemindən geniş istifadə olunur. Buna nümunə olaraq B.Çobanzadə qeyd edir ki, səksən və doxsan sayları “səkiz+on”, “doquz+on” saylarının birləşməsi nəticəsində əmələ gəlib. Ancaq bunu bütün saylara şamil etmək olmaz. Belə ki, bu gün türk-tatar dillə- rində on sayı mövcud olduğu halda, onun arxetipi olan mış sözü artıq arxaikləşmişdir. Ancaq fin-uqor dillərində mış sözünün tarixi izlərini müşahidə etmək mümkündür. Müəllifin qənaəti də odur ki, mış sözü Ural-Altay dillərinə aid leksik vahid olub, bütün dillərdə on mənasını ifadə edir. Bu mənada, alt- mış sözü “altı+on”, yetmiş sözü “yeddi+on”, səksən sözü “səkkiz+on” formasında meydana gəlmişdir: “Bu təqdirdə alt+mış=altı+on, yet+miş=yeddi+on olur. Netəkim bir çox türk-tatar ləhcələrində böylə də qullanılıyor. Məsələn, yakutcada və bəzi Altay türk şivələrində mış yerinə on vardır”. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
852 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan B.Çobanzadə əlli sayının morfonoloji quruluşunu dəqiq şəkildə izah edir. Ümumən əlli sayının türk dillərində müxtəlif fonetik variantlarda işləndiyini görürük: elli, əlli, ellik, elü, eliq, ələ, ille və s. Bu allomorfları nəzərdən keçirdikdən sonra artıq əlli sayının arxetipi haqqqında təsəvvür yaratmaq mümkündür. B.Çobanzadə doğru olaraq əlli sözünü əl və li morfemlərinə ayırır. Əl sözünün arxetipinin eş (yəni beş) olması qənaətinə gələn müəllif göstərir ki, türk dillərində
səsinin l səsinə keçməsi hadisəsinə rast gəlmək mümkündür və bu, hal-hazırda çuvaş dilinin ədəbi normasına çevrilmişdir. Bundan çıxış edərək demək olar ki, əl sözü arxetipi eş olmuş və fonetik dəyişikliklə eş sözü də beşə çevrilmişdir. –li hissəciyinə gəlincə isə qeyd olunur ki, bu morfem –mi formasında olub, sadəcə iki morfemin qovuşması zamanı assimilyasiya hadisəsi baş vermişdir:
səsi l səsinin təsiri ilə onun məxrəcinə uyğunlaşmışdır. Və bu –mi morfemi də əslində mış – on sayının törəməsidir ki, nəticə etibarilə əlli sayı bu formada təkamül etmişdir: beşmiş=bəyalmış =bəyalmı=bəyallı=əlli. Professor M.Qıpçaq əlli sayının birinci komponentinin əl sözünə dayandığını və əl sözünün də beş mənasında olmasını göstərir. Demək ki, B.Çobanzadənin gətirdiyi arqumentlər real elmi faktlara əsaslanır. Məlumdur ki, otuz sayı da iki komponentin birləməsindən meydana gəlmişdir. Monqol, tunqus- mancur və fin-uqor dillərinin materiallarına istinadən ot morfeminin üç mənasında olduğu aydın görünür. Bəkir Çobanzadə də otuz sayını ot və uz morfemlərinə ayırır. Qeyd olunur ki, ot sözündəki
səsi ç səsinin ilkin səslənməsidir, çünki “əsasən ç=t+ş olduğundan sövtiyyatca bu mümkündür və türk-tatar dillərinin tarixini tədqiq edəcək olursaq, buna bir çox misallar bula biliriz”. Sözün uz hissəsinə gəlincə isə bildirilir ki, bu morfem mış və ya mıs hissəciyinin fonetik formasıdır. Beləliklə, tədqiqatçının gəldiyi nəticə budur: ut=uç, uz=mış, otuz=üçmış=üçon.
dilində iyqon, sarı uyğur dilində işkon, tofalar dilində ihyon və s. sözlər işlənir. Bu sayların quruluşuna diqqət yetirdikdə iyirmi sözünün etimologiyası haqında təsəvvür yaranır. Bəkir Çobanzadə iyirimi sayının quruluşunu izah edərkən sözü iyir+mi morfemlərinə ayırır. Bildirilir ki, türk dillərində ş>l hadisəsi ilə rastlaşdığımız kimi, iyirmi sözündə də r>z səs əvəzlənməsini bilmək lazımdır. Çünki türk dillərində r səsinin z səsinə keçdiyini göstərən çoxlu nümunələr vardır. Məsələn, öküz=ökür+mək, semiz=semir(mək), göz=gör(mək), quduz=qudur(maq) və s. Hazırda bu dil hadisəsinə digər türk ləhcələri ilə müqayisədə çuvaş dilində daha çox rast gəlinir və bu dildə
səsinə qarşılıq r səsindən istifadə olunur. Bu faktlara istinadən tədqiqatçı göstərir ki, yegir=yegiz, yaxud yekiz olur ki, iki və yaxud eki sözünün mənşəyi məhz buna söykənir. İyirmi sayının –mi morfemi isə əlli sözündə rast gəldiyimiz mış-ın mi formasından başqa bir şey deyildir. Bu mənada iyirmi sayı yigirmi=ekizmi=ekizmiş=egiz on=eki on formsasında təkamül etmişdir. Bəkir Çobanzadə səkkiz və doqquzu saylarının quruluşunda diqqəti eston və fin dillərinə çəkir. Göstərir ki, fincədə uhdekesen=doqquz, kahdekesen=səkkiz deməkdir ki, dekesen fin dilinə daxil olmuş əski german sözü olub on mənasında on=bir, kah=iki deməkdir. Bu mənada, uhdekesen=bir on, yəni bir – on=doqquz, kahdekesen=ikion, yəni iki – on=səkkiz edir. Türk dillərinin səkkiz və doqquz sayları da eynilə bu formadadır. Beləliklə, dilçi alimin qənaəti budur ki: Sək=eki, iz=miş olduğu təqdirdə, sək iz=sək - iz=eki – on=8; Doq=ek, uz=miş olduğu təqdirdə, doq uz=doq - uz=bir – on=9 edər. B.Çobanzadə dilimizdəki sayların təhlilindən sonra qeyd edir ki, bu fikirlər o dövr dilçilik elminin nailiyyətlərinə söykənən “fərziyyələrdir”. “Bəlkə, yarınkı tədqiqat bunları qüvvətləndirəcək, bəlkə, büsbütün yıxacaqdır”, -deyən görkəmli türkoloqun bu mövzuda apardığı araşdırmaların məzmunu, düzdür, bu gün daha dərinləşdirilmişdir, ancaq onun fikirlərinin elmi çəkisi öz əhəmiyyətini və aktuallığını saxlamaqdadır. Və tam əminliklə deyə bilərik ki, ilk dəfə olaraq B.Çobanzadənin sayların morfonologiyası haqqında tədqiqata cəlb etdiyimiz fikirləri bugünkü dilçilik tədqiqatları ilə demək olar ki, üst-üstə düşür.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|