Conference committees conference chairs c
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- PUBLİSİSTİKADA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ (KİV materialları əsasında) Aysel KƏRİMLİ
- Самолётлетитнадморем
- ORXON ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ *YAB KÖKÜ VƏ ONUN TARİXİ İNKİŞAFI Aysel ƏHMƏDOVA
|
məlumatı göndərən (adresant) məlumatı qəbul edən (adresat) məlumat Sözsüz ünsiyyət kanallar
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
858 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan PUBLİSİSTİKADA NİTQ MƏDƏNİYYƏTİ (KİV materialları əsasında) Aysel KƏRİMLİ Bakı Slavyan Universiteti kerimliaysel95@inbox.ru AZƏRBAYCAN
Bu gün ədəbi dilin zənginləşməsində nitq mədəniyyəti problemi daha çox publisistik üslubun üzərinə düşür. Prosesin bu istiqamətdə getməsi bizi kütləvi informasiya vasitələrinin dilinə daha diqqətli yanaşmağa, dil normalarının pozulmasının qarşısını almaq məqsədilə müəyyən tədbirlər görməyə vadar edir. Dil sistem təşkil etdiyindən nəinki bir səviyyənin daxilindəki dəyişmələr, hətta dilin müxtəlif səviyyələrindəki dəyişmələr zəncirvari şəkildə bir-birinə təsir edir, bir hadisə digərini şərtləndirir. Odur ki, norma məsələsini izlədikdə də bu halı diqqətdə saxlamaq, dilin daxili qanunlarını və eləcə də onun inkişafına təkan verən ekstralinqvistik amilləri nəzərə almaq lazımdır. Dilin bütün səviyyələrində, müvafiq olaraq, müəyyənləşmiş norma özünü göstərdiyi kimi, normanın pozulması hallarına da təsadüf olunur. İnkişafı şərtləndirən variantlılığı, daha doğrusu, nitq istisnalarını nəzərə almasaq, norma pozuntusu dilin daxili təbiətinə zidd hadisə olmaqla yolverilməz hal kimi qiymətləndirilməlidir. Fonetik normanın pozulması: “Günə baxan”– İlqar Mikayıloğlu (Bakı) ləhcəsində ləhcəsində); 20.06.2013-10:44–Oxuyaceyik [oxuyacıyığ] məhkəmənin qərarını və s; “Düzbucaq” – Xatirə Məmmədova– 05.09.2013 – 00:00 – Dünya liderlərinin toplaşdığı böyük 20-lik sammitində əsas müzakirə mövzusu, heş [heç] şübhəsiz ki, Suriya məsələsi oldu;00:05–Hətta bəzi evlər də var ki, onlar sanki çartlıyıb [çatlıyıb] və iki yerə bölünüb; Vurğu pozuntusu: “Salam, Azərbaycan”–İsa Şükürov–05.09.2013–08:00– Sabahınız xéyir; “; “Xəbərçi” – Natəvan Babayeva– 12.09.2013–21:01–Ermənistan sılahlı [silahlı] qüvvələri ...;“Xəbərçi”–İstanbulda xüsusi müxbir– 12.09.2013–21:07– Dünən axşam saatlarından etibarən Türkiyənin bir neçə şəhəri də, o cümlədən
etiraz aksiyaları başlandı.Məlumdur ki, durğu işarələri qrammatik və semantik səciyyə daşıyır və nitqdə pauza və intonasiya ilə öz əksini tapır. “Nobel mükafatı laureatı ABŞ-ın Kolumbiya Universitetinin professoru...” ifadəsi ilə başlanan cümlədə diktor tərəfindən vergül/pauza qaydasına əməl olunmadığı üçün tamaşaçı anlaya bilmir ki, Nobel mükafatı ABŞ-a, Kolumbiya Universitetinə, yoxsa, professora aiddir. Məhz bu yanlışlıqlardan qaçmaq üçün mətnlər tərtib və redaktə olunarkən söz sırası əsas götürülməlidir: “ABŞ-ın Kolumbiya Universitetinin professoru, Nobel mükafatı laureatı filankəs”. İstər yazılı, istərsə də şifahi nitqdə ilk diqqət çəkən məqam leksik norma ilə bağlı olur. Türkiyə türkcəsindən dilimizə gətirilmiş türk mənşəli özəl / özəlləşdirmək, dönəm (dövran, zaman, period), yayım (translyasiya), çağdaş (müasir), sərgiləmək (nümayiş etdirmək) və s. kimi sözlər dilimizin lüğət tərkibini zənginləşdirir və gələcəkdə ümumtürk dilinin yaranmasına doğru atılan addım kimi qiymətləndirilə bilər. Lakin söz, baxmayaraq, sözlərimiz olan yerdə Türkiyə türkcəsindən ərəb mənşəli kəlimə, rəğmən kimi sözlərin işlədilməsi yersiz və yolverilməzdir. Ruslaşdırma siyasəti hökm sürən, cəmisi iki telekanalımız olan sovet dövründə, hətta idman reportajlarında referi (hakim), qolkiper (qapıçı), forvard (hücumçu), ofsayt (oyundan kənar vəziyyət), outsayt (topun meydandan çıxması), korner (küncdən zərbə), penalti (on bir metrlik cərimə zərbəsi) və s. varvarizmlər qətiyyən işlədilməzdi. Bu gün – müstəqillik dövründə isə bəzi kanalların idman verilişlərində işlədilir. Bundan əlavə: Maraqlı bir olay baş verdi və hamını şoka saldı (Bizcə, təəccübləndirdi olsa daha yaxşıdır); Bizi izləməkdə davam edin (irad – bizi izləyin, bizcə, kifayətdir ). Verilişdə bu ifadə dəfələrlə təkrar edilir; Güclü leysan (irad – bizcə, leysan elə güclü yağış deməkdir – izafiliyə yol verilmişdir); Hər zaman qalibiyyət ilə vətənə dönən milli kulinariya komandamız yenidən yarışmaya yollanır. (irad:Hər zaman qələbə ilə vətənə dönən) Mən telekanallarda istər aparıcıların, istərsə də müsahiblərin ləhcə və şivə üslubunda danışdığını normal qəbul edirəm, hətta xoşum gəlir. Bu, ana dilinin rəngarəng palitrasıdır, xəritəsidir (gürcülər bütün dillərdə, o cümlədən rus dilində, öz şivələrində danışırlar). Böyük şairimiz Səməd Vurğun bütün məclislərdə məxsus olduğu ləhcədə danışırdı, lakin yazılarında ədəbi dil normalarını gözləyib və
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
859 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “gələjəm”, “gedifdi” kimi dialektizmlərdən istifadə etmirdi. Sadəcə, bəzi sözlərin semantikasında dialektizmlərin təsiri nəticəsində təhriflərə yol verilir, ədəbi dil normaları gözlənilmir. “Qumluq”, “susuz”, “düzənlik”, “səhra”, “biyaban” mənası daşıyan çöl sözü (müq. et: Ağcaqum çölü, çölpişiyi, çöldonuzu, çölbuğdası və s.) “bayır”, “dışarı”, “eşik” mənasında işlədilməyə başlanmışdır: “Xəstəxananın çölündə çoxlu adam yığışmışdı”, “BDU-nun çölündə metro çıxışı inşa edilir (– ?!), mahnıda: “Çölüm sakit, içim yanır” və s. Üzərində sözü rus dilindəki над önqoşması ilə 100 % üst- üstə
düşür: Самолётлетитнадморем“Təyyarə dənizin
üzərində uçur”,
надгородомсобралосьмноготуч “Şəhərin üzərində çoxlu bulud yığılıb” və s. Nədənsə, bu söz üstündə sözünün yerində işlədilməyə başlanmışdır: “Cinayətkarın üzərində silah aşkar edilmişdir”, “Masanın üzərində cürbəcür yeməklər qoyulmuşdu” və s. Sintaktik normada aktual məsələlərdən biri də cümlədə söz sırasıdır. Söz sırasının dəyişməsi cümlədə ifadə olunan fikri təhrif etmiş olur. Məs: “Milli raketdən müdafiə sistemi”. Düzgün variant belə olmalı idi : “Raketdən milli müdafiə sistemi”. Dilimizin qrammatik qaydalarına görə qeyri- müəyyən say olan yerdə isim cəm şəkilçisi qəbul etmir. “Bir çox nümayəndələr Bakıya ilk dəfə gəlmişdi.” (“Bir çox nümayəndə...”) kimi cümlələr Reklam mətnlərini nəzərdən keçirdikdə, əsasən , qrammatik baxımdan normanın pozulması və mənanın müxtəlif cür anlaşılmasına şərait yaradan inversiya və kalka üsulu ilə tərcümə olunmuş mətnlərin qüsurlu və səhv tərcüməsi diqqəti cəlb edir. Məsələn: Jacobs monarch – yakobs monarx – zövqətir qüvvəsi; Вкус-1. Zövq 2. ləzzət, dad; Elseve - “İnqilabi inqrediyent olan süd turşusu saçın 10-cu layına nüfuz edir; Snikers – dayanma, snikerslə!; Losk - “Ləkələr məni artıq dayandırmayacaq”. (İnversiya) Televiziya kütləvi informasiya vasitələrinin elə bir növüdür ki, onunla vasitəsilə müxtəlif sosial tərkibli auditoriyaya, tamaşaçıların şüuruna, davranışına daha effektli təsir etmək mümkündür. Televiziya və radio birbaşa xalqın dilinin, mədəniyyətinin və mənəviyyatının zənginləşməsinə xidmət edir. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, teleradio məkanında aparıcının tələffüzündə çoxlu nöqsanlara yol verilir. Kamera və mikrafon qarşısında danışan diktorlar böyük bir məsuliyyət daşıyır. Verilişlərin gedişi zamanı diktorların mətnlə əvvəlcədən tanış olmadıqlarını asanlıqla müəyyən etmək olur. Araşdırmalardan belə nəticəyə gəlirik ki, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən televiziya və radiolarda nitq mədəniyyəti və etika qaydaları pozulur. Bu səhvlərə TV”dəki şou verilişlərində daha çox rast gəlinir. Bu normativ səhvlərin qarşısını almaq üçün Milli Televiziya və Radio Şurası dəfələrlə ayrı-ayrı verilişlər, o cümlədən də aparıcılar barədə iradlarını bildirib. Lakin buna baxmayaraq, bu nöqsanlar hələ də aradan qaldırılmayıb. Bu cür nöqsanların qarşısını almaq üçün tamaşaçılardan və dinləyicilərdən müsahibə götürülməli, onların irad və təklifləri nəzərə alınmalıdır. Başqa yolla bunun qarşısını almaq üçün aparıcılar, diktorlar, müxbirlər - bir sözlə, televiziya və radioyaya işə bəbul edilən şəxslər bir neçə sınaq mərhələsindən keçməli və ya onlara ümumi nitq mədəniyyəti təlimləri keçirilməlidir.
ORXON ABİDƏLƏRİNİN DİLİNDƏ *YAB KÖKÜ VƏ ONUN TARİXİ İNKİŞAFI Aysel ƏHMƏDOVA AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu aysel_009@mail.ru AZƏRBAYCAN Morfoloji yolla söz yaradıcılığını tədqiq edərkən qarşıya çıxan problemlərdən biri sözün tərkibində şəkilçinin aydın hiss edilməsinə baxmayaraq, kökü müəyyən etməyin çətin olmasıdır. Elə sözlər var ki, onlarda semantik yaxınlıq və fonetik oxşarlıq görünür. Belə sözlərin dilin müəyyən inkişaf dövründə leksik mənasını və müstəqil işlənmə qabiliyyətini itirmiş qədim bir kökdən yarandığı ehtimalını irəli sürmək olar. Belə köklərə ölü köklər də deyilir. Orxon abidələrinin dilində də belə sözlər var. Bu sözlər arasında yablak, yabız və yabrıt- sözlərini göstərə bilərik. Bunlardan ikisi sifət, biri isə feildir. Həmin sözlər ortaq semantikaya malikdir, hər IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
860 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan birinin əsasında “pis”, “zəif” mənası durur, yəni hamısı mənfi çalara malikdir. Bu mənanın *yab kökü ilə bağlı olduğunu güman etmək olar. Bu kök haqqında türkoloji ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər söylənmişdir. C.Kloson yavğan, yavrı- və yavız sözlərini eyniköklü saymış və işləkliyini itirmiş *yav kökündən yarandığını göstərmişdir. A.Qaben isə yavğan, yavız və yavlak sözlərinin eyniköklü olduğu qənaətinə gəlmişdir. F.E.Korş yabız, yablak, yabal, yaman sözləri arasında əlaqə görmüşdür. Burada çətinlik törədən məsələ həmin kökün ad, yoxsa feil olmasıdır.
olurmıs erinç “...biliksiz xaqan olmuş, pis xaqan olmuş” (Kül tigin, şərq, 5); Irak ersər yablak ağı birür, yağuk ersər edgü ağı birür “Uzaq olsa pis hədiyyə verər, yaxın olsa yaxşı hədiyyə verər” (Kül tigin, cənub, 7). Bu söz “pis, zəif” mənaları ifadə edir. -lak şəkilçisi ilə bağlı müxtəlif fikirlər var. Müasir türk dillərində -lak, -laq şəkilçisi addan ad düzəldən şəkilçidir və qışlaq, yaylaq, otlaq kimi sözlərin yaranmasında iştirak edir. Orxon abidələrinin dilində bu şəkilçi hələ formalaşmamışdır. Yalnız göytürk əlifbası ilə yazılmış uyğur abidələrindən biri olan “Irk bitik”də -lak şəkilçisini həmin funksiyada görürük. -lak şəkilçisinin yablak sözündə yerinə yetirdiyi funksiya onun nə qışlaq və
danışmaq olar. V.Banq bu sözün *yabıla- feilindən yarandığını göstərmişdir.Digər qədim türk abidələrində yavla- “pislik gətirmək, zərər vermək” feili işlənmişdir. Bu zaman -la addan feil düzəldən şəkilçi, -k isə feildən ad düzəldən şəkilçidir. Burada *yab kökü feil deyil, ad kimi çıxış edir. Yablak/yavlak sözünə sonrakı dövr yazılı abidələrində və müasir türk dillərində də təsadüf olunur: yavlak (qədim uyğur abidələri, cağatay dili, türk dilinin dialektləri), yolak (qədim uyğur abidələri) və s. “Türk dillərinin etimoloji lüğəti”ndə “düşmənin olduğu yer” mənası bildirən yavlak sözünün də mövcudluğu göstərilir. Bu söz Orxon abidələrindəki yablak sözü ilə eyni deyil, *yab kökündən -lak şəkilçisi ilə yaranmışdır və buradakı -lakotlaq sözündəki şəkilçi ilə eyni funksiyanı yerinə yetirir. Yabız sözü də Orxon abidələrində işlənmişdir: Yadağ yabız boltı tip alğalı kəlti “Piyadalar zəiflədi deyib tez gəldi” (Bilgə kağan, şərq, 32); Biz az ertimiz, yabız ertimiz “Biz az idik, zəif idik” (Bilgə kağan, şərq, 32). Bu söz də “pis, zəif” mənaları ifadə edir. -ız feildən ad düzəldən şəkilçidir. Türk dillərindəki quduz (qudurmaq), semiz “kök” (semir- “kökəlmək”), uz “ustalıq” (u- “bacarmaq”), alız “arıq, zəif” (alın- “arıqlamaq”), kübəz “məğrur” (kübən- “fəxr etmək”), avlaz “ov həvəskarı” (avla- “ovlamaq”) kimi sözlər də -ız şəkilçisi ilə düzəlmişdir. -ız şəkilçisinin artırılması *yab kökünün burada feil olduğunu göstərir. Yabız sözü Kül tigin abidəsində yablak sözü ilə yanaşı da işlənmişdir: İçrə aşsız, taşra tonsız, yabız, yablak bodunka üzə olurtım “İçəridə yeməksiz, çöldə paltarsız, zəif xalqa hakim oldum” (KT ş 26). Bu da həmin sözlərin əlaqəsini təsdiq edir. Yabız/yavuz sözü sonrakı inkişaf dövrlərində də işlənmişdir: yabus, yavus (qədim uyğur abidələri), yabız (türk dilinin dialektləri), yavuz (cağatay, türk, uyğur), yovuz (özbək), javız (qazaz, qaraqalpaq), su os (yakut). Başqa bir fikrə görə, yabız/yavuz sözü yağı “düşmən sözündən yaranmışdır. E.V.Sevortyan yablak/yavlak sözünü də yav “düşmən” kökü ilə bağlamışdır. Ancaq yabız sözünün yağ “müharibə, düşmən”, yağı “düşmən” sözləri ilə bağlılığını tam təsdiqləmək mümkün deyil. Bu fikrə bir neçə cəhətdən etiraz etmək olar: 1. Müasir türk dillərində v samiti ilə işlənən sözlərin bir qisminin ən qədim variantı ğ samitli olsa da, həmin sözlər Orxon abidələrində də ğ samitli formada işlənmişdir. Yabız sözü isə abidələrdə b samiti ilə işlənir. Yəni bu sözün qədim variantında ğ samitinin olması təsdiqini tapmır. 2. Yağı “düşmən” sözü heç vaxt “zəif” mənası və ya buna yaxın məna ifadə etməmişdir. Yabrıt- “zəiflətmək, gücsüzləşdirmək” feili də yablak və yabız sifətləri ilə eyniköklüdür: Süsin anta sançdım, yabrıtdım “Ordusuna orada zərbə vurdum, zəiflətdim” (Bilgə kağan, şərq, 31). -t təsirli feil yaradır. Bunu qədim türk yazılı abidələrində yavrı-, yabrıl-/yavrıl- feillərinin işlənməsi də sübut edir. Geniş yayılmış fikrə görə, -rı addan feil düzəldən şəkilçidir. Türkiyə türkcəsindəki yıpranmak feili də bu sözlə bağlı ola bilər.
lazımsız” (DTS), yavalığ/yavalık “cəfəngiyat” (DTS), yaval- “sakitləşmək, mülayimləşmək” (DTS), IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
861 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan yavaltur- “əhilləşdirmək, sakitləşdirmək, ram etmək”, yavaş “yumşaq, məzlum” (DTS), yavaşlan- (DTS), yavaşlık “sakitlik” (DTS), yavuzla- “pis hesab etmək, pisləmək” (DTS), yavğan “yavan” (DTS). Yavğan sözünün “pis” mənası da var. Onun yavız ilə birlikdə işlənməsinə də təsadüf olunur:
Yuxarıda verilmiş sözlərdə məna fərqləri var, ancaq həmin fərqlər bu qrupa daxil olan eyni bir sözün inkişafı zamanı da meydana çıxır. Məsələn, yablak sözü Orxon abidələrində “pis, zəif” mənaları ifadə edirsə, M.Kaşğari onu “möhkəm” mənasında təqdim edir, yaxud Orxon abidələrində “pis, az, zəif” mənaları ifadə edən yabız sözü sonralar “qəddar” mənası da bildirməyə başlayır. Bunu məna genişlənməsi kimi başa düşmək lazımdır. Yablak sözünün əsas mənasının “pis” olduğunu göstərən C.Kloson həmin sözün mənasının genişləndiyini və “çox”, “həddindən artıq”, “faydasız” mənaları bildirməyə başladığını yazmışdır. Türk dillərində yablak/yavlak sözünün ifadə etdiyi mənalar çox genişdir: “pis”, “kobud, “düşmən”, “qorxaq”, “lazımsız”, “dəyərsiz”, “böyük”, “əzəmətli”, “qorxunc”, “qəribə”, “sərt”, “payız” və s. Eynilə yabız/yavuz sözünün də “pis”, “qəddar”, “vəhşi”, “sərt”, “aşağı”, “lazımsız”, “zəif”, “arıq” kimi mənaları var. Bunların hər biri yuxarıda göstərilən sözlərin mənalarına yaxındır. Yabız sözündəki *yab kökünün feil, yablak və yabrıt- sözlərindəki *yab kökünün isə ad olduğunu söyləmək olar, yəni *yab sinkretik kökdür, həm ad, həm də feil kökü kimi çıxış etmişdir. Bu kök Orxon abidələrinin dilində olduğu kimi türk dillərinin sonrakı inkişaf dövrlərində də bir sıra sözlərin yaranmasında iştirak etmişdir. TOFİQ HACIYEVİN ELMİ YARADICILIĞINDA ƏDƏBİ DİLİN DÖVRLƏŞMƏSİ MƏSƏLƏSİ Vüsalə AĞAYEVA Azərbaycan Dillər Universiteti agayeva144@gmail.com AZƏRBAYCAN
Tədqiq mövzusu tarixi qrammatika ilə eyni olan ədəbi dil tarixinin tədqiqat dairəsi genişdir. Tarixi qrammatikadan fərqli olaraq, dil faktlarını mətndaxili öyrənən, morfoloji, sintaktik faktların daxili potensialını aşkar edən ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsi XIX əsrdən etibarən bu günümüzə kimi tədqiq olunub və müasir dövrdə də bu tədqiqat sahəsi öz aktuallığını itirməyib. Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsində müxtəlif prinsiplərdən çıxış edən dilçi alimlərimiz bir-biri ilə səsləşən müxtəlif fikirlər irəli sürərək bu məsələyə hər bir dil tarixçisi-alim özünəməxsus şəkildə müxtəlif rakurslardan yanaşıblar. Belə ki, Ə.Dəmirçizadə ədəbi dil tarixini 1938-ci ildən 1971-ci ilədək olan dövrü beş mərhələ kimi qruplaşdırıb. Ədəbi dil tarixini XV-XIX əsrlər, XIX-1905-ci il və ondan sonrakı dövrdən ibarət olduğu qənaətində olan B. Çobanzadə isə ədəbi dil tarixini üç mərhələyə ayıraraq dövrləşdirib. Ədəbi dil tarixini müxtəlif prinsiplər əsasında dövrləşdirən dilçi alim professorlarımızdan biri də türk dünyasında güclü qələmi ilə sayılıb-seçilən Azərbaycan dilçilik elminin fenomen şəxsiyyəti, görkəmli alimi, dil tarixçisi, türkoloq akademik Tofiq Hacıyevdir. “Ədəbi dil tarixinin dövrləşdirilməsi xalqın dili ilə tarixi, mənəviyyatı ilə maddi mədəniyyəti, təfəkkür tərzi ilə iqtisadi həyat şəraiti, bədii düşüncəsi ilə əqli-zehni səviyyəsi arasındakı əlaqələri müəyyənləşdirilməsi kimi elmi-nəzəri əhəmiyyətə malikdir”-deyən akademik T. Hacıyev elmi araşdırmalarının çox hissəsini ədəbi dil tarixinin tədqiqinə həsr edib. Ədəbi dilin baş atributunun “norma” olduğu qeyd edərək alim ədəbi dili seçmə fonetik, leksik və qrammatik faktların sistemi kimi səciyyələndirir. Müəllifə görə, ədəbi dilin dövrləşməsi təsnifatında mərhələlərin bölgüsündə “ədəbi dilin üslubi təzahürlərinin kəmiyyəti, onların qarşılıqlı münasibətlərinin, ictimai vəzifələrinin xarakteri, bu təzahürlərin əsasında duran struktur və funksional əlamətlərin səciyyəsi, ədəbi dilin quruluşu, həcm və ictimai funksiyaları ilə dilin qeyri- ədəbi təzahürlərinin münasibəti” sistem olaraq əsasdır. Alim “Azərbaycan ədəbi dili tarixi” kitabında Azərbaycan ədəbi dili tarixinin təsnifatında ona xas olan bəzi məsələləri ümumiləşdirərək qeyd edir ki,
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
862 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan “ədəbi dil öz inkişafında həmişə ümumxalq dilini qabaqlayır, onun avanqardı kimi çıxış edir. Xalq dili ümumən dildaxili qanunlarla bağlı olduğu halda, ədəbi dil dilxarici faktorlara daha çox həssasdır. Ədəbi dilin mütəhərrikliyə meyli ədəbi norma sistemində yenidən qurulma çevikliyində öz əksini tapır. Buna görə də xalq dilinin və ya milli dilin bir dövrü ədəbi dilin bir neçə mərhələsini ehtiva edə bilir”. O, ədəbi dilin dövrləşməsi təsnifatında yazı faktorunu, xalqın formalaşma və yüksəliş tarixini, dilə və üslublara olan münasibətini, təsir gücünü nəzərə alaraq Azərbaycan-türk ədəbi dili tarixini iki dövrə ayırır: Yazıyaqədərki dövr Yazılı dövr E.ə. II əsrdən eramızın VI əsrinə qədərki olan dövrü görkəmli alimimiz yazıyaqədərki dövr heasb edir. Şumer tarixi, Göy Türk dövlətinin yazılı abidələrini yazı mədəniyyətimizin yazıyaqədərki dövrünə aid nümunələr kimi dəyərləndirir. Ədəbi dilimizin yazılı mərhələsini üç dövrə bölən müəllif onu haqlı olaraq, VII-XII əsrlər, XIII- XVI əsrlər, XVII-XXI əsrlər kimi qruplaşdırır. Yazılı dövrün başlanğıc nöqtəsini “Dədə Qorqud kitabı”ndan başlayan T.Hacıyev sonuncu dövrü isə XX əsrin 30-cu illərindən sonrakı dövrə aid edərək yazılı dövr mərhələsini yekunlaşdırır. “Dədə Qorqud kitabı”nın dili ilə başlanan bu mərhələsində T. Hacıyev bu abidəni ədəbi dilimizin yazılı dövrümüzün ilk nümunəsi sayır. VII və XII əsrləri əhatə edən dövrü alim yazılı dövrümüzün birinci mərhələsi sayaraq “Dədə Qorqud kitabı”ndan İ.Həsənoğlu yaradıcılığına kimi olan yazı nümunələrini bu dövrə aid edir. Divan ədəbiyyatı dilinin hakim dil kimi fəaliyyəti dövrünü alim iki pilləyə ayırır: 1) Divan ədəbiy- yatı dilinin başlanğıcı və ədəbi dilin Nəsimi dili ilə yekunlaşdırdığı XIII-XIV əsrlər; 2) Divan ədəbiy- yatı dilinin intibah, yüksəliş dövrü və milli ədəbi dilimizin müəyyənləşməsi dövrü (M.Füzuli dövrü). Tofiq Hacıyev milli ədəbi dilimizin yeni mərhələsini isə üç dövrdən ibarət olduğunu qeyd edir. I dövrü XVII- XVIII əsrlər hesab edən alim ədəbi dil normasının milliləşməsi, xəlqiləşməsi dövründən başlayıb realist ədəbiyyatı dilinin hakim mövqe kimi bərqərar olduğu dövr ilə yekunlaşdırır. Müəllif ikinci dövrü isə üslubların yenidən təşkil olunduğu dövr – XIX-XX əsrlər hesab edir. O, III dövrü isə üslubların sabitləşməsi və müasir ədəbi dilin formalaşdığı dövr hesab edərək XX əsrin 30-cu illərindən sonrakı dövrə aid etmək qənaətinə gəlir. Dilçiliyin tədqiqi tarixində ədəbi dilin dövrləşməsi məsələsi həmişə aktual mövzu olaraq bir çox alimlər tərəfindən araşdırılıb. Bu elmi araşdırmaların nəticəsində bir çox konsepsiyalar meydana gəlib. Lakin müasir dövrümüzdə ədəbi dilin dövrləşməsi ilə bağlı irəli sürülən və təsdiqini tapan doğru konsepsiya türk dilçilik salnaməsinin görkəmli alimi olan Tofiq Hacıyevə məxsusdur. Akademiki ədəbi dilin dövrləşdirilməsi məsələsi həmişə düşündürmüş və bir çox tədqiqatlar aparmağa sövq etmişdir. Bu elmi araşdırma isə düzgün təsnifat bölgüsü ilə diqqəti çəkir.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|